شناسایی عوامل ظهور مضامین مذهبی و مؤلفه‌های اهمیت آن در دیوارنگاره‌های بناهای مذهبی عصر قاجار (مطالعه موردی: بقاع متبرکه استان گیلان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوى دکترى پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

2 استادیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران (نویسنده مسئول مقاله)

3 استادیار گروه ارتباط تصویری، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

10.22070/negareh.2021.5789.2581

چکیده

ﺩﻳﻮﺍﺭﻧﮕﺎﺭﻱ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺩﺭ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻫﻨﺮ شیعه ﻭ ﺑﺎ ﻣرکزیت ﺍﺋﻤﻪ اطهار به‌ویژه ﻭﺍﻗﻌﻪ ﮐﺮﺑﻼ ﺍﺯ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‌ﻫﺎﻱ ﺩﻳﻮﺍﺭﻧﮕﺎﺭﻱ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺷﮑﻮﻓﺎﻳﻲ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺭ عصر ﻗﺎﺟﺎﺭ ﺳﭙﺮﻱ ﻧﻤﻮﺩ. به دلیل تحولات پس از مشروطه نقاشی مذهبی عمدتاً محدود به نقاشی‌های عامیانه می‌شد که اکثراً در بقاع متبرکه توسط هنرمندان مردمی تهیه می‌شدند. هدف از این پژوهش شناسایی مؤلفه‌های اهمیت و عوامل ظهور مضامین مذهبی در آثار هنری یاد شده است. سؤال‌های این مقاله عبارتند از: 1- عوامل ظهور مضامین مذهبی در دیوارنگاره‌های بناهای مذهبی عصر قاجار کدامند؟ 2- دیوارنگاره‌های مذهبی بناهای مذهبی عصر قاجار مشتمل بر کدام مضامین و محتوا هستند؟ و آیا این مضامین و محتوا در بقاع متبرکه گیلان مشاهده شده است؟ 3- هنرمندان دیوارنگاره‌های بناهای مذهبی عصر قاجار برای نشان دادن موضوع از چه مؤلفه‌هایی بهره گرفته‌اند؟ و آیا هنرمندان بقاع متبرکه گیلان از این مؤلفه‌ها بهره برده‌اند؟ روش تحقیق بر مبنای ماهیت توصیفی- تحلیل محتوا (متنی) و شیوه‌ی گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ بناهای مذهبی و دیوارنگاره‌های آن ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺷﻴﻌﻲ ﻭ ﺁﻳﻴﻦ‌ﻫﺎﻱ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮ ﺭﻧﮓ ﺷﺪﻥ ﻧﻘﺶ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺍﻳﻦ اماکن ﻣﻲﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. به همین دلیل از مهم‌ترین عواملی که سبب ظهور مضامین مذهبی شد، نیاز به فضای معنوی، باور به تبلیغ و اشاعه‌ی مذهب تشیع، تأکید بر هویت مذهبی و فرهنگی، توجه به برخی باورهای عامیانه مذهبی و شوکت‌نمایی سلطنت حاکمان می‌توان اشاره داشت. همچنین از دیگر نتایج پژوهش آن است که مهم‌ترین مؤلفه‌های اهمیت موضوع این دیوارنگاره‌های بناهای مذهبی شامل: ابعاد نگاره، میدان دید، فضای باز مقابل تابلو و ارزش معنوی است و موضوعات مذهبی در این پنج بخش گنجانده شده است: باورهای عامیانه، وقایع‌نگاری تاریخ ائمه، شمایل‌ها، داستان‌ها؛ و نقوش مذهبی و نمادین. کلیه‌ی مؤلفه‌های اهمیت موضوع و مضامین مذهبی در بقاع متبرکه گیلان رؤیت شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identifying the Causes of the Emergence of Religious Themes and Its Important Components in the Murals of Religious Monuments of the Qajar Era (Case Study: Sacred Shrines of Guilan Province)

نویسندگان [English]

  • atieh youzbashi 1
  • Seyed Reza Hoseini 2
  • Abdolreza Chareie 3
1 Ph.D student in Art research, Shahed University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor of Painting, Art Faculty, Shahed University, Tehran, Iran
3 Assistant Professor of Graphic, Art Faculty, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Due to the post-constitutional developments, religious painting was mainly limited to folk paintings, which were mostly produced in sacred shrines by non-court painters and aimed at folk artists. The Qajar dynasty covered a wide variety of subjects, with opportunities for governmental, religious, literary, archeological, scientific, fictional, and everyday propaganda. Due to the economic, political and cultural weakness of this era, art also went to extinction and people turned to the art of fantasy to talk about their pains, desires and beliefs. It was in this art that religion was combined with national beliefs, and it showed the ruling spirit of the society and depicted religious paintings with an approach to the Ashura event. These folk religious paintings of sacred relics are considered a national and spiritual heritage that preserves many values ​​and is tied to the beliefs of the people. In addition to covering the walls or showing a religious theme, these murals were also a social obligation that expressed national and religious identity, and was formed in line with the faiths and beliefs of the people. The observance of the aesthetic principles governing them occurred in close connection and directly with hearts (of artists and people) full of their love for the province and the family of the Prophet of Islam.
The purpose of this study is to identify the components of importance and factors of the emergence of religious themes in works of art. The questions of this article are: 1- What are the factors of the emergence of religious themes in the murals of religious monuments of the Qajar era? 2- What themes and content do the religious murals of the religious monuments of the Qajar era contain? And have these themes and content been observed in the holy shrines of Guilan? 3- What components did the mural artists of the religious monuments of the Qajar era use to show the subject? And have the artists of Guilan's holy shrines benefited from these components? Attempts are made to present the components of importance regarding the subject by emphasizing the spiritual value of human motifs and paying attention to the religious subject and the division and causes of the emergence of these themes in religious monuments. In this research, the murals of religious monuments, especially regarding the Imams and holy shrines, with emphasis on folk religious paintings are examined.
The research method is based on descriptive-analytical nature. The method of collecting information was library-based and fieldwork, and the method of qualitative analysis. The number of statistical population is 31 murals from 12 historical and religious monuments of Qajar Iran that have been selected from the holy shrines of Guilan province. The method of qualitative information analysis is content (textual) analysis. The mural of "Mukhtar Saghafi Revenge House" in the city of Langrud, Guilan, has been selected and studied as an example to examine the factors of the emergence of themes and components of importance with regard to a religious theme.
The results of the research show that folk murals are religious monuments, a national and spiritual heritage that have preserved many values, ​​and are tied to people's beliefs. For this reason, the most important factors that led to the emergence of religious themes are the need for a spiritual atmosphere, the belief in the propagation of Shiism, the emphasis on religious and cultural identity, attention to some popular religious beliefs and the shock of the ruling monarchy. What components did the mural artists of the religious monuments of the Qajar era use to show the subject? In choosing the subjects of these murals, there are components that are more important and include: the dimensions of the mural (size of the event), the field of view, the open space in front of the painting and the spiritual value (frequency). The relationship between the dimensions of the painting, the field of view and the open space in front of the painting has a spiritual value. Thus, the higher the spiritual importance and value of the subject of the painting, the image is designed in larger dimensions and has a wider field of view as well as a more open space for the audience (the pilgrims) to watch.
Findings indicate that the most significant components of the importance regarding the subject of these murals of religious monuments include: dimensions of the painting, field of view, open space in front of the painting and spiritual value, and religious issues are included in these five sections: folk beliefs, chronicles of Imams, icons, stories, and religious and symbolic motifs. All the components of the importance with regard to the subject and religious themes have been seen in the holy shrines of Guilan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Religious Monuments
  • Murals
  • Folk Paintings
  • Religious Themes
اخویان، مهدی، 1396، «بررسی دلایل بازتولید نقاشی دیواری‌های بقاع نشین منطقه گیلان»، نگره، شماره 42، صص 70- 81.
ﺁﮊﻧﺪ، ﻳﻌﻘﻮﺏ، 1385، «ﺩﻳﻮﺍﺭﻧﮕﺎﺭﻱ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﻗﺎﺟﺎﺭ»، ﻫﻨﺮﻫﺎﻱ ﺗﺠﺴﻤﻲ، ﺷﻤﺎﺭﻩ ٥٢،  صص 34-41.
اصغرپور سارویی، سمیرا، 1392، «بررسی دیوارنگاره‌های قاجار با تأکید بر مضامین درباری و مذهبی»، پژوهش هنر، سال 1، شماره 1، صص 97- 102.
اعظم‌زاده، محمد، 1391، «تحلیل مفهومی نقشمایه‌های بومی و سنتی در معماری تکایای مازندران»، رساله دکتری، رشته پژوهش هنر، تهران: تربیت مدرس.
الویری، محسن و حامد قرائتی، 1392، «بررسی تاریخی کارکرد ارتباطی هنر در اماکن مذهبی عصر قاجار»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال 5، شماره 17، صص 1- 20.
انصاری، مجتبی و دیگران، 1390، «مضامین مذهبی در نقاشی‌های عامیانه تکایا در مازندران»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 15، صص 73- 90.
بلوک‌باشی، علی، 1380، «شمایل‌نگاری در حوزه هنرهای عامه ایران»، کتاب ماه هنر، شماره 31 و 32، صص 3-7.
بهروزی، داریوش،1390، «مطالعه تطبیقی نقش شیر در دستبافته‌های داری (گلیم، گبه و قالی) استان کهگیلویه و بویراحمد در سده اخیر». پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، رشته صنایع دستی و هنرهای سنتی، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
 ﭘﺎﮐﺒﺎﺯ، ﺭﻭﺋﻴﻦ. 1378، ﺩﺍﺋﺮۀ‌ﺍﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﻫﻨﺮ، تهران: ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ.
 ﭘﺎﻛﺒﺎﺯ، ﺭﻭﺋﻴﻦ، 1379، ﻧﻘﺎﺷﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﺩﻳﺮﺑﺎﺯ ﺗﺎ ﺍﻣﺮﻭﺯ، ﺗﻬﺮﺍﻥ: ﺯﺭﻳﻦ ﻭ ﺳﻴﻤﻴﻦ.
  پرویزی، اکبر، 1384، «نگاره‌های تکیه معاون‌الملک». نگره، شماره 1، صص 71- 86.
  پیراوی‌ونک، مرضیه، 1388، «همراه با صدرا در ساحت خیال ومرگ»، متافیزیک، دوره جدید، شماره 3و4، صص 113-130.
چلیپا. کاظم و دیگران، 1390، «تأملاتی درباره موضوعات ملی و مذهبی در نقاشی قهوه‌خانه‌ای»، نگره، شماره 18، صص 69- 82.
چلیپا، کاظم، 1390، «بررسی تأثیر هنر و ادبیات ملی و مذهبی بر نقاشی خیالی‌نگاری (قهوه‌خانه‌ای)»، رساله دکتری، رشته پژوهش هنر، تهران: شاهد.
حقیقت‌بین، مهدی و دیگران، 1392، «تحلیل پیرامون کارکرد دیوارنگاری‌ها در منظر فضاهای شهری زیرزمینی؛ مورد مطالعه: ایستگاه مترو امام خمینی تهران»، پژوهش هنر، سال 1، شماره 1، صص 119- 122.
خاکبان، مژگان، 1381، «دیوارنگاری‌های امام‌زاده‌ها و بقاع منظقه لاهیجان»، کتاب ماه هنر، شماره 45 و 46، صص 96- 101.
خان‌سالار، زهرا، 1386، «تصویرنگاری در هنر عامیانه (خیالی‌نگاری)»، فرهنگ مردم. شماره 21 و 22، صص 55-63.
خبرگزاری شبستان مازندران، 1394، امیری‌خوانی؛ تجلی عرض ارادت و نمایش محبت به ساحت ائمه اطهار(ع)، (1394/4/4)، شناسه خبر: 468151. http://shabestan.ir/detail/news/468151 .
خزایی، محمد، 1380، «نقش شیر نمود امام علی(ع) در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر. شماره 31 و 32، صص 37- 39.
خزایی، محمد، 1381، «نقش شیر در هنر اسلامی»، هنرهای تجسمی، شماره 17، صص 54- 57.
رئوف، سولماز و دیگران، 1398، «نمودهای تعزیه بر روی نقاشی‌های دیواری بقعه‌های گیلان بر اساس دیدگاه پانوفسکی»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 10، شماره 1، صص 95- 123.
ستاری، جلال، 1386، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، مجله هنر و مردم، شماره 2 و 3، تهران: یساولی.
سیف، هادی، 1369، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، تهران: انتشارات موزه رضا عباسی.
شادقزوینی، پریسا، 1393، «تجلی باورهای شیعی در مضامین عاشورایی دیوارنگاره‌های بقاع متبرک گیلان»، شیعه‌شناسی، شماره 45، صص 131- 156.
عناصری، جابر، 1380، مردم شناسی و روان شناسی هنری، تهران: رشد.
عناصری، جابر، 1383، «تأثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی ایران» شیعه‌شناسی، شماره 7، صص 121- 146.
فلور، ویلم و دیگران، 1381، نقاشی و نقاشان دوره‌ی قاجار، ترجمه‌ی یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون.
کی‌کاوسی، نعمت‌الله، «خاوران‌نامه»، 1380، کتاب ماه هنر، شماره 31 و 32، صص 98- 99.
محمدی‌خشویی، زهرا و اکبر غلامی، ۱۳۹۷، «تحول مکتب خانه در ایران از شکوفایی تا زوال»، پنجمین کنفرانس بین‌المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، قزوین، موسسه آموزش عالی تاکستان- دانشگاه پیام نور استان قزوین.
محمودی، فتانه، 1387، «مضامین دینی در نقوش سقانفارهای مازندران»، کتاب ماه هنر، شماره 118، صص 80- 87.
مهدی، غلامعلی و غریب، مجتبی، 1390، «مختار ثقفی در گستره‌ی آثار رجالیان»، حدیث و اندیشه، شماره 10 و 11، صص 75- 92.
میرزایی‌مهر، علی‌اصغر، 1383، نقاشی‌های بقاع متبرکه در ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
نوروزی، نسترن و دادور، ابوالقاسم، 1397، «تطبیق زیبایی‌شناختی دیوارنگاری های مذهبی (واقعه کربلا) بقعه شاه زید و تکیه معاون الملک در تعامل با تعزیه»، نگره. شماره 48، صص 87- 104.
هوشیار، مهران و افتخاری‌راد، فاطمه، 1395، آشنایی با خیالی‌نگاری، تهران: سمت.
یوزباشی، عطیه، 1399، آرشیو عکس (میدانی) از استان گیلان (بقعه آقا سید محمد یمنی(ع)، آستانه اشرفیه، روستای گورابسر؛ بقعه چهار پادشاهان(ع)، لاهیجان؛ بقعه آقاسید محمد(ع)، آستانه اشرفیه؛ بقعه آقا سید محمد یمنی(ع)، آستانه اشرفیه، روستای پنجاه)