بررسی تطبیقی نقوش پارچه های صفوی و گورکانی

مقدمه 

از دیرباز میان ایران و دیگر سرزمین­های آسیایی تعامل فرهنگی وجود داشته­است، به­ویژه میان دو تمدن بزرگ­ایران و هند، که این  مناسبات فرهنگی بسیار چشمگیر هم بوده­است. این دو تمدن بارها درطول تاریخ سنت­های فرهنگی خود را با هم به­اشتراک گذاشته­اند، و نتیجه آن تعاملی­ است که پیشینه 3000 ساله یافته­است. برای نمونه در سده­سوم پیش از میلاد آشوکا امپراطور هند باستان، کاخ خود را به­تقلید از کاخ هخامنشیان ساخته­بود. برزویه طبیب در زمان ساسانیان بخشی از فرهنگ ادبی ایران را با ترجمه داستان پنجه تنتتره از سانسکریت به­پهلوی آشنا نمود. ورود و گسترش دین و فرهنگ اسلام نیز در سرزمین هند از راه ایران صورت گرفت و در این مسیر بسیاری از سنت­های فرهنگی ایران، از جمله ادبیات و نگارگری از این­طریق به­هند منتقل شد. ولی بدون­شک بیش­ترین تاثیر فرهنگ و هنر ایران در هند به­زمان فرمانروایی پادشاهی گورکانی هند بازمی­گردد، تاثیری نه با تهاجم و اجبار، بلکه آگاهانه. تبادلات متقابل هنری و فرهنگی بین دو کشور ایران و هند در دوران صفوی برقرار بود. در این دوره تحت­حمایت پادشاهان، هنر در هند شکوفا شد و صنعتگران هندی در زمینه­های گوناگون هنری و فرهنگی از ایران پیروی می­کردند. این مساله با مهاجرت تعدادی از هنرمندان و صنعتگران ایرانی به­هند، درپی­ حامیان جدید، رونق بیش­تری گرفت. در این دوره صحنه­های شکار، تصاویر حیوانات، باغ­های بهشتی، درختان و پرندگان بر روی منسوجات ایرانی نقش می­شد که این نقوش و تصاویر در دربار گورکانیان هند هم رواج یافته­بود.

با توجه به­آنچه اشاره شد می­توان نتیجه گرفت، ارتباطات گسترده ایران و هند در سده­های 11- 9 ه.ق، 17- 15 م بر تجارت­پارچه و نیز مهاجرت هنرمندان و در نتیجه انتقال رنگ و نقوش پارچه­ها تاثیر به­سزایی داشته و این روند دوسویه بوده است. سده­های بررسی­شده تقریبا دوران اوج دو سلسله بزرگ­اسلامی، یعنی صفوی و گورکانی است که این دو همسایه بزرگ­شرقی با سابقه دیرین تمدنی و مشترکات دینی اسلام، به تبادلات عظیم فرهنگی و هنری پرداخته­اند. نقوش هم با توجه به­ابزار، شیوه و نیز نگاه زیباشناسی و تاثیرات تاریخی، اساطیری، مذهبی و غیره با یکدیگر تفاوت دارند. اهدافی که در این پژوهش مورد نظر می باشد، عبارتند از :

1-      شناساندن نقوش و طرح­های پارچه­های ایران صفوی و هند گورکانی.

2-      مشخص ساختن وجوه اشتراک و افتراق نقوش پارچه­های ایران صفوی و هند گورکانی.

سؤالاتی که این پژوهش درپی پاسخ­گویی به آن­ها است، عبارتند از:

1-     آیا طراحی و نقوش پارچه­های صفوی و گورکانی از یکدیگر تاثیر پذیرفته­اند؟

2-     چه نوع طرح­ها و نقوشی در پارچه­های صفوی و گورکانی مشترک و کاربرد داشته­اند؟

روش­تحقیق این پژوهش به­صورت تحلیلی- توصیفی و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای است. همین­طور از طریق میدانی به­بررسی نمونه پارچه­های موجود در کتابخانه­ها و موزه­ها پرداخته شده­است. محدوده تاریخی این­پژوهش مربوط به­پارچه­های سده­های  11 - 9 ه.ق ،17 - 15م است و جامعه­آماری این­پژوهش شامل بررسی آثار موجود در موزه­های ویکتوریا و آلبرت، لندن، ملی ایران، آستان شیخ صفی­الدین­اردبیلی، منسوجات واشینگتن دی­سی، هنرهای زیبای بوستون، انستیتو هنر شیکاگو، متروپولتین نیویورک و بریتانیا است. تعداد نمونه آماری برای پارچه­های صفوی و گورکانی در این پژوهش 51 قطعه پارچه می­باشدکه از این تعداد 29 قطعه مربوط به­دوره صفوی و 22 قطعه دوم، مربوط به­دوره گورکانی است.

پیشینه و ضرورت پژوهش

در مورد پیشینه و مطالعات صورت گرفته در حوزه پارچه­بافی ایران صفوی و هند گورکانی، ویژگی و کیفیت­های پارچه­های صفوی و گورکانی به­طور جداگانه تحقیقات مختلفی انجام شده­است. همچنان که در پژوهشی با عنوان «زری­بافی در دوره صفویه» [1] پژوهشگر به­ویژگی پارچه­های زری دوره­صفویه و ارتباط هنر نقاشی با نقوش پارچه­های زربفت پرداخته­است. در پژوهشی دیگر باعنوان «غیاث نقش­بند»[2]به مساله اعزام غیاث نقش­بند و پسرانش به­دربار هند و انتقال و تاثیر نقوش پارچه­ها بر روی منسوجات هند اشاره شده­است. این مطالب در پژوهشی دیگر باعنوان «نساجی یزد تداوم خلاقیت و ابتکار»[3] نیز ذکر شده­است. علاوه بر این نویسنده یادآور می­شود در عصر صفوی شهرت بافندگان و نقش­بندان یزد به­جایی رسید که از آن­ها برای کار در دستگاه­های نساجی هند دعوت به­عمل آمد و از هنر و مهارت آن­ها در آن کشور استفاده شد. در پژوهش دیگری با عنوان«تاثیر نقوش ایرانی بر هنر قلمکاری هند در دوره صفوی»،[4]محقق به­بررسی نمونه­های باقی­مانده قلم­کاری­های هندی مربوط به­سده­های یازده تا هفده میلادی پرداخته و نتیجه گرفته هنر قلم­کارسازی در هند از نظر شیوه­های تولید و نقوش تحت­تاثیر هنر قلم­کارسازی صفویه است.

آرتور پوپ، از پیشگامان پژوهش­های هنری در روزگار صفوی است و از پژوهشگران ایرانی نیز استاد جلیل ضیاءپور و دکتر بهشتی­پور، نخستین کسانی بوده­اند که به بررسی­های ارزشمندی در این زمینه پرداخته­اند. این­موضوع در مورد هندوستان نیز صادق است. نکته قابل توجه دیگر درباره پارچه­های هند این است که به­دلیل شرایط خاص اقلیمی، از نمونه­های تاریخی این­کشور کم­تر نمونه­ای باقی­مانده است و اغلب تحقیقات معاصرین نیز معطوف به­تفاوت و تشابه بافته­های کنونی نقاط مختلف این­کشور به­منظور حفظ آن­ها است و کم­تر نگاه تاریخی به­دوران مورد نظر این­بررسی وجود دارد.

در باره ضرورت انجام این­پژوهش دلایلی متقنی وجود دارد ازجمله تعلق به­حوزه تمدنی- فرهنگی مشابه، مشترکات اعتقادی­اسلامی، زبان فارسی که در این زمان به­زبان مسلط فرهنگی گورکانیان بدل شده­بود، مهاجرت عمده بسیاری از حکما و هنرمندان ایرانی به­هند ازجمله دلایل اوج­گیری تبادلات فرهنگی و در نتیجه افزایش شباهت­های هنری این­دو فرهنگ است. 

ویژگی و شیوه­های پارچه­بافی صفویه

پارچه­بافی در ادوار مختلف تحولات بسیاری داشته است، به­ویژه در دوران­صفوی، که با حمایت­های شاهان­صفوی پیشرفت زیادی به­دست آورد، به­طوری که بسیاری از تاریخ­نگاران و سیاحان، دوران­صفوی را عصرطلایی هنر ایران نامیده­اند. دوره­صفویه را بی­شک می­توان پررونق­ترین و مهم­ترین دوران پارچه­بافی ایران به­شمار آورد. حمایت بی­دریغ پادشاهان صفوی و ایجاد کارگاه­های بافندگی شاهی در پایتخت­های صفوی و پدیدآوردن مراکز بافندگی جدید و توسعه بازرگانی، به­ویژه در زمینه­بافته­های گوناگون که ابریشمینه­های زربفت[5]مهم­ترین آن­ها را تشکیل می­دادند، هنربافندگی را در عصرصفویه به­اوجی رسانیدکه در دوره­اسلامی نه پیش­تر از آن پدید آمده­بود و نه هرگز پس از آن پدید­آمد. بافته­های عصر شاه­عباس­بزرگ، زیباترین نمونه­های این­دوره به­شمار می­آیند. طراحان بزرگی همچون غیاث­الدین نقش­بند، عبدالله و غیره به­استادی نگارگران زمان، طرح­های پیچیده، نقش­های انسان، حیوان، گل، گیاه، باغ، کوه و دشت را بر پارچه نقش می­زدند.(قدیانی، 1384، 146) امروزه کم­تر موزه یا مجموعه مهمی در سراسر جهان را می­توان یافت که نمونه­هایی از بافته­های این­دوره را درمیان گنجینه­های خود نداشته­باشد. موزه­های متروپولیتن، هنرهای زیبای بُوستون، منسوجات واشنگتن، ویکتوریا و آلبرت، ملی تهران و بسیاری دیگر از موزه­ها و مجموعه­های مشهور جهان، نمونه­های بافته­های این­عصر را در خود نگه­داری می­کنند.

در عهدصفوی (1135- 905 ه.ق، 1722- 1499م) هنرنساجی به­گذشته خود بازگشت و نقش­پارچه­ها از نفوذ هنرچینی رهایی یافت. در شیوه بافتن­پارچه نیز ابداعاتی صورت گرفت، درکنار بافتن پارچه­های پشمی، ابریشمی و حریر، ابداع مخمل­بافی هم رونق یافت. ازطرفی استفاده از نقش انسان در پارچه­ها بیش­تر مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. نقش انسان در پارچه­های عهدصفوی گاه نیز برمبنای داستان­های­قدیمی است. از این­رو می­بینیم که تاثیر نقاشی و نگارگری در طراحی پارچه­های این عهد موثر بوده­است.(روح فر، 1380، 40)

زندگی پرتجمل شاهان­صفوی و شاهزادگان، تقاضا برای پارچه­های گران­بها را بیش­تر کرد، این­موضوع باعث تحول در هنر بافندگی شد. آخرین پادشاه صفوی، سلطان­حسین، زندگی پرتجمل را به­اندازه­ای دوست­داشت، که خود را در میان انواع پارچه­های زیبا و زربفت مغروق ساخت.(اتینگهاوزن، 1379، 168)

در میان صنایع دوره صفوی، پارچه­بافی مهم­تر از همه بود، شاهان صفوی به­این صنعت - هنر علاقه و اهتمام بسیار داشتند، چنان­که شاه­اسماعیل (930- 905 ه.ق، 1524- 1499 م)، هنرمندان را به­تولید انواع پارچه­های ابریشمی و نخی تشویق می­کرد. مراکز صنعتی نو­ساخت و تجارت با ترکیه، هندوستان و چین را توسعه داد. در زمان شاه­تهماسب (983 - 930ه.ق ، 1575- 1524) در  قزوین، مکتب هنری خاصی در بافندگی به­وجود آمد که از ویژگی­های طرح­های به­کار رفته در آن نقش ترنج[6]، گل، گیاه و شکار می ­اشد. در زمان شاه­عباس اول سبک تازه­ای پیشرفت کرد، که شاخصه­های آن استفاده از نقوش گل­وگلدان بود.(دیماند،1365، 245)

بافته­های دوره­صفوی را از نظر طرح و نقش می­توان به دو دوره تقسیم کرد: در دوره اول، خواجه غیاث­الدین نقش­بند سبکی به­وجود آورد که از ویژگی­های آن استفاده از طرح­ها و نقوش کوچکی بود که هماهنگی خاصی را در سطح پارچه و طرح ایجاد می­کردند. شیوه طراحی و نقش­بندی غیاث­الدین از طرح­های سده­دهم یعنی دوره اول سلطنت صفویان اقتباس شده و خود او موجد دو ابتکار فنی بافت پارچه‌های چندتایی و مخمل بوده­است. غیاث در ایجاد طرح­های گوناگون و انتقال آن بر روی پارچه مهارتی به­سزا داشت.(روح فر، 1380، 42)

در دوره دوم، طرح­ها و نقوش بافته­ها، متاثر از سبک­نگارگری مکتب رضا عباسی بود. سبک خاص و ممتاز رضا عباسی که با آثار غیاث­الدین تفاوت بسیار داشت، در طرح انواع مخمل­ها استفاده­شد. در این شیوه به ­ای آن­که نقش­های کوچکی رسم شود، تا در یک­طرح کلی و حرکتی مشترک با هم رابطه و تناسب پیدا کنند، تصویرهای بزرگی طراحی می­شد و نقوش فرعی تنها برای پرکردن فضای خالی به­کار می رفت. با در دسترس قرار گرفتن ابریشم طبیعی، شیوه­ای نوین در پارچه­بافی ایجاد شد، که از یک طرف تکامل طرح اسلیمی[7] و ازطرف دیگر ترقی نقش گلبرگ­های طبیعی، در ایجاد این شیوه تاثیر فراوان­ داشت.(پوپ، 1380، 216)

بافته­های صفوی، به­ویژه بافته ابریشمی، همواره مورد توجه جهانیان بوده است. این پارچه­ها نه­تنها طرح و نقش بدیع و نوظهور داشتند، بلکه ازنظر تنوع­رنگ نیز بی­نظیر بودند. بسیاری از پارچه­های ابریشمی این­دوره به­آثار مکتب­اصفهان ^[8] شباهت دارد.(روح فر،1380، 142)

درآغاز دوره­صفوی، تبریز، کاشان، یزد، اصفهان وغیره از مراکز مهم بافندگی بودند؛ در این شهرها حریرهای زربفت، پارچه­های ابریشمی، مخمل و منسوجات خاص دوره­صفوی همچون پارچه­های جناغی­باف نخی[9] ، اطلس [10]، ابریشمینه­های گل­برجسته چینی، نیلوفر گل شاه­عباسی[11]، زری و مخمل تولید می­شد. بافندگان دوره­صفوی در ابریشمینه­های گل­دارخود، طرح­های ظریف و رنگارنگ نیز وارد می­کردند و از این­طریق به بافت­های چند تار و پودی یا جناغی، زمینه­های طلایی براق بخشیدند.(طالب پور، 1386، 136) مستشرقین و سیاحانی که در دوره­صفوی به­ایران آمده­اند به­بیان اوضاع سیاسی، اجتماعی و تجاری ایران پرداخته­اند ازجمله سیوری در کتاب ایران عهدصفوی چنین می­نویسد:«علاوه بر تولید مصنوعات بافته­شده و زربفت و مخمل­هایی با عالی­ترین کیفیت، صنعتگران صفوی در گل­دوزی و قلم­کارسازی نیز بر گذشتگان پیشی گرفتند».(سیوری، 1372، 138) در نخستین پارچه­های دوره­صفوی منظره باغ، مضمون تصویری بسیار متداولی بود. باغ ایرانی عموما محصور در پشت دیوار یا پرچینی است، و در آن باغ­ها چند نوع درخت سایه­افکن که شامل چنار، سرو، توت و غیره وجود داشته­است. ازجمله نقوش گل­هایی که بر روی پارچه­های ایرانی می­بینیم، نقش گل­سرخ، لاله، زنبق و یاسمن است و اغلب گل­ها دسته کرده نقش­شده و در واقع برای تزئین پارچه به­کار رفته و بیش­تر در میانه برگ­های خرما به­صورت مخروطی نقش و بافته شده­است. از پرندگان بیش­تر نقش گنجشک، بلبل و طاووس مشاهده می­شود و از حیوانات شیر، اسب و غزال را بر پارچه­ها نقش می­کرده­اند.(والگروو، 1374، 162)

موضوعات به­کار رفته در طراحی پارچه­های عصرصفوی، شامل داستان­های رزمی، به­تصویر کشیدن انسان در مجلس بزم و شکار، امیرزاده­های سوار بر اسب با مهتران­شان، کاربرد نوشته در تزئین پارچه و استفاده از طرح­های انواع گل­ها، حیوان و انسان است که البته در میان ‌آن­ها از نقشمایه­های دوران­ساسانی نیز استفاده شده­است. همچنین طراحان دوره­صفوی در تزئین پارچه­ها از افسانه­ها و ادبیات ایران مانند شاهنامه و خمسه نظامی بیش­تر الهام گرفته­اند.(بیکر، 1385، 127)

ویژگی و شیوه­های پارچه­بافی گورکانی

سلسله­گورکانیان هند با پادشاهی بابر از سال 1526 میلادی آغاز گردید، آن­ها پادشاهانی ترک­تبار و از نوادگان تیموریان بودند که حمایت گسترده­ای از هنر و فرهنگ دوران خود نمودند. پناه همایون به­دربار ایران و تغییر مشی شاه­تهماسب صفوی در حمایت از نگارگری ایرانی مقدر ساخت تا برگی دیگر از کتاب­آرایی جهان­اسلام این­بار در هنر رقم خورد و یکی از اوج­های درخشان نگارگری­اسلامی با نظارت نگارگری ایرانی پایه­ریزی شد. در زمان اکبرشاه، جهانگیر و شاه­جهان روابط هنری ایران و هند گسترده بود و پایان حکومت اورنگ زیب نیز همانا به­توقف هنر مغولی انجامید. طراحان پارچه در این­زمان یا تحت تاثیر مدل­های ایرانی بودند و یا از ایران می­آمدند، مثل شفیع­عباسی[12]که در دوره اورنگ زیب به­هند سفر نمود.(Spuhler,1978,198) در نتیجه نگارگری در دوره گورکانی هند تاثیر به­سزایی در طراحی نقوش پارچه­ها داشته­است. اکبرشاه که به­دلیل تبعید پدرش همایون به­ایران دوران نوجوانی خود را در دربار صفوی گذرانید، پس از رسیدن به­فرمانروایی به توسعه­ کارگاه­های سلطنتی پرداخت و دستگاه­های پیچیده­تری را که در ایران رایج بود، برای بافت ابریشم زربفت به­همراه استادان این­فن به­هند آورد تا به­عنوان مربی و ناظر، شیوه­های جدید را به بافندگان هندی بیاموزند.  (Harris,1993,110)

اکبرشاه توانست کارگاه­های بزرگ درباری را گسترش دهد. او از موقعیت صنایع در دیگر کشورها آگاه بود و از این­رو از آثار استادان شهیر بافنده­ایرانی نیز برخوردار بود. در کتاب آیین اکبری[13]آمده" که اکبر با غیاث­الدین علی نقش­بند یزدی، سرآمد استادان نقش­پرداز پارچه ایران در دربار شاه عباس، آشنا بوده است". هم­زمان با حکومت مغولان در شمال­هند، اروپائیان به­سواحل هند آمدند و تاجران به زودی دریافتند تجارت شکوفایی از منسوجات قلمکار[14]نخی بین ایران و هند در مسیر جنوب­شرقی برقرار است، آن­ها نیز وارد این عرصه شده و به­این­ تجارت سودآور پرداختند. (Gillow and Barnard,1996,12)

منسوجات، به­ویژه نمونه­های فاخر و مجلل نقش مهمی در تصویرکردن شکوه و جلال­شاهان سلسله­گورکانی داشته-اند. خیمه­های باشکوه یکی از جالب­ترین موارد استفاده پارچه­ها بوده است. پارچه­های شال با بافت کجراه تهیه می­شدند و شیوه نقش­اندازی درحین بافت نیز در آن­جا بر روی پارچه­های مخمل و زری دیده­می شود. ابوالفضل علامی[15]به­علاقه وافر اکبرشاه به­انواع منسوجات نیز اشاره کرده­است و این­خود دلیل بر وفور انواع بافته­های ایرانی، اروپایی و غیره در کشور است. در ضمن تمایل وی به منسوجات، باعث جذب هنرمندان بسیاری شد که سبک پیشرفته بافندگی کشور خویش را به­مردم می­آموختند. در زمان وی بافت پشم و کرک و ابریشم­بافی به­نحوی پیشرفت کرد که کارگاه­های سلطنتی آگرا، فاتح­پور، احمدآباد و لاهور می­توانست انواع بافته­های دیگر کشورها را تولید کنند. Jain,1989,65) (Dhamija and

صنایع پارچه­بافی جنوب­شرقی هند که مشهورترین منسوجات آن چیت، یعنی پارچه­های نخی و نقاشی یا چاپ شده گلکنده بود. اولین نمونه­های صادراتی آن به­اروپا شامل تصاویر پیکره­های انسانی اعم از هندی و بعدها اروپایی بود. در دوره سلاطین بزرگ بابری بسیاری از اشکال هنر ایران، از جمله طرح­ها و نقوش بافته­های دوره­صفوی، در هند رواج یافت. منسوجات مغولی زیر نظر دربار بافته می­شد و طرح­ها و نقوش آن­ها ترکیبی از نقوش ایرانی و هندی بود و تولید پارچه­های مخمل با نقش­های گل و گیاه­طبیعی رواج داشت. افزون بر شیوه­های بافت منقوش، رنگ­آمیزی پارچه در هند از سابقه طولانی برخوردار بود. پارچه­ها به دو طریق تزئین می­شد: یکی قلم­کاری و دیگری رنگرزی و نقاشی که این روش در زمان گورکانیان به منتهای درجه ترقی خود رسید.(دیماند، 1365، 255)

مخمل­های بافته­شده با پرز تابناک ابریشم و الیاف­طلا در میان مجلل­ترین تولیدات دستگاه­های بافندگی قرار دارد. مخمل به­عنوان کف­پوش، پرده، خیمه و دیوارکوب به­کار می­رفت. در واقع ایده استفاده ازمخمل به­عنوان کف­پوش بر اثر واردات فرش­های ایرانی به­هند در طی عصر اورنگ زیب به­وجود آمد. بهترین مخمل­های ابریشم نیز متعلق به­فاصله زمانی اکبرشاه تا اورنگ زیب است، چرا که این­دوره، اوج هنر و صنعت مغولان هند بوده است. در زمان اکبرشاه، مخمل­های خوش­بافت هند قابل مقایسه با بهترین مخمل­های کاشان و هرات بود.(همان، 18)

در هند زربفت­ها با ابریشم خام بافته می­شده که بیش­ترین بافت­زری در شهر سورات هند انجام می­شده­است. طرح پارچه­های زری، بته­دار، شکارگاه و غیره است. در بنارس با طرح بته­جقه در زمینه آبی­تیره و الیاف­طلا و نقره­سازی خاصی تهیه می­شد. منسوجات سنتی­هندی اغلب ساده و بی­نقش بود و به­دلیل به­کارگیری شیوه­هایی همچون ایکات و بندنی دارای نقوش نواری، راه­راه، جناغی و خال­دار بودند. در دوران مغولان این­ها همه تغییر کرده و موضوعات گیاهی و گل­ها به­سبکی طبیعت­گرایانه حاکم شد. در سده 16 م، نقوش ایرانی گل­ها جایگزین نقوش قدیمی شد. در دوره اکبرشاه گل­های نیمه­شکفته، در عصرجهانگیر گل­های کاملا شکوفان و در روزگار شاه­جهان شکوفه­های کوچک با تاکید بر برگ­ها به­تصویر کشیده­شد.( بلر، 1381، 172)

بررسی تطبیقی نقوش پارچه های صفوی و گورکانی

بررسی نقشمایه­های به­کار رفته در پارچه­های صفوی و گورکانی موضوع این بخش است. همان­طور که اشاره­شد، پارچه­های صفوی با نقشمایه­هایی مانند گل و گیاهان، هندسی، خط­نگاره و پیکره­های انسانی و حیوانی، برگرفته از نگارگری نسخه­های خطی، طراحی می­شدند. پارچه­های گورکانی نیز با نقشمایه­های گیاهی، هندسی، انسانی و حیوانی تزئین می­شدند. از این­رو در این پژوهش، نمونه­ها در سه­گروه، نقشمایه­های گیاهی شامل گل­ها، برگ­ها و درختچه­ها؛ نقشمایه­های انسانی و حیوانی؛ خط­نگاره­ها شامل آیات قرآن، احادیث، ادعیه و اشعار بررسی می­شود.

کاربرد نقشمایه­های گیاهی

این­گروه بخش وسیعی از نقوش به­کار رفته در پارچه­های صفوی و گورکانی را با تنوعی وسیع به­خود اختصاص می­دهد. انواع گل­های لاله، نسترن، نیلوفر، زنبق، بته­جقه[16]و نیز انواع گل­های شاه­عباسی که در همین دوران مورداستفاده هنرمندان قرار می­گرفت. جنس بیش­تر این پارچه­ها که به سفارش دربار دو دولت مورد اشاره تهیه می­شد مخمل و زری­ابریشمی بود که در انواع پارچه­های درباری همچون پرده­ها، پوشش مقابر و سفره ­ها استفاده می­شد.

بررسی­تطبیقی در چند جفت پارچه مشابه صفوی و گورکانی انجام شده که تشابهات آن­ها در نقش به­سادگی قابل تشخیص است. اولین نمونه که در این­جا مورد بررسی قرار می­گیرد، جفت بالاپوش[17]ارزشمند باقی­مانده از عصرصفوی؛ یکی از مخمل پرزچین با زمینه نخودی و نقوش جوانان باده­نوش متناوب با بوته­ای از گل است. زمینه نخودی یا کرم به­وفور بر پارچه­های ایران دیده می­شود که با رنگ­های هم­خانواده همچون نارنجی و قهوه­ای و غیره گرمای­دلپذیری دارد. به­کارگیری رنگ­های هم­خانواده برای ایجاد مضامین لطیف­تر زمینه لازم بود. شیوه طراحی نقش انسان در این بالاپوش، با تاثیر از طراحی در نگاره­های مکتب رضاعباسی است و بدین­گونه ارتباط بین نقوش پارچه­های عصرصفوی با نگارگری را به­وضوح می­توان مشاهده نمود. مهم­ترین عامل شکل­گیری منسوجات صفوی قدرت ترکیب طراحان درخلق آثار منسجم است. طراحان صفوی توانمندی زیادی در ترکیب نقش انسان با دیگر نقوش داشته­اند.(تصویر1)

تصویر 1 - جفت بالاپوش باقی­مانده از عصرصفوی، ماخذ:فریه، 1374، 167

نمونه دیگری از پارچه­های دوره­صفوی در این گروه، بالاپوشی مخملی است که در موزه­ای در روسیه قرار دارد و نبرد با اژدها را به­تصویر کشیده­است. این بالاپوش اطلس منقوش به­نبرد اسکندر و اژدها بر زمینه آبی­روشن به­رنگ سبزچمنی و آبی­خاکستری اجرا شده­است. این­پارچه در روسیه به­نام داماسک قزلباشی مشهور است و احتمالا به­عنوان هدیه­ای از سوی سفیر ایران به­تزار ایوان ایروانوویچ(اواخر سده 16م) اهدا شده­است.(تصویر 2)

                           تصویر 2 - مخمل با الیاف فلزی و تصویر نبرد اسکندر و اژدها، موزه مسکو، ماخذ: Bloom and Blair,1997,369

نمونه مشابه بالاپوش گورکانی، متعلق به­عصر سلطنت جهانگیر است که بر آن نقوش با بخیه­های ظریف هنرمندان گجرانی از ابریشم سوزن­دوزی شده­است. رنگ­های ملایم و هم­خانواده آن تاثیرهنر ایرانی را نشان می­دهد اما طبیعت، گیاه و حیوان اجرای بسیار واقع­گرایی دارند که مختص هندی­ها است. بر آن هیچ تصویری از انسان که نقش اصلی در دو نمونه ایرانی فوق­الذکر بود، دیده نمی­شود. حاشیه­ای از گل­ها و اسلیمی بر لبه آن سوزن­دوزی شده­است. طراحی آن به­ویژه صحنه شکار آهو توسط پلنگ و لک­لک­ها ایرانی است. این بالاپوش به­موزه ویکتوریا و آلبرت لندن تعلق دارد.(غروی، 1385، 168) (تصویر 3)

                       تصویر 3 - بالاپوش شکار، عهد جهانگیر مغول  1627- 1605م، اطلس سوزن­دوزی شده با ابریشم، موزه ویکتوریا و آلبرت، لندن

با مشاهده نقوش به­کار رفته در دو نمونه مورد اشاره، به­خوبی تاثیر نقوش پارچه­های صفوی بر بافته­های گورکانی دیده می­شود. سراسر این­ لباس­تشریفاتی، پوشیده از نقوش گیاهی و حیوانی است. این دو نمونه، شباهت­های قابل توجهی نسبت به­یکدیگر دارند.                             از دیگر نقوشی که کاربرد آن در همه­هنرها در دوران­صفوی به­اوج شکوفایی و تکامل رسیده؛ نقش اسلیمی است. اسلیمی، نوعی روش تزئینی سطح یا زمینه در هنرهای کاربردی و سنتی است که در آن از شکل غنچه، گل، شاخ و برگ گیاهان استفاده می­شود. اشکال گیاهی مانند خرما، انگور و انار بر اثر قوه تخیل و ابتکار هنرمندان دوره­های مختلف تغییر یافته، به­اشکال انتزاعی تبدیل شده­اند. یکی از نمونه پارچه­های صفوی که در آن از نقش­اسلیمی استفاده شده، پارچه­ای از جنس ابریشم و متعلق به­سده یازدهم ه.ق- هفدهم م است. نقش این­پارچه به­صورت قاب­هایی است، که درون آن­ها بند­اسلیمی­هایی به­صورت قرینه در کنار هم قرار گرفته­اند. رنگ­های مورد استفاده در آن کرم، سبز و غیره است.(تصویر 4)

                                               تصویر 4 - پارچه  دوره­صفوی با نقش اسلیمی، ماخذ: Bunt,1963, 34

نقش­های اسلیمی با توجه به­تاثیر فرهنگ­ها و تداوم طبیعت­گرایی هنر گورکانی، در پارچه­های بافته­شده گورکانی نیز دیده می­شود. نمونه­ای در این­مورد، پارچه­ای متعلق به­عصر شاه­جهان می­باشد که جنس این­پارچه از پشم و کرک بر ابریشم است. زمینه این پارچه به­رنگ قرمز لاکی و نقش آن نیز طرح مشبکی است که در هر واحد، نقوش گل شاه عباسی و گل­های دیگر در بین اسلیمی­ها قرار گرفته­اند. البته اسلیمی به­کار رفته در نمونه پارچه­صفوی شکلی طبیعت­گرایانه­تر داشته و در نمونه پارچه گورکانی اسلیمی، حالتی انتزاعی دارد. دیگر رنگ­های به­کار رفته در این پارچه، کرم، سبز چمنی، زرد و  اُکر است.

                       تصویر 5 - پارچه  با نقش گل­های شاه­عباسی و اسلیمی، عصر شاه­جهان، سده 1658- 1628م، ماخذ Purdon,1996,17    

کاربرد گل شاه­عباسی همجوار برگ­ها، در مخملی ابریشمی متعلق به­اصفهان اواخر سده­یازدهم ه.ق- هفدهم م دیده می­شود. این پارچه که زمینه­ای کرم رنگ و نقش طرح­مشبکی دارد، در هر واحد آن چهار برگ، دو غنچه، دو گل چارپر قرمز رنگ با پیچک­هایی به­یکدیگر وصل شده و درون آن­ها گل­های شاه­عباسی قرار دارند. دیگر رنگ­های مورد استفاده در این پارچه، قرمز، نارنجی، سبز، سیاه متمایل به­سرمه­ای است. طرح و نقش این­پارچه در تزئین پوشش یکی از پیکره­های موجود در نقاشی به­جا مانده از محمد زمان، نقاش دوران صفوی، نیز دیده می­شود. این­پارچه، در مجموعه دیوید در کپنهاک دانمارک نگه­داری می­شود. در نمونه مشابه آن(تصویر 5) گل شاه­عباسی در بین اسلیمی تکرار شده و همراه با گل­های دیگر، زمینه را پر کرده ­است. البته گل شاه­عباسی در نمونه پارچه­صفوی، طبیعت­گرایانه­تر می­باشد. در این­جا نیز به­خوبی تاثیر نقوش­گیاهی شامل گل شاه­عباسی و یا اسلیمی در پارچه­های دوره­صفوی بر تزئینات پارچه­های گورکانی قابل ملاحظه است.کاربرد گل شاه­عباسی از تزئینات گیاهی در میان نقوش پارچه­های صفوی بسیار به­چشم می­خورد.(تصویر 6)

 تصویر 6 - مخمل ابریشمی، سده 11 ه.ق - 17 م، اصفهان، ماخذ:  Bunt,1963, 47

کاربرد نقشمایه­های انسانی­و­حیوانی

این گروه نقشمایه­ها شامل مناظر داستان­های رزمی و بزمی ایران مانند شاهنامه و آثار نظامی، تصاویر بزرگان ایرانی در حال شکار یا مجلس بزم و طرب، تصویر شکارگران با ابزار آلات مربوط به­شکار، یا حیوانات درنده درحال جدال می­باشد. لباس­های غالب افراد در این­گونه تصاویر، از انواع لباس­های فاخر و مخصوص درباریان است. از اواخر سده­نهم ه.ق -پانزدهم م تمایل زیادی به­جنبه تصویری و نقش و­نگار پیکره دیده می­شود.(طالب پور، 1386، 135) از جمله نمونه­های به­دست­آمده از این­گروه، پارچه­ای مخمل با نخ­های فلزی متعلق به سده 10 ه.ق - 16 م است، که در مجموعه مکی نگه­داری می­شود. طرح این­تصویر حالتی مشبک دارد و داخل قاب­ها تصویر دو فرد در کنار درخت دیده می­شود. درحالتی که یکی از آن­ها دارای جامه­ای فاخر با کلاهی به­سبک قزلباش­ها و پرنده­ای(قوش) است که روی دست او نشسته و دیگری در کسوت ملازم آن فرد است. در این نمونه تصویر یک قوش­باز یا کسی که شاهین شکار می­کند، نشان داده شده­است. نوع پوشش و حالات این دو فرد برگرفته از نگاره­های دوران­صفوی است که در میان قاب­ها با نقش­های پیچان گل و بوته­ای تزئین شده­است.(تصویر 7)  

                  تصویر 7 - مخمل ابریشمی با نقش برجسته قوش­باز و گل شش­پر، سده دهم ه.ق، موزه منسوجات واشینگتن، دی سی، شماره 219/ 3

از دیگر نمونه­هایی که به­خوبی می­توان تاثیر هنر نگارگری را بر نقوش پارچه­ها مشاهده کرد، پارچه­ای ابریشمی متعلق به­میانه سده10 ه.ق - 16 م است. نقوش بر روی پارچه قلاب­دوزی شده و طرح آن مجلس بزمی باشکوه را نشان می­دهد. در مرکز تصویر، باغی باشکوه با درختان بی­شمار، حوض و جوی آب طراحی شده، که در بخش بالای آن فردی نشسته بر روی تخت، همراه با ملازمان در اطراف تخت دیده می­شوند. همچنین در بخش پایین نیز افراد دیگری مشغول بزم و شادی هستند. در حاشیه بزرگ آن، تصویر فرشته­های بسیاری در حالی که آن­ها نیز مشغول شادی و سرورند، بافته شده­اند. نوع پوشش افراد با لباس­های فاخر و کلاه­های قزلباش، همچنین ترکیب کلی این اثر، بسیار شبیه به­نگاره­های دوران صفوی است. نقش سیمرغ و اژدها در قسمت لچکی مرکز پارچه و دیگر جانوران اسطوره­ای که در حاشیه کوچک بافته شده­اند، این فرضیه را به­ذهن متبادر می­کند که شاید اقتباسی از داستان­های شاهنامه باشد. تشابه عناصر و اشکال بافته­شده در این پارچه، در نگاره­ای از دیوان میرعلیشیر نوایی با امضای میرسیدعلی، متعلق به­نیمه سده 10 ه.ق- 16م تبریز دیده می­شود.(کنبای، 1387، 57) (تصویر 8)

تصویر 8 - مجلس بزم بر یک پارچه ابریشمی، سده 10 ه.ق - 16م، تبریز، ماخذ: Bunt,1963, 47

در نمونه مشابه در پارچه گورکانی، تاثیر پارچه­بافی صفوی بر پارچه­های گورکانی قابل مشاهده­است، در این­جا تاثیر نگارگری بر پارچه­های تصویری گورکانی هند نیز به­وضوح قابل تشخیص است. پارچه نخی قلم­کار با طرح­ترنج در مرکز که دورتادور آن انسان­هایی در حال بزم در باغی باشکوه با درختان بسیار هستند. بر بالای ترنج پادشاه نشسته و اطرافش مردان و زنانی در حال بزم دیده می­شوند و در پایین نیز، صحنه شکار وجود دارد. در سراسر این پارچه نقوش­گیاهی و درخت پراکنده شده و حیواناتی نظیر فیل، اسب و آهو قابل مشاهده است. موضوع و نیز طراحی در این پارچه گرته­برداری از پارچه­های عصرصفوی بوده، آن­گونه که این موضوع بزم، انسان­ها در خدمت پادشاه و در حال شادی و نواختن آلات موسیقی، نوع ترکیب­بندی همه گویای تاثیر نقوش به­کار رفته در عصرصفوی بر نمونه­های گورکانی است. نمونه­هایی از این­طراحی بر پارچه­ها در عصرصفوی گویای ارتباط نگارگری و نقوش اجرا شده بر پارچه­ها می­باشد. رنگ­های به­کار رفته در این پارچه قرمز، زرد، سبز وغیره است. در تصاویر منقوش با پیکره­های هند، تقارن و توالی در تکرار دیده نمی­شود. وضعیت روایی و اهمیت آن­ها، مکان و فضای لازم برای هر پیکره را تعیین کرده­است. در مجموع ترکیب­بندی عناصر از قوانین خاصی پیروی نمی­کنند و برخلاف نقوش ایرانی، در موضوعات روایی سعی­شده تا حداقل در حاشیه­ها از تکرار و تقارن استفاده­شود.(تصویر 9)

                       تصویر 9 - مجلس بزم به­تاثیر از نمونه­های صفوی، در یک پارچه قلم­کار هندی، گَلکنده، 1625 م، ماخذ: Chisti, 2000,22

کاربرد تزئینات خط­نگاره (خوشنویسی)

تزئین پارچه­ها و نوشته با استفاده از خطوط­نسخ، نستعلیق و ثلث، از روش­های تزئینی است که در دوران صفویه متداول شد. نوشته­ها بیش­تر در تزئین روپوش قبرها، پرده و یا پوشش مکان­های مقدس به­کار می­رفت. نوشته­ها اغلب به­صورت قرینه طراحی می­شدند؛ گاهی آیات قرآنی، ادعیه، احادیث و اشعار و بعضا نام بافنده نیز در پارچه بافته می­شد.(طالب پور، 1386، 134) اولین نمونه از این گروه، پارچه­ای زری با کتیبه متعلق به سده 11 ه.ق -17 م، از اصفهان است که برای پوشش قبر استفاده می­شد و اکنون در موزه ملی ایران نگه­داری می­شود. زمینه این پارچه­طلایی رنگ و با نقش ترنج­های متقاطع تزئین شده است. داخل ترنج­ها به­صورت تکراری آیات 1 تا 3 سوره نصر(پی نوشت) به­خط نستعلیق بافته شده­است. در دوره­صفوی معمولاروی پارچه­هایی که در مقابر یا در مراسم مذهبی استفاده می­شد،آیات قرآن و دعا کتابت می­شد.(همان، 54) (تصویر 10)

تصویر 10 - روکش قبر کتیبه­دار، پارچه زری، سده 11 ه.ق - 17 م، اصفهان، موزه ملی ایران

نمونه دیگری از پارچه­های صفوی با نقش خوشنویسی و گیاهان، از جنس زری بافت یزد متعلق به سده 11 ه.ق -17 م، در موزه ملی ایران نگه­داری می­شود. این پارچه نیز در پوشش قبر کاربرد داشته و  بر حاشیه آن دعای صلوات بر چهارده معصوم، به­خط ثلث جلی بافته شده و متن این پارچه با طرح محراب تزئین شده­است. بالای طرح محراب درون یک­ترنج کوچک کلمه الله با خط کوفی معقلی و درون کلمه سوره الفاتحه نوشته شده­است. زمینه پارچه، دارای نقوش گل و بوته بوده و درون گل­های شاه­عباسی، نام بافنده آن یعنی غیاث نقش­بند به­خط کوفی بافته شده­است.(روح فر،1380، 60-59)(تصویر 11)

                                  تصویر 11- پارچه زربفت، پوشش قبر متعلق به­آستان شیخ صفی­الدین اردبیلی، سده 11 ه.ق، شماره موزه 3314

 پیش از این­گفته شد که در کنار نگارش و کتابت آیات و ادعیه­الهی بر روی پارچه­های صفوی، پارچه­هایی هم وجود دارند که روی آن­ها اشعاری از کتب ادبی ایرانی همچون شاهنامه و خمسه نظامی نقش­شده که بیش­تر به­سبک نقاشی مکتب­اصفهان است. یکی از نمونه­ها، پارچه ابریشمی دولا متعلق به­سده دهم ه.ق - شانزدهم م است. بافت آن ساده و نقش آن تکرار متناوب سه­نقش یوسف و زلیخا، شیرین و خسرو و لیلی و مجنون است که درون قاب­هایی جا گرفته­اند. در میان این قاب ها، کتیبه­هایی به­خط نستعلیق نوشته­شده که مضمون آن­ها چنین است«آرام بخواب، از دوستی ما اخبار میمونی برخواهد خواست». در نگارش اشعار ادبی در منسوجات صفوی، از مضامین عاشقانه و عارفانه نگاره­ها و نسخه­های خطی مکتب اصفهان بسیار استفاده­شده و ارتباط نزدیک طراحان پارچه و نگارگران دوران­صفوی باعث نمود چنین آثار زیبایی گردیده­است.(بیکر، 1385، 128)(تصویر 12) اما برخلاف حکومت­صفوی از نمونه پارچه­های گورکانی، متاسفانه پارچه­ای با نقوش و کاربرد خط با مضمون ادعیه، احادیث، شعر و ادبیات به­دست نیامده­است، البته این­موضوع، وجود پارچه­هایی با کتیبه­های ادبی در حکومت گورکانی را رد نمی­کند. به­نظر می­رسد استفاده از خوشنویسی در پارچه­ها، مواردی خاص بوده و به­همین دلیل شاید بتوان گفت پارچه­هایی با چنین نقوش، نسبت به پارچه­هایی با نقوش گیاهی از تنوع کم­تری برخوردارند.

تصویر 12 - ابریشم دولا، اواخر سده 10 ه.ق، موزه بریتانیا

نتیجه

پادشاهان گورکانی هند، ایران را وطن دوم خود می­دانستند و انس عمیقی با زبان و فرهنگ و هنر ایرانی احساس می­کردند. در نتیجه با اتکاء به بن­مایه­های هنر ایرانی و پیوند آن با هنر اصیل بومی هند به­حمایت گسترده­ای از فرهنگ و هنر در سرزمین هند دست­زدند. ضعف و سستی صفویه در حمایت از هنرمندان و توجه دربار هند به­هنرمندان ایرانی، سیلی از هنرمندان و متخصصان ایرانی ازجمله نگارگران را به­دربار گورکانی روانه کرد. در نتیجه واسطه­گری و تاثیر نگارگری صفوی بر هنرهای گورکانی هند، به­ویژه نگارگری و پارچه­بافی، موجب شد در منسوجات صفویه و گورکانی نقوش تصویری مشترکی را مشاهده نماییم. در پاسخ به سئوالات مطرح شده در مقدمه این پژوهش، در مورد تاثیرپذیری طراحی و نقوش پارچه­های صفوی و گورکانی از یکدیگر، چنان­که اشاره­شد عواملی از جمله: 1- وجود راه­های تجاری و صادرات و واردات پارچه 2- مهاجرت هنرمندان 3- اشتراک زبان، فرهنگ، دین وغیره، بیش­ترین تاثیر و تاثرات را در نقوش پارچه­های صفوی و گورکانی داشته­است. همچنین در بررسی نوع طرح­ها و نقوشی که در پارچه­های صفوی و گورکانی به­طور مشترک کاربرد داشته، می­توان گفت نقش­طبیعت مهم­ترین نقش در پارچه­های هند بوده و انسان و طبیعت رو به­تجرید والاترین نقش را در طرح­های ایرانی آن­زمان داشته­اند. تاثیرپذیری از نقوش برگرفته از طبیعت در بافته­های صفوی بسیار مورد استفاده بوده و تنوع فراوانی دارد. بسیاری از این نقوش از جمله گل­های چندپر، نقش­های اسلیمی و گل­های شاه­عباسی و شیوه پیچش و گسترش آن­ها در طرح، که در سده­های پیشین در هنرهای دستی ایران ابداع و اجرا می­شد، در این دوران گسترش یافته و بر بافته­ها و پارچه­های گورکانی نیز تاثیر گذاشته­است.

استفاده از مضامین انسانی و حیوانی در بافته­ها و نوع ارتباط طراحان پارچه و نقاشان دربار صفوی، باعث گسترش این­گونه نقوش در پارچه­بافی صفوی گردید و در نتیجه با تاثیر نگارگری­صفوی بر نگارگری گورکانیان، بازتاب و تاثیر نگارگری بر طراحی پارچه­های تصویری گورکانی به­وضوح قابل ملاحظه است. همچنین کاربرد خط و خط­نگاره­ها با مضامین­آیات قرآنی، ادعیه و احادیث در پوشش مکان­های مقدس نیز در حکومت­های صفوی مورد استفاده قرار گرفته، و دارای جایگاهی خاص می­باشد. کاربرد خطوطی همچون ثلث و نسخ در نگارش­آیات و عبارات قرآنی و استفاده از این­گونه بافته­ها در قالب روپوش قبر و پرده، رویکرد مذهبی حاکمان صفوی به­مضامین مذهبی را نشان می­دهد، که این خط­نگاره­ها در پارچه­های گورکانی مشاهده نمی­شود.

جدول 1 – مقایسه تطبیقی نقوش پارچه­های ایران صفوی و هند گورکانی

جدول 2 - مقایسه تطبیقی وجوه­اشتراک و افتراق در پارچه­های ایران­صفوی و هند گورکانی

* تعداد علامت­ستاره نمایان­گر میزان اهمیت و کاربری در پارچه­بافی صفوی و گورکانی است.