نوآوری در شیوه خاتم‌کاری دوره قاجار مطالعه موردی: منبر خاتم‌کاری محفوظ در کاخ گلستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه مطالعات تحلیلی و تطبیقی هنر اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران و کارشناس پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

2 عضو هیأت علمی گروه دکترای پژوهش هنر، دانشگاه هنر

3 استادیار گروه پژوهش هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی

10.22070/negareh.2020.4552.2242

چکیده

خاتم‌کاری یکی از روش‌های تزیین سطح اشیای چوبی است که از دوره آل مظفر تاکنون آثار قابل توجهی در گنجینه‌های هنری از آن بر جای مانده است. این هنر در طول گذر تاریخی خود فراز و نشیب‌هایی داشته و شاید بتوان گفت در هیچ دوره‌ای از لحاظ هنری رکود مطلق نداشته است. بررسی‌ها حاکی از آن است که دوره قاجار یکی از دوره‌های پر اهمیت این هنر بوده و آثار خاتم‌کاری شاخصی در داخل و خارج از ایران به همت هنرمندان ایرانی بر جای مانده است. اطلاعات امروزی از خاتم‌کاری به ویژه خاتم‌کاری دوره قاجار اندک و بیشتر معطوف به نوشته‌هایی مبتنی بر توصیف غیر تخصصی و عدم پرداختن به ویژگی‌های فنی در مسیر پرفراز تاریخ این هنر است. در این پژوهش منبر خاتم‌کاری محفوظ در مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان به عنوان نمونه موردی که اهم ویژگی‌های خاتم‌کاری دوره قاجار را داراست، مورد مطالعه قرار گرفته است. هدف از انتخاب منبر مذکور، تحلیل فنی آن و همچنین دست‌یابی به اطلاعات صحیح و فزون‌تر از نوآوری در شیوه خاتم‌کاری دوره قاجار است. سؤال پژوهش حاضر این‌گونه بوده که ویژگی‌ها و نوآوری‌های خاتم‌کاری دوره قاجار کدامند و به چه صورتی در منبر مورد مطالعه ظهور کرده است؟ تدوین مقاله به روش توصیفی-تحلیلی بوده و در روش گردآوری مطالب ضمن استفاده از منابع کتابخانه‌ای، از تحقیقات میدانی شامل بررسی و مشاهده منبر و همچنین مصاحبه استفاده شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که شیوه خاتم‌کاری دوره قاجار علاوه بر نوآوری در ساخت‌، نوآوری‌هایی در خاتم‌چسبانی داشته که از نگاه متخصصین مغفول مانده و هدف بر آن است تا ضمن تحلیل آن‌ها به حفظ اصالت در شیوه خاتم‌کاری این دوره اشاره شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of Innovation in Inlay Style of Qajar Period Case Study: Inlaid pulpit Preserved at Golestan Palace

نویسندگان [English]

  • Samira Arab 1
  • Gholamali , Ha tam 2
  • Fatemeh Shahrody 3
1 PhD student in the Department of Analytical and Comparative Studies of Islamic Art, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran-Iran, Research Expert at Institute of Cultural Heritage & Tourism,
2 Department of Art Research, Central Tehran Branch, Islamic Azad University
3 Department of Art Research, Central Tehran Branch, Islamic Azad University
چکیده [English]

Inlay is one of the methods of decorating the surface of wooden objects, notable examples of which have remained in artistic treasuries and collections from the Al-Muzaffar period to the present. A collection of inlaid works can be found in art galleries inside and outside of Iran as well as in architectural decorations. According to what is justified based on the technical analysis of the endings of the Qajar period, the technical, artistic, and original values of the works are of great importance in this period. Endings like many other artifacts are part of a cultural heritage which identification and artistic characterization are of importance and necessity, while preserving data acts as a guide to identifying prominent features, including innovations in style of inlaid works at the end of the Qajar period. This art has its ups and downs during its historical passage and it is possible to say that it has not gone through an absolute depression artistically. Studies have shown that the Qajar period is one of the most important periods during which prominent inlaid works inside and outside of Iran are created by Iranian artists. Today's information about inlay, particularly inlay during the Qajar period, is little and written essays have more focused on non-specialized description, not paying attention to the technical characteristics of the course of the history of this art. In this research, Inlaid pulpit preserved in the Historical Cultural Complex of the Golestan Palace is presented as a case study that has important trait of the inlay in the Qajar period. The sampling method was selective. Initially explained by the information collected during the Qajar period and finally by analyzing the information, the authors came up with the characteristics of innovation in the way termination of this period ended. The qualitative method was also used to analyze the data used in this study. The purpose of selecting the pulpit is to provide technical analysis as well as to obtain more accurate and up-to-date information on innovation in the Qajar period. The question of this study was what are the features and innovations of the Qajar period and how did it appear in the pulpit under study? The paper uses descriptive-analytical method in gathering materials while using library resources, field research including surveying and viewing the pulpit, as well as interviews. The results of the present study show that, in addition to the innovations in construction, the Qajar period has had some innovations in inlay which are ignored by scholars and aim to analyze the characteristics of authenticity in inlay. The hypothesis used in this study is that inlay in the Qajar Style that was a continuation of the path of the ancestors; in many cases has manifested innovations. Considering the description of this period as a period of decline, in this article after explaining inlay and analyzing the inlaid pulpit, which is kept in the Historical Cultural Complex of the Golestan Palace, the innovative features in the Qajar inlay style have been listed. During the Qajar era, inlay patterns have been designed based on the intended geometrical forms, drawing on various shapes of triangle. In this method, which has been unprecedented prior to the Qajar period, pre-made patterns and cuts were put together side by side to fill any given background; a technique which has continued to the present time and manifested in rare cases. Using local materials rather than imported ones, such as bone instead of ivory, is anther innovation which occurred in this period. In this technique, colorful raw materials, namely a variety of woods, were used to make the inlaid works. Prior to this, in the Safavid-era inlay, merely the died bone (which was green) was used, but in the Qajar period to achieve colors such as red, woods would be died. It is noteworthy to mention that this technique was first applied during the Zand period, but the extent of the innovations and use of colors reached their peak in the Qajar era. These changes and transitions are reflected in many remaining works from the Qajar period and as discussed in this paper, the above-mentioned features may well be observed in the studied inlaid pulpit as well. To better portray these innovations, the features of the Qajar-era inlay have been compared with the Safavid and the contemporary examples.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inlay
  • Pulpit
  • Qajar Dynasty
  • Golestan Palace
  • Tekyeh
  • Dowlat
اورسل، ارنست، 1382، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، چاپ اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
باغبان ماهر، سجاد و غلامیان، بهاره، اصالت آثار هنری، ماهنامه حکمت و معرفت، دی ماه 1389، سال پنجم، شماره 10، 44-49.
بامداد، مهدی، 1347، شرح حال رجال ایران، تهران، چاپخانه بانک مرکزی ایران.
بنجامین، س-ج-و، 1369، ایران و ایرانیان، ترجمه محمد حسین کردبچه، چاپ دوم، تهران، سازمان انتشارات جاویدان.
روزی‌طلب، غلامرضا و جلالی، ناهید، 1382، هنر خاتم، چاپ اول. تهران، سمت.
زمرشیدی، حسین، 1365، گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، تهران، مرکز دانشگاهی.
سعیدی، نسیم زهرا، بررسی نقوش تزیینی و تکنیک‌های به کار رفته در منبر چوبی تکیه دولت و احیا و طراحی برخی نقوش خاتم منبر تکیه دولت، به راهنمایی مریم کیان اصل و سمیرا عرب، دانشگاه جامع علمی کاربردی، واحد پونک (صنایع‌دستی)،کارشناسی،1392.
سید صدر، سید ابوالقاسم، 1381، دایره المعارف معماری و شهر سازی، چاپ اول، تهران، آزاده.
شریف زاده، سید عبدالمجید، 1381، هندسه نقوش 1، چاپ سوم، تهران، سرو.
طباطبائی، نسرین، 1382، واژه‌نامه توصیفی خاتم‌سازی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طهوری، دلشاد، 1365، هنر خاتم‌سازی در ایران، تهران، سروش.
عرب، سمیرا، بررسی تطبیقی زیباشناسی نقوش خاتم‌کاری دوره صفوی و قاجار، به راهنمایی غلامعلی حاتم، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، کارشناسی ارشد،1394.
علیزاده، روجا و صمدی، هادی، اهمیت اصالت اثر هنری از منظر مخاطب در زیباشناسی تکاملی دنیس داتن، دو فصلنامه فلسفی شناخت، شماره 87، بهار و تابستان1397، 187-208.
فرجاد، محمد رضا، 1355، کارگاه خاتم‌سازی و پژوهشی درباره خاتم‌سازی در ایران، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و هنر اداره کل آفرینش هنری و ادبی.
فلاح فر، سعید، 1388، فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران، تهران، کاوش پرداز.
قاسم خان، علیرضا، 1397، تکیه دولت از بودن و نبودن، تهران، علمی و فرهنگی.
کاشانی، محتشم، 1380، دیوان محتشم، با تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند، تهران، نگاه.
نجمی، ناصر، 1370، تهران عهد ناصری، چاپ سوم، تهران، عطار.
یلفانی، رامین و آقاعلی خانی، رضا، بررسی تاریخچه ساخت و چگونگی تخریب تکیه دولت در عصر قاجار، فصلنامه مسکویه، شماره 20، بهار 1391، سال هفتم، 107-127.
Baldini, Umberto, (1996), Theory of restoration and methodological unity, pp.355-357, Historical and philosophical issues in the conservation of cultural heritage, Nicholas Stanley Price et al.(ed.), The Getty Conservation Institute, Los Angeles.
Jokilehto, J(2006), Considerations On Authenticity And Integrity In World Heritage Context,City&Time.Vol.1,No.2,pp 70-83.