بازجست عناصر تصویری مشترک عرفان شیعی در هنر نگارگری و معماری (نمونه: نگاره «اولین سخنرانی امام حسن(ع) درباره شناخت امام معصوم»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هنر اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

2 دانشجوی دکترای تاریخ تطبیقی- تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

3 عضوهیات علمی دانشکده هنردانشگاه شاهد، شهر تهران، استان تهران

4 دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر دانشگاه هنر تهران

10.22070/negareh.2020.4435.2214

چکیده

نگارگری به عنوان یکی از جلوه‌های هنراسلامی، سیر تحول ‌معنوی خود را از فرهنگ حاکم‌ برجامعه گرفته و در بخشی از آثار  با اتکاء به هندسه معماری اسلامی فضایی متناسب با آن معانی ایجاد نموده‌است. از آنجایی‌که نگارگران به‌طور معمول و متناسب با موضوع آثار خود از فضاها و تزیینات واقعی وعینی موجود در معماری زمان خویش برای طراحی آثارشان بهره ‌برده‌اند، لذا کشف و تاویل معانی آنها می تواند تاثیر شگرف آموزش‌های معنوی را بر ابعاد مختلف زندگی آن دوره نشان دهد. متن حاضر نیز با هدف شناسایی چگونگی بازتاب عناصر معماری در نگارگری انجام شده و بدین منظور مشترکات ساختاری و مفهومی نگاره «اولین سخنرانی امام حسن(ع) درباره شناخت امام معصوم» و معماری دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته، تا عوامل موثر بر کاربرد آنها و همچنین مفاهیم و ماهیت باطنی نهفته در آن‌ها مشخص شود. بر این اساس مقاله در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها است که مهم‌ترین فضاها و تزیینات واقعی موجود در معماری که در طراحی نگاره‌ مورد پژوهش بکار رفته‌اند، کدامند؟ آیا ارتباطی میان کاربرد این عناصر ساختاری با مفاهیم عرفانی شیعی دوره صفویه بازتاب یافته در نگاره  وجود دارد؟ بنابراین پژوهش حاضر بر اساس ماهیت توصیفی- تحلیلی با رویکرد تفسیری و تطبیقی انجام شده و اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه‌ای- اسنادی گردآوری شده است. نتایج پژوهش علاوه بر اینکه بر انطباق و پیوند ساختاری و مفهومی نقوش هندسی این نگاره با تزیینات و فضاهای معماری بناهای هم عصر آن تاکید دارند، مبین این امر هستند که نگاره‌ با توجه به مفاهیم عمیق عرفانی نهفته در اعداد، نقوش هندسی و رنگ‌هایی که در تزیینات و فضاهای آن‌ بکار رفته‌است، مفاهیمی از مذهب تشیع را به‌صورت نمادین به‌نمایش گذاشته‌است.   

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Common Pictorial Elements of Mystical Shiite Concepts in Persian Painting and Architecture (Case Study: Imam Hassan's First Sermon on Characteristics of an Infallible Imam)

نویسندگان [English]

  • Khashayar Ghazizadeh 1
  • marzie alipour 2
  • parviz egbali 3
  • iraj dadashi 4
1 Islamic art,Art faculty, Shahed University,Tehran, Iran
2 phd student
3 asistant prof. shahed university. art faculty
4 Faculty of theories and art studies - university of art
چکیده [English]

Persian painting is one of the most beautiful reflections of Islamic art, and its spiritual revolution roots in values of society which are manifested through Islamic architecture and decorative elements. Evidence supports the fact that painter of “The first sermon of Imam Hassan ibn Ali” painting was under the impression of architecture in the Safavid era. This painting was illustrated by Qasim ibn Ali, who was a contemporary of Bihzad and inferior to him in his artistry, based on Mohammad al-Husaini al Varamini’s masterpiece Ahsan – al-Kibar (1526). This manuscript has 39 Persian paintings and now is in the National library of Russia in Saint Petersburg. Very little is known of Qasim -i Ali’s life, but judging by the less vivid palette of this copy’s miniatures in comparison to those of Tabriz in 1520s, one can assume that he worked in Herat and was still alive in the mind-1520s. During the rule of Timurids, Shiism grew more powerful while Sunni Islam tended to lose influence, which paved the way for the Shiite teachings to prevail further. Eventually, the Safavid Sufi-Shia movement established the Twelver Shiism as the official religion of the country in 1502. The connection between Sufism and exaggerated (ghulat) ideals of Shiism had a profound effect on turning it into a political-religious movement. Although these exaggerated Shia beliefs were not in conformity with the original ones, they were so dynamic that eminent figures such as Sheikh Junayd were encouraged to make efforts, which eventually resulted in the establishment of the government in the 16th century. The Safavid rulers, who took power afterwards, spared no attempt to expand and strengthen it even further. Shiite religion is one of the main foundations of creating artworks among Islamic artists. Shiite principles were based on verses of Quran and narrations of Prophet (p.b.u.h) and his family. In verse 3 of surah Maeidah: “…This day I have perfected for you your religion and completed my favor upon you and have approved for you Islam as religion…”, Imam Ali (as), who has been directly appointed by Allah and introduced to community of Muslims by prophet Mohammad in Ghadir Khom, is an evidence of necessity of accepting rightful succession of the prophet. Shia believes Allah chose Ali (as) as successor of the holy Prophet who continued his teachings among people after his passing. The method of Shiite manifestation has been varied during Islamic art history in Iran and depended on the ruling governments in different periods (Shiite or non-Shiite). When Shia had restrictions in expressing their beliefs, they had to deliberately turn to symbols and metaphors, but whenever Shia got the opportunity to become the official religion (as in the Safavid era) artists could show their beliefs through architecture and decorative elements easily. Islamic art lays its real nature on two elements, namely wisdom and technique. The main purpose of this research is to conduct a comparative study of the Architecture and the Persian painting of Safavid era through structural and conceptual common elements. Shiite principals dominated on design and ornaments of architecture of this period and Persian painters were influenced by them. Therefore, this research focuses on identifying the thoughts which provided grounds for the creation of such designing and decorative elements on architecture of the Safavid era; as semantic and decorative elements in architecture are one of the significant tools in hands of governors to develop their religious policies and beliefs among people in every period. Iranians have presented some of the greatest artworks based on Shiite view and artists could express beliefs of Shia through visual elements. Imamate and believing in Imam’s right to guide people after the passing of the prophet Mohammad are one of the two most essential and basic beliefs of the Shiism which is the real Islam. Being suppressed and having a strong will to establish Imamate have constantly been remarkable among the Shiite communities. This feature has found its way into art. Using symbols and ironies in the Shiite art has been widespread during different periods in Iranian art and culture. Also using geometries was mostly meant to help recall the manifest intellectual stages of Shiite school in artworks. Research findings show that the connections of precise appropriateness of ornament and symbolic and overt language of sacred geometry of architecture in this painting clearly reflect deep Gnostic thoughts of Shia. This masterpiece was painted based on Shia wise thought and culture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Illustration of Imam Hassan's Sermon
  • Visual Elements
  • Shiite Thoughts
  • Safavid Architecture
  • Safavid Persian Painting
  • Ahsan al-Kibar
ابن بابویه، محمدبن علی. 1382. خصال شیخ صدوق، ترجمه یعقوب جعفری. قم: نسیم کوثر. ج2.
ابن‌ عربی‌، محیی‌الدین.۱۴۱۰ق‌. الانسان‌ الکامل‌. به‌ کوشش‌ محمود بن محمود غراب‌. دمشق.‌ ج۱.
ابن عربی، محیی‌الدین.1370. فصوص‌ الحکم. مقدمه و تعلیقات ابوالعلاء عفیفی. تهران: الزهراء(س). ج1.
ابن مغازلی، علی بن محمد. ۱۳۵۶. مناقب الامام علی بن ابی طالب (ع). ترجمه سید محمدجواد مرعشی نجفی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابونصر سراج، عبدالله بن علی.1382. اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.
اسکارچیا، جیان روبرتو. 1376. تاریخ هنر ایران هنر صفوی، زند، قاجار، ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی. ج 10.
امامی، صابر . 1381. «نماد و تمثیل، تفاوت‌ها و شباهت ها»، کتاب ماه هنر. شماره 48-47 : 60-68.
پیراوی ونک، مرضیه . نظری شاهرضایی، آزالیا .1392. «بررسی عرفانی «ایده صدور» در اسلیمی (با تکیه بر دیدگاه ابن عربی)»،  فصلنامه ادبیات هنر دینی، شماره4: 54- 31.
حناچی، پیروز . 1394. «جادوی نور در معماری سنتی (ارزیابی شیوه های بهره‌گیری از نور طبیعی در چهار اقلیم اصلی ایران)»، همایش نور در معماری و شهرسازی: 53- 38.
حاصلی، پرویز . 1386. «نمودهای معماری در نگارگری»، کتاب ماه هنر. شماره 103: 52-54.
حسینی، سیدهاشم . 1388. «مقایسه ویژگی های هنر کتیبه نگاری عصرصفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران، حرم امام رضا(ع) و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره11: 105-132.
حسینی، سیدهاشم .1390. «کاربرد تزیینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، دوفصلنامه مطالعات هنراسلامی، شماره14: 7-25.
حسینی، سیدهاشم. فراشی ابرقویی، حسین .1392. «تحلیل جنبه های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد»، فصلنامه نگره. شماره 29 : 33-43.
خزایی، محمد . 1382. «تاویل نمادین نقش خورشید در هنر ایران»، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
زمرشیدی، حسین.1390. «تحول خط بنایی در معماری صفویه با تاکید بر تزیینات کتیبه‌ای مسجد حکیم اصفهان». دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی. شماره4 : 101-118.
ساداتی زرینی، سپیده و مراثی، محسن.1387. «بررسی چگونگی تاثیرگذاری عرفان اسلامی در شکل‌گیری هنر نگارگری مکتب هرات تیموری و تبریز صفوی». فصلنامه نگره. شماره7 : 105-93.
ستاری، جلال. 1376. رمزاندیشی و هنر قدسی. تهران: مرکز.
سجادی، سید جعفر . 1370. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سگای، ماری رز . 1385. معراج نامه ـ سفر معجزه آسای پیامبر (ص). ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
شجاری، مرتضی و میرفخرائی، اشرف‌السادات. 1393. «معراج پیامبر (ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، دوفصلنامه پژوهشنامه عرفان، شماره13: 51-73.
شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1382. فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون. ج 2.
شیمل، آنه ماری. 1388. راز اعداد. ترجمه فاطمه توفیقی. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
شیخ مفید. 1388. ارشاد: سیره ائمه اطهار (ع). ترجمه سید حسن موسوی مجاب. تهران: سرور.
صدوق، محمد بن علی .1357. التوحید، قم: جامعه مدرسین (موسسه نشر اسلامی).
عروسی حویزی، عبد العلی. ۱۳۸۲. تفسیر نورالثقلین. مصحح سیدهاشم رسولی‌ محلاتی. قم: موسسه اسماعیلیان.
فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسن.1393. «تجلی حکمت اسلامی در ساختار و مضامین محراب زرین‌فام حرم مطهر رضوی». فصلنامه نقش جهان. سال4. شماره1: 7-15.
قیومی اصفهانی، جواد.1375. صحیفه الحسن (ع). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کشمیری، هادی و نوشادی، زهره و عباسی منیژه .1392. «بررسی فیزیک و مفاهیم معنوی نور در معماری سنتی ایران (با نگاهی به مساجد و خانه‌ها)». همایش ملی معماری پایدار و توسعه شهری، بوکان.
کلینی، محمدبن یعقوب.1363 . الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کیانمهر، قباد و خزایی، محمد.1385. «مفاهیم و بیان عددی در هنر گره چینی صفوی». کتاب ماه هنر. شماره91 و 92  :26-39.
لاهیجی، محمد.1371. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش محمدرضا برزگر خالقی‌ و عفت‌ کرباسی‌. تهران: زوار. ج۱.
مجلسى، محمد باقر. 1403ق. بحارالانوار. بیروت: افست مؤسسه داراحیاء التراث العربى و جلد 32 با تحقیق محمد باقر محمودى. تهران: وزارت ارشاد.
محمدزاده، مهدی و مسینه اصل، مریم. 1395. «معماری در نقاشی مکتب هرات»، دوفصلنامه فیروزه اسلام. سال2، شماره3 : 27-45.
مسلم، ابوالحسین.1407ق. صحیح مسلم. به شرح نووی. بیروت: دارالکتاب العربی.
معمارزاده، محمد. 1386. تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی. تهران: دانشگاه الزهراء.
مکی نژاد، مهدی. 1388. «سیر تحول کتیبه‌های ثلث در معماری ایران (صفوی تا قاجار)»، فصلنامه نگره. شماره 13: 29-40.
نصر، سید حسین. 1389. هنر و معنویت اسلامی. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: حکمت.
Thompson, Jon and R. Canby, Sheila. 2004. Hunt for Paradise: Court arts of Safavid Iran, 1501 – 1576. Published by Milan: Skira; London: Thames and Hudson.
جعفری فرد، زهرا. میرسجادی، سیدامیر. مرشدی ، فریده. بی تا. « بررسی جلوه‌های معماری و تزئینی بقعه امامزاده محروق نیشابور.                                                                     www.Rasekhon. net. Accessed. March.20.2017
تصویر امام‌زاده محروق نیشابور.                                                  www.mapio.net. Accessed.April.20.2017
رادی، مطهر . 1393. مبانی نور و رنگ در هنر اسلامی.       Accessed. March.22.2017. www.Islamicartartz.com