بررسی خاستگاه، فرم و مضمون در کتیبه‌های دارای صورت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سمنان

2 استادیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سمنان، سمنان

3 استادیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سمنان

10.22070/negareh.2021.14716.2808

چکیده

کتیبه­‌های دارای صورت در قرون میانه دنیای اسلام با شکل­‌های مختلف به خصوص در اشیای فلزی به کار رفته­‌اند. مسئله اصلی این است که  نگاه به آن‌ها بیشتر به شکل نوعی خوشنویسی تفننی یا جزیی از  نقش واق بوده و هیچ‌­گاه به شکل جامع و دقیق به نمونه­‌های گوناگون و تفکرات احتمالی بانیان و هنرمندان توجه نگردیده ­است. هدف این پژوهش بررسی خاستگاه، مضامین و فرم­‌های گوناگون آن جهت پی­‌بردن به دلایل احتمالی استفاده از این نوع خطوط و بررسی نام‌های گذاشته شده بر روی این کتیبه‌ها است. بر این اساس پرسش‌هایی مطرح گردید: 1. طبقه­‌بندی شکلی­‌ کتیبه­‌های­ دارای صورت در آثار غیر معماری چگونه است؟ 2. مضامین کتیبه‌­های دارای صورت چیست و آیا ارتباطی بین فرم و مضمون در این کتیبه‌­ها و دلایل استفاده از آن وجود دارد؟ روش تحقیق با رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده و جمع­‌آوری اطلاعات نیز بصورت اسنادی است. نتایج پژوهش نشان می­‌دهد عنوان "کتیبه­‌های صورت­‌دار" برای نام‌گذاری این خطوط می‌تواند مناسب­‌تر بوده و به پنج دسته تقسیم بندی می­‌شوند: کتیبه­‌های صورت­‌دار۱. پرنده نما ۲. انسان سر۳. جانورنما ۴. ترکیبی ۵. متحرک. در بررسی مضامین، دو مضمون اصلی شامل مفاهیم و عبارات مذهبی و دعاهای مرتبط با طالع خوش، درکنار دو مضمون فرعی شامل امضا و نام هنرمند و اشعار خاص مشخص گردید. همچنین هماهنگی فرم با مضمون طالع بینی و خوش یمنی و نیز نام مبارک پیامبر در بسیاری از نمونه­‌ها شناسایی شد. علی­رغم نمونه‌­های به تازگی معرفی شده در شوش و بصره،  می‌­توان نیشابور را به عنوان خاستگاه این نوع از کتیبه‌­ها در جهان اسلام معرفی کرد که زمانش به استناد سکه‌­ها به قرن 8 میلادی (نیمه دوم قرن دوم هجری) تا زمان سامانیان و به احتمال بیشتر به پیش از سامانیان بازمی­‌گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study on the Origin, Form, and Contents in the Figural Inscriptions

نویسندگان [English]

  • Safura Hakimi 1
  • Amirhossein Salehi 2
  • Mehdi Amraei 3
1 MA in Art Research, Faculty of Art and Architecture, Semnan University
2 Assistant Professor and Faculty Member, Faculty of Art and Architecture, Semnan University
3 Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, Semnan University, Semnan,
چکیده [English]

Although Islamic artists were reluctant to represent living creatures in many decorative motifs, especially in the Islamic Medieval Ages, the script formed with human faces, animals, and mythical creatures remains a significant subject in the study of Islamic art and architecture. These scripts are mostly used in metalwork, but there are many examples in pottery decorations, especially in the early Islamic centuries and in Nishapur. So far, no research has been done on figural inscriptions, but researchers have addressed this field when working on other subjects such as talking tree, waq waq motifs, and some special objects. To our knowledge, Richard Ettinghausen’s classification and typologies of the figural inscriptions in the study of a container from the Cleveland Museum, known as the Wade Cup, are the strongest research in this field. The main issue in this article is the study of these inscriptions, regardless of whether they are considered as a kind of recreational scripts or a subset of waq motifs, and by looking at the formation, and thematic and temporal characteristics of the inscriptions one becomes more familiar with possible thoughts of patrons and artists. This study aims to accurately name this type of inscriptions based on the analysis of samples and their origin, themes, and various forms, which in turn helps to find out the reasons for using this type of script. Questions: What is the formal classification of figural inscriptions in non-architectural works at the time of study? What is the figural inscriptions’ meaning in art media such as pottery and metal, and is there a connection between the shape and the idea behind it? A descriptive-analytical approach has been used in this study. All the information was collected from library documents. The statistical population includes pottery and metal objects with figural inscriptions, from the early centuries to the seventh century AH in the Islamic world and the early European samples. Sample selection was done according to the 5 classifications presented in this article and also the introduction of new samples to help reach the research goals. Research results showed that figural inscriptions can be divided into five categories: 1- ornithomorphic, 2- human head, 3- zoomorphic, 4- a hybrid, and 5- animated inscriptions. Ornithomorphic and one of the zoomorphic inscriptions are among the early species, while animated inscriptions are evolved examples. In the study of themes, two main themes, including religious concepts and wishes and prayers related to good fortune, along with two sub-themes, including the signature and name of the artist and special poems were identified. As an interesting point, a correlation between the theme and the form was observed in several figural inscriptions, so that in the wishes and prayers related to inscriptions with the theme of astrology, the constellations with the concept of auspiciousness and astrology in the motifs were observed. Also, in the ornithomorphic inscriptions in Nishapur, a considerable number of vessels had the name "Ahmad" engraved in the center of the vessel. In our opinion, the name Ahmad was chosen as it is one of the Prophet Mohammad's names, and its combination with the bird-like design should be seen as a kind of correspondence between form and theme and the Prophet's ascension to the heavens. Both of these cases mentioned above, show a correlation between the form and theme and thoughts and ideas of the artists. In the Islamic field, due to the greater quantity, diversity, and the possible precedence of Nishapur specimens over the recently introduced specimens in Susa and Basra, Nishapur can be the origin of the use of such portrait inscriptions in the Islamic world. Based on the coins obtained in the Sabz Pushan area and the Tepe Madrasa, the production of these inscriptions in Nishapur dates back to the second half of the second century AH; to the time of the Samanids and most likely to the pre-Samanids.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Waq
  • Figural Inscriptions
  • Talking Inscription
  • Metalworking
  • Pottery
  • Nishapur
آژند، یعقوب. اصل واق در نقاشی ایرانی، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 38، تابستان 1388، 13-5.
آموزگار، ژاله. 1388، تاریخ اساطیری ایران، انتشارات سمت.
اولد، سیلویا. ۱۳۸۸، شخصیت های خارج از متن تاس موزه ویکتوریا و آلبرت؛ زبان تصویری شاهنامه؛ رابرت هیلن براند؛  ترجمه سید داوود طبائی، فرهنگستان هنر  ۱۹۹-۱۹۶
القزوینی، زکریا بن محمد بن محمود.۶۷۹ هجری قمری، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات (نسخه کتابخانه کنگره آمریکا).
بلر، شیلا. 1394، نخستین کتیبه­ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین، مترجم: مهدی گلچین عارفی، موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، تهران.
خضری، محمدمحسن­ و چارئی، عبدالرضا. بررسی خطوط و تزیینات کتیبه های کوفی و ثلث برر ظروف  فلزی ایران در قلمرو سلجوقی،  خراسان بزرگ: سال هفتم، شماره 25، زمستان 1395، 29-50.
زمردی، حمیرا. ابوالفتح بُستی، تحقیقات اسلامی: سال سیزدهم، شماره 1 و 2، بهار و تابستان 1378، 206-199.
سفادی یاسین حمید. 1381، خوشنویسی اسلامی. مترجم: مهناز شایسته فر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.
شیمل، آن ماری. شعر و خوشنویسی. ویراستاران: اتینگهاوزن، ریچارد و یارشاطر، احسان. 1379، اوج­های درخشان هنر ایران. مترجمان: هرمز عبداللهی، رویین پاکباز، آگاه تهران.
ص‍وف‍ی‌، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان‌ ب‍ن‌ ع‍م‍ر. احتمالا قرن 12 قمری، نسخه خطی صورالکواکب.
طاهری، علیرضا. درخت مقدس درخت سخنگو و روند شکل­گیری نقش واق، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر: سال هشتم ، شماره 19، زمستان 1390، 54-43.
طاهری علیرضا و صادقی سحر . بررسی ساختار و مفصل بندی ترکیب «انسان-خط» نگاری در هنرهای صناعی دوره سلجوقی، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر: سال چهاردهم، شماره 54، آذر 1396، 56-47.
عطایی، مرتضی، موسوی حاجی، سیدرسول، کولابادی، راحله. سفال منقوش گلابه ای (انواع، گستردگی، تاریخگذاری). فصلنامه نگره، 1391; 7(23): 71-88.
ف‍ردوس‍ی‌ طوس‍ی، ح‍ک‍ی‍م‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م.‌ 1385، ش‍اه‍ن‍ام‍ه‌،‌ بر اساس آخرین نسخه تصحیح ‌شده شاهنامه چاپ مسکو و ژول مول، به کوشش پروانه طاهری و مونا ناصرالمعمار، شقایق، تهران.
قوچانی، عبدالله. 1364، ک‍ت‍ی‍ب‍ه‌ه‍ای‌ س‍ف‍ال‌ ن‍ی‍ش‍اب‍ور، موزه رضا عباسی، تهران.
کمندلو، حسین و رجبی، محمدعلی. بررسی کتیبه و درخت سخنگو در هنر فلزکاری خراسان(سده های  6و  7ق/13 و 13م.)، خراسان بزرگ: سال ششم، شماره 20، پاییز 1394، 75- 96.
کونل، ارنست. 1387، هنر اسلامی، مترجم: هوشنگ طاهری، انتشارات توس، تهران.
گوران یگانه و نجفی آراز و طاووسی محمود. بررسی نقوش فلزکاری غرب ایران (قرن7و 8ه.ق) با تأکید بر دو اثر موزه رضاعباسی، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر: سال پانزدهم، شماره 59، اردیبهشت 1397، 70-57.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. 1373، تفسیر نمونه جلد 24، دار الکتب الاسلامیه، تهران.
 
Atıl, E., Chase, W. T., & Jett, Paul. 1985. Islamic Metalwork in the Freer Gallery of Art. The Gallery, Smithsonian Institution.
Blair, S. 2014. Text and image in medieval persian art. Edinburgh: Edinburgh University Press (Edinburgh studies in Islamic art).
Carboni, S. 1997. Following the stars : images of the Zodiac in Islamic art. The Metropolitan Museum of Art, New York.
Ettinghausen, Richard. “The ‘Wade Cup’ in the Cleveland Museum of Art, Its Origin and Decorations.” Ars Orientalis, vol. 2, 1957, pp. 327–366. 
Ghouchani, Abdullah, and A. S. Melikian-Chirvani. “Some 12th Century Iranian Wine Ewers and Their Poems.” Bulletin of the Asia Institute, vol. 13, 1999, pp. 141–150.
Grohmann, Adolf. Anthropomorphic and Zoomorphic Letters in the History of Arabic Writing,1955-1956, In:Bulletin De Linstitut Degypte,38, 117-122.
Hartner, Willy. “The Pseudoplanetary Nodes of the Moon's Orbit in Hindu and Islamic Iconographies.” Ars Islamica, vol. 5, no. 2, 1938, pp. 112–154. 
Herzfeld, Ernst. “A Bronze Pen-Case.” Ars Islamica, vol. 3, no. 1, 1936, pp. 35–43.
Kuhnel, Ernest.1966. Islamic Art and Architecture, Translated by Katherine Watson, Cornell University Press, Itaca, New York.
Lewis, Suzanne. “Sacred Calligraphy: The CHI RHO Page in the Book of KELLS.” Traditio, vol. 36, 1980, pp. 139–159.
Melikian-Chirvani, A. S. 1982. Islamic Metalwork From The Iranian World, 8-18th Centuries. H.M.S.O.
Pancaroğlu, Oya .2017, Figural Ornament in Medieval Islamic Art . A Companion to Islamic Art and Architecture, John Wiley & Sons, Incorporated.
Pope, A. U., Ackerman, Phyllis, & Besterman, Theodore. 1964. A survey of Persian art from prehistoric times to the present, Tehran, Manafzade Group.
Rice, D. S. 1988. The Wade cup in the Cleveland Museum of Art. Cleveland Museum of Art. Mazda Publishers.
Schimmel, A. 1984. Calligraphy and Islamic culture. New York University Press.
Watson, O. 2004. Ceramics from Islamic lands. Thames & Hudson, in association with the al-Sabah Collection, Dar al-Athar al-Islamiyyah, Kuwait National Museum.
Wilkinson, C. K. 1973. Nishapur: Pottery of the early Islamic period. Metropolitan Museum of Art; distributed by New York Graphic Society, Greenwich, Conn.
Wilkinson, C. K. 1987. Nishapur : Some early Islamic buildings and their decoration. Metropolitan Museum of Art.
 
Url2:https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2013/arts-of-the-islamic-world-l13223/lot.116.html
Url3: http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;eg;Mus01;10;en
Url6:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451701?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=63.16.2&offset=0&rpp=20&pos=1
Url7:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/451715?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=63.159.4&offset=0&rpp=20&pos=1
Url8: https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010326049
Url9: https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010326276
Url10:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/449322?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=38.40.110&offset=0&rpp=20&pos=1
Url11: https://asia.si.edu/object/F1936.7/
Url12: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1848-0805-2
Url13: https://collections.vam.ac.uk/item/O76889/ring-stand-ring-stand-unknown/
Url14: https://collections.vam.ac.uk/item/O76910/ewer-unknown/
Url15: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1885-0711-1-a
Url19:https://collections.ashmolean.org/collection/search/per_page/25/offset/0/sort_by/relevance/object/26958
Url21: https://www.loc.gov/resource/amedscd.2008401028/?sp=3&st=gallery