تحلیل ساختار و ویژگی‌های بصری کتیبه کوفی سوره یس مسجدجامع شوشتر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد رشته ارتباط تصویری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر.

2 استاد دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنرو معماری

3 استادیار گروه ارتباط تصویری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران.

10.22070/negareh.2020.5451.2502

چکیده

مسجدجامع ‌شوشتر در دوره خلافت خلیفه المسترشدبالله ابومنصور فضل بن‌المستظهربن المفتدی (512-529ق) ساخت آن به پایان رسید تاریخ شروع ساخت آن سال 254 ق است. می‌توان آن را یکی از مساجد اوایل دوره اسلامی در ایران دانست که در دوره‌های بعد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌است. کتیبه‌های کوفی گچ‌بری این مسجد شامل کتیبه کوفی محراب ‌اصلی (آیات سوره اسراء) و کتیبه کوفی (سوره یس) است. کتیبه کوفی (سوره یس) بر دیوار محراب مسجدجامع شوشتر از نمونه‌های موفق خط کوفی در تزیینات بناست. طول کتیبه سی و دو متر شامل آیات 8 تا 23 سوره یس است. این کتیبه ترکیبی از خط کوفی ساده و برگدار با پس‌زمینه‌ای از نقوش اسلیمی است. هدف این پژوهش دستیابی به ساختار و ویژگی‌های بصری کتیبه کوفی (سوره یس) مسجدجامع شوشتر است. سؤال این است که ساختار تشکیل‌دهنده در نظام نوشتاری خط کوفی کتیبه (سوره یس) مسجدجامع شوشتر چگونه است و ازچه ویژگی‎ها و قابلیت‎های بصری پیروی می‌کند؟ روش پژوهش پیش رو توصیفی_تحیلی است و جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای_میدانی انجام شده‌است. تجزیه و تحلیل داده‌ها به صورت کیفی است. نتایج تحلیل‌ها نشان می‌دهد که ساختار این کتیبه از نظام نوشتاری و نظام گیاهی مورد استفاده در کتیبه‌های کوفی پیروی می‌کند. نظام نوشتاری کتیبه کوفی (سوره یس) دارای ساختار نظامند دیگری است که شامل خطوط کرسی و خطوط راهنماست. این خطوط با نسبت معینی از یکدیگر قرار گرفته‌اند و کلمات در سی و دو متر کتیبه روی این خطوط طراحی شده‌اند. ضخامت حروف عمودی، فاصله بین حروف و کلمات، از خطوط راهنمای عمودی با فاصله یکسان نیز پیروی می‌کند. ارتفاع کشیدگی‌های حروف ارتفاع‌دار مانند الف‌ها دو برابر نظام نوشتاری در این کتیبه است. فضای خالی بین کشیدگی‌های حروف ارتفاع‌دار در کل کتیبه باهم برابر است. تکرار فضاهای برابر در این کتیبه ضرب‌آهنگی از فضاهای منفی ایجاد کرده‌است که با طراحی نقوش اسلیمی پر شده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Structure and Visual Features of the Kufic Inscription of Surah Yasin in Shushtar Grand Mosque

نویسندگان [English]

  • Sahar Salehi 1
  • Mohammad khazaie 2
  • Syyed Abutorab Ahmadpanah 3
1 MA in Visual Communication, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Professor of Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture, Tehran, Iran.
3 Department of Visual Communication, Faculty of Art, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The construction of the Shushtar Mosque was completed in the year (512-529) AH. The construction began in 254 AH. The Kufic inscription (Surah Yasin) on the wall of Shushtar Grand Mosque’s altar is one of the successful examples of the Kufic script as architectural decoration. This inscription is thirty-two meters long and contains verses 8 to 23 of Surah Yasin. It is a combination of simple and barg-dar Kufic script with plastered Islamic motifs in the background. This study aims to discover the structure and visual features of Kuifc inscription (Surah Yasin) in Shushtar Grand Mosque. The questions are: what are the constituent structures in the written system of Kufic inscription (Surah Yasin) in Shushtar Grand Mosque? What visual features and capabilities does it have? The research method is descriptive-analytical and data are collected from library and field research. Data analysis is qualitative and based on logic and reasoning. This inscription is thirty two meters long and forty centimeters wide which shows the height of the vertical letters such as (الف). The letters (د), (ک), and (ط) and in some words the letters (ن), (ر), (ی) and (و) have the same height as vertical letters such as (الف), (ل) and (ط، ظ). The letters (د), (ک) and (ط) are designed similarly which lead to mistakes in reading. The artist also paid special attention to design of the letter (لام-الف) due to its semantic and symbolic values. The letter (لام-الف) consists of eight types which are similar in appearance, but different in details. The letter (لام-الف) in the Kufic inscription (Surah Yasin) of Shushtar Grand Mosque is very similar to the letter (لام-الف) in Kufic inscription of Golpayegan Grand Mosque’s altar (508 AH). Moreover, the whole form of the letters is schematically similar to the Kufic inscription (Surah Yasin), but Islamic motifs are not used in the background. This similarity can show the origin of the Kufic inscription of Shushtar Grand Mosque. The Kufic inscription (Surah Yasin) of Shushtar Grand Mosque follows a systematic structure of Kufic script including the written system and vegetal design system with the most various letters in the written system. Nine guidelines are used to design the letters and their connections in the words. Eight guidelines are used in the written system and ninth guidelines show the height of the vertical letters, two of which are background baselines and the letters’ connections are placed on them in the whole inscription. Six other guidelines determine the beginning and the end of the letters in the written system. Each letter starts on a guideline and ends on another guideline; the letters are designed so that they do not cross over the guidelines. The eight horizontal guidelines are placed with the same distance from each other, on which the letters’ structure in the inscription’s words is designed. The guideline (1):  all the arcs of the letters (ف), (ع), (ه), (ن), (و) and (ی) in the entirety of the thirty-two-meter long inscription end on this line. The guideline (2): the end of circles in letter (م) and the final line of letter (د) as well as the end of elongation in letter (و) in the whole length of the inscription end on this guideline. The guidelines (5), (6), (7) and (8): the beginning of the letters and the end of arcs in the whole length of the inscription are placed on these guidelines. To know about how the structure of the Kufic inscription (Surah Yasin) of Shushtar Grand Mosque is designed, we can say that the artist has used checkered pages with specific proportion of units, so that all the thickness of the horizontal and vertical letters as well as the guidelines for designing the horizontal letters follow a specific size. After systematically executing the text of the whole inscription and placing it on the tabulation of all horizontal and vertical letters on the lines of the checkered page, all the proportions regarded in this inscription led to a general appropriateness in the thirty-to-meter long inscription. About the whole space of the inscription, the space between the eighth to the ninth guideline is twice the space of the written system. The empty space between the elongations of the high letters such as (الف) is various in the whole inscription which is repeated over and over throughout the inscription, equally creating a rhythm of negative spaces. What is clear in the structure of this inscription is the rhythm of empty spaces throughout the inscription filled with designs of Islamic motifs that are related to the meaning of the verses (of Surah Yasin). Using Islamic motifs in the spaces helps balance the positive and negative spaces in the structure of the inscription.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shushtar Grand Mosque
  • Kufic Inscription
  • Surah Yasin
  • Visual Features
آرنهایم، رودلف، 1368، هنر وادراک بصری، ترجمه مجید اخگر، تهران، انتشارات سمت.
افشار، ایرج، 1373، خوزستان و تمدن دیرینه آن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
احمدی، غلامعلی، شمشیری، محمدرضا، رحمانی، جهانبخش، 1398، فاعلیت خدا در نظام هستی از نگاه عالمه طباطبایی و انعکاس آن در کتیبه‌های بناهای اسلامی، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 36. صص312.
بلر، شیلا، 1394، نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین، ترجمه مهدی گلچین عارفی، تهران، موسسه تالیف،ترجمه و نشر آثار هنری متن.
جزایری شوشتری، سید عبدالله، 1388، تذکره شوشتر، اهواز، نشرترآوا.
خزائی، محمد، 1395، منارجام، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
دلاوران، ابراهیم، 1395، مطالعه زیبایی شناسی کتیبه‌های اسلامی شوشتر ازقرن سوم ق تا اواخر دوره قاجار (نمونه‌های موردی:1-مسجدجامع شوشتر2-امامزاده عبدالله شوشتر3-بقعه سید محمد گلابی)، استاد راهنما: حمیدرضا قلیچ خانی، پایان نامه کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشگاه سوره.
شمیل، آنه ماری، 1386، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران: انتشارات موسسه مطالعات هنراسلامی.
عزیزپور، شادابه، صالحی کاخکی، احمد، 1392، نقوش وکتیبه‌های مساجدجامع گلپایگان، اردستان و زواره، اصفهان، انتشارات گلدسته.
فضایلی، حبیب الله، 1362، اطلس خط (تحقیق در خطوط اسلامی)، اصفهان، انتشارات مشعل.
قوچانی، عبدالله؛ رحیمی فر، مهناز، 1380، کتیبه‌های مسجدجامع و امامزاده عبدالله شوشتر، تهران، ناشر پژوهشکده زبان وگویش.
گدار، آندره، 1377، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
ماسینیون، لوئی ، کراوس، پل، 1390، اخبار حلاج، ترجمه امید حلاج، تهران، جامی.
مکی‌نژاد، مهدی، 1378، تاریخ هنر ایران در دوران اسلامی، تهران، انتشارات سمت.
مکی‌نژاد، مهدی، آیت اللهی، حبیب الله، هراتی، محمد، 1388، تناسب و ترکیب در کتیبه‌ محراب مسجدجامع تبریز، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 40، صص87.
مکی‌نژاد، مهدی، 1389، عنوان ساختار وقابلیت‌های خط کوفی در کتیبه‌نگاری معماری ایران (سلجوقی تا صفوی)، استاد راهنما: حبیب الله آیت اللهی، استاد مشاور: محمد مهدی هراتی، دکتری پژوهش هنر، دانشگاه شاهد.
مکی‌نژاد، مهدی، 1397، ساختار ویژگی کتیبه‌های کوفی تزیینی (گل و برگدار) در دوره سلجوقی و ایلخانی، نشریه علمی-پژوهشی نگره شماره 46، صص20-19.
ونگ، وسیوس.1387. اصول فرم وطرح،ترجمة آزاده بیدار بخت و نسترن لواسانی. تهران: انتشارات نی.
Mosavi Jazayeri, Ali Mohammad Chaharmahali, Patrik Ringgenberg, Perette E.Michelli, S.M.H , (2015) , Kufic Inscriptions of the historic grand mosque of shoushtar ,Blautopf publishing, New York ~ Ulm.