تحلیلی بر طرح و نقوش و بررسی ریشه‌های تاریخی قوچ‌های سنگی در گورستان‌های دوران اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

2 عضو هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

3 عضو هیئت علمی و مدیرگروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

4 عضو هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی

5 سازمان میراث فرهنگی اردبیل

10.22070/negareh.2020.3126

چکیده

در طی ادوار مختلف اسلامی، بنا بر اعتقادات و باورهای مذهبی و فرهنگ و جغرافیای خاص هر منطقه از ایران، سنگ‌قبر‌های متنوعی در اشکال و ابعاد مختلف مورد استفاده قرار گرفته که از آن جمله می‌توان به افراشته، محرابی، ساده ایستاده، صندوقی، گهواره‌ای، قوچ‌شکل، شیر سنگی، اسب‌شکل اشاره کرد. از مهمترین این دسته از سنگ‌قبرها، از منظر معناشناختی و باورهای اسطوره‌ای، قوچ‌های سنگی هستند که عموماً در نیمه غربی ایران و بالاخص در شمال غرب و غرب ایران یافت می‌شوند. بررسی و مطالعه این گروه از سنگ قبرها می‌تواند به نمودارسازی و کشف مفاهیم این آثار ارزشمند در هنر ایرانی – اسلامی منجر شود و در نهایت می‌تواند به اهداف و جوابی منطقی برای سؤالات زیر نیز دست یابد:
اهداف:
الف.  بررسی و مطالعه قوچ‌های سنگی گورستان‌های حاوی این سنگ قبر
ب. نمادشناسی و مطالعه کهن‌الگوی قوچ‌های سنگی و تطبیق آن با مفهوم‌شناختی این نقش در ایران باستان
ج.بررسی طرح و نقوش موجود بر روی قوچ‌ها
سؤالات:

قوچ‌های سنگی در گورستان‌های دوران اسلامی ایران، در کدام حوزه جغرافیایی و در چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته است؟
باورها و اعتقادات نهفته در تندیس قوچ سنگی در گورستان‌های ایران کدام بوده و چه ارتباطی بین مفاهیم و نمادشناسی این نقش در دوران اسلامی با نقش آن در پیش از اسلام وجود دارد؟
انواع نقوش بر روی قوچ‌های سنگی کدامند و ریشه‌های آنها چیست؟

در این راستا، پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی – تحلیلی و تاریخی و به کمک اسناد کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی به دنبال معناشناسی، جست و جوی کهن الگویی و همچنین ریشه‌شناسی اعتقادی نقش قوچ در سنگ قبور اسلامی ایران، از طریق پی‌جویی آن در طول دوره‌های پیش از تاریخ و تاریخی است. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که قوچ‌های سنگی بیشتر در نیمه غربی ایران یافت می‌شوند و غیر از چند مورد، اکثراً متعلق به قرون نهم و دهم هجری هستند. قوچ در ایران باستان نماد باروری و به عنوان نشانه‌ای از فر ایزدی و در ارتباط با خدای پیروزی یعنی بهرام بوده است.  قرار گرفتن نقش قوچ به شکل سنگ ‌قبر روی گورهای دوران اسلامی، به معنای طی طریقت و فرزانگی و نشان از استحاله فرد متوفی است. بنا بر اعتقاد مردم، حضور قوچ‌های سنگی در گورستان‌ها، مانع از ورود شیاطین می‌شده و استفاده از آنها با ظاهری انتزاعی  نشانه دلاوری و رشادت دلیران ایرانی و حاکی از مردانگی، قدرت و شجاعت آنان است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Evaluation of the Design and Patterns and Study of the Historical Roots of the Stone Beams in the Cemeteries of Islamic Iran

نویسندگان [English]

  • Esmaiel Maroufi aghdam 1
  • karim hajizadeh 2
  • Reza Rezaloo 3
  • Behrouz Afkhami 4
  • fariborz tahmasbi 5
1 PhD Student in archeology, University of mohaghegh ardabili
2 Faculty member of the Department of Archeology, Mohaghegh Ardabili University
3 Teacher- mohaghegh Ardabili university
4 Associate Professor of Archeology, University of mohaghegh ardabili
5 Ardebil Cultural Heritage Organization
چکیده [English]

According to religious beliefs, cultures and geographies of each region of Iran, different gravestones have been used in various shapes and sizes during different Islamic times. These include standing tombstone, altar tombstone, simple standing tombstone, masonry tombstone, cradle tombstone, ram-shaped tombstone, rock valves, horse-shaped tombstone and others. The stone rams are The most important of these types of gravestones in terms of their semantics and mythical beliefs that are commonly found in the western half of Iran and especially in northwest and western Iran. Studying this group of tombstones can lead to the revelation and discovery of the concepts of these valuable works in Iranian-Islamic art and ultimately to the achievement of the following goals and Questions:
Goals:
1. Study of the stone rams of the cemeteries of Iran
2. Symbolology and study of the archeology of the stone rams
3. Study of the designs and motifs on the stone rams
Questions:

 In which Geographical area and which period of time stone rams were used?
What is the relationship between popular belief in stone rams and understanding and symbolism before Islam?

The current research is conducted using library research method and field studies as well as analytical-comparative method to trace semantics, ancient archetypes, as well as the etymology of belief in the design of the ram in Islamic gravestones of Iran, through following it up in prehistoric and historical periods, and seeks a rational answer to the above-mentioned questions.
The prior Studies show that stone rams are mostly found in the western Iran and most of them belong to the ninth and tenth centuries AH, except for a few. The ram in ancient Iran has been a symbol of fertility, and a sign of a lord in connection with the god of victory, Bahram. Placing the design of a ram, in the form of a tombstone on Islamic-era graves, means arriving at the wisdom and symbolizing the transformation of the deceased. According to the beliefs of the people, the presence of stone rams in the cemeteries prevented demons from entering, and using them as abstract appearances, symbolized the valor and bravery of the Iranian brave men as well as indicating their masculinity, power and courage. The design of ram or rock ram, in turn, is rooted in ancient patterns, beliefs and old ideas. It should be noted that the insights, that have been used in the use of the design of the ram or other creatures in the gravestones and other arts of this period, have been based on a transcendental vision, thought and belief, that sometimes in accordance with the same thoughts and sometimes going on with symbolism and new meanings, have been reused by Islamic artists. Therefore, design of each ram and stone ram placed on the graves of the Islamic era, had a meaning behind them that relates to the beliefs and religious imaginations or culture of the peoples of the region. The use of stone rams in cemeteries and religious sites is actually a revival of beliefs that existed in the past, but in the Islamic era, according to the Islamic vision, some of their meanings have been forgotten. Others have been accepted along with new symbols and beliefs. The stone rams are a symbol of masonry art and very artistic stone carving of various Islamic eras, most of which have been identified in the Qaraqoyunlu and Agh Qiyunluo-ruled territories. Surveys show that, the ram-shaped gravestone was present in the times before these two governments and afterwards, and used in cemeteries and on graves. So the idea of using stone rams on the graves of the dead is rooted in ancient times.  According to studies, stone rams are mostly used in cemeteries in the northwest and west of Iran, and generally in the western part of Iran. These works, while there are few specimens of which left from an older era, have been used extensively in the 9th and 10th centuries. These rams are usually placed on the tombs of heroes and alongside religious sites, which imply meanings that the most functional and symbolic of this category of works have been greatness, power, boldness, bravery and even theology. Naming the ram for the champions is still common in Azerbaijan, such as Quch Ali, Quchi Nabi, Quch Qur Gogli, and so on. One of the oldest ceremonies in the region has been the fight against the rams, and they believe that the rams are a symbol of struggle and heroism. Nowadays, horns are also seen on the gates of some urban homes, especially in Iranian villages in other parts of the country, including Gorgan, Yazd, Khoy and Ilam. They use it to prevent evil eye (scar or saline eye) and as a sign of strength and wealth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tombstone
  • Ram-shaped Tombstone
  • Ancient Iran
  • Islamic Era
  • Cemetery
آیتی‌زاده، آنیسا، (1393). بررسی سنگ نگاره‌های باستانی اسبقه یزد. مجله جلوه هنر، شماره 2، 95 – 81.
ابراهیمی، ناهید، دادور، ابوالقاسم، خجسته، محمد رضا، خالصی، نوید، (1390). بررسی نقوش نمادین پارچه های ایران، از قرن اول هجری تا حمله مغول، سومین کنفرانس ملی مهندسی، نساجی و پوشاک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، اردیبهشت 1390.
اتینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ، (1391). هنر و معماری اسلامی (1)، ترجمه یعقوب آژند، چاپ نهم، تهران: انتشارات سمت
افضل طوسی، عفت السادات، (1391). گلیم حافظ نگاره بز کوهی از دوران باستان. مجله نگره، شماره 21، 55 -68.
بختیاری شهری، محمود، (1388). بررسی و مطالعه سنگ نگاره نویافته دشت توس. مطالعات باستان‌شناسی، دوره 1، شماره 1، 21 – 44.
بیگدلی، محمدرضا، (1383). ترکمن‌های ایران. تهران: انتشارات پاسارگاد.
پوپ، آرتور، (1388). شاهکارهای هنر ایران. ترجمه پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تناولی، پرویز، (1388). سنگ قبر. چاپ اول، تهران: نشر بنگاه
تناولی، پرویز، (1392). تاریخ مجسمه‌سازی در ایران. تهران: انتشارات نظر.
چیت ساز، محمدرضا، (1379). تاریخ پوشاک ایران. تهران: انتشارات سمت
چینگ، فرانسیس.دی.کی، (1370). معماری، فرم، فضا، نظم، ترجمه علیرضا تغابنی، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران
حبیبی، منصوره، (1381). سیلک، نمادها و نشانه‌ها. کتاب ماه هنر، شماره 49 و 50. تهران، 122 – 118.
حیدرزاده، الهام، حیدری، احمد، (1396). چت مه و باسمه ترکمن (مطالعه نگاره قوچ). پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال دوم، شماره چهار، 39 – 54.
دادور، ابوالقاسم، روزبهانی، رویا، (1395). مطالعه تطبیقی جانوران ترکیبی در هنر هخامنشیان و آشوریان با تاکید بر نقوش برجسته و مهرها. مجله نگره، شماره 39، 16 – 34.
دادور، ابوالقاسم، منصوری، الهام، (1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران، انتشارات دانشگاه الزهرا و کلهر.
دوستخواه، جلیل، (1371). اوستا، کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی، تهران: انتشارات مروارید.
رابرتسون، یان، (1371). درآمدی بر جامعه. ترجمه حسین بهروان، مشهد: آستان قدس رضوی.
رستمی، مصطفی، میر، طاهره، (1397). تاثیر عقیده‌ها و باورهای دینی بر آرایه‌های زیورآلات ترکمن. مطالعات هنر بومی، شماره چهارم، 87-105
ریاضی، محمد رضا، (1382). طرح‌ها و نقوش لباس‌ها و بافته‌های ساسانی. تهران: انتشارات گنجینه.
رید، هربرت (1352). معنی هنر، ترجمه نجف دریابندری، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی
زارع ابرقویی، احمد، موسوی حاجی، سید رسول، روستا، جمشید، (1393). نوارهای سلطنتی در ایران از آغاز شکلگیری (در دوران مادها) تا پایان دوره ساسانی. جستارهای تاریخی، سال پنجم، شماره اول، 107 – 91.
شریف، حبیبه، اسکندرپور خرمی، پرویز، فهیمی فر، اصغر، (1395). مطالعه تاثیر عناصر موجود در طبیعت بر نقوش گلیم جیرفت. دو فصلنامه گلجام، شماره 30، 5- 22.
شهابی، عاطفه، (1392). بررسی مفاهیم نقوش و فرم زیورآلات زنان ترکمن. پایان نامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان.
صادقی، سارا، قربانی، حمیدرضا، هاشمی، حسن، (1394). بررسی و مطالعه تطبیقی نقوش حیوانی و انسانی سنگ‌نگاره‌های شرق ایران. مجله پژوهش هنر، شماره دهم، 55 – 71.
صراف، محمدرحیم، (1384). مذهب قوم ایلام. تهران: انتشارات سمت
صلواتی، مرجان، (1390). تجلی نقوش جانوری در فرش ترکمن. همایش ملی هنر، نجف آباد، 324 – 335.
فرهادی، مرتضی، (1374). موز ه‌هایی در باد، معرفی مجموعه عظیم سنگ نگاره های نویافته تیمره. فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 7 و 8، 16 – 61.
فرهادی، مرتضی، 1376، گمانه‌ها و چون و چرا هایی بر دیدگاه های نقوش صخره ای تیمره، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 9، 51-89.
فریه، ر، دبلیو، (1374). هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان، تهران، انتشارات فرزان.
فیروزمندی، بهمن، وثوق بابایی، الهام، (1393). نمادشناسی نقوش جانوری در هنر ساسانی. مجله پیام باستان‌شناس، سال یازدهم، شماره بیست و یکم، 108 – 93.
قربانی قهفرخی، عاطفه، یزدانی راد، علی، براتی ارداجی، طاهره، (1397). بررسی اسطوره و نماد قوچ در هنر ایران باستان با محوریت قوچ‌های سنگی چهار محال و بختیاری. دو ماهنامه تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال سوم، شماره دو، 56 – 47.
کارنامه اردشیر بابکان، (1318). به اهتمام صادق هدایت. تهران: چاپخانه تابان.
گلی، امین، (1366). تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌های ایران. تهران: نشر علم.
گلی، امین‌اله، 1366، سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن‌ها، تهران: انتشارات علم
مبینی، مهتاب، (1395). تاثیر نقوش ساسانی در تزئینات حجاری شده کلیسای صلیب مقدس آغتامار. فصلنامه نگره، شماره 40، 108 – 122.
مرتضایی، محمد، صداقتی‌زاده، ندا، (1391). بررسی نقوش جانوری سفالینه‌های کهن شهر گرگان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 2، دوره دوم، 47 – 62.
معین، محمد (1362). فرهنگ فارسی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر
مقبلی، آناهیتا، نوروزی، مهناز (1397). تحلیل فرمی تنگ های سفالین دوره سلجوقی کاشان در موزه مرتوپولیتن با رویکرد نشانه شناسی ساختارگرا، مبانی نظری هنرهای تجسمی، شماره 6، 45 – 56
منصورزاده، یوسف، (1392). تحلیلی بر ماهیت نقاشی‌های غاری پیش از تاریخ اروپا، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 18، شماره 2، 5 -16
مهرآفرین، رضا، (1375). بررسی نشانه های تمدنی نقوش حیوانی بر روی مهرهای استوانه ای ایلام. پایان‌ نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
نامجو، عباس، فروزانی، مهدی، (1392). مطالعه نمادشناسانه و تطبیقی عناصر نقوش منسوجات ساسانی و صفوی، هنر، علم وفرهنگ، شماره 1، 21 – 42
نوری، اکرم، مهرپویا، حسین، 1394، بررسی نقش قوچ در قالی‌های ترکمن از منظر تاریخی و آیینی، جلوه هنر، دوره جدید، سال 10، شماره 3، پیاپی 21، 69 – 79
هال، جیمز، (1390). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
همایون فرخ، رکن‌الدین، (1349). مهر و نشانه‌های استوانه‌ای ایران باستان. مجله بررسی‌های تاریخی، سال 5، شماره 1، 1-34
هینلز، جان، (1368). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار – احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه
 
جلالی، شراره، جوانی، اصغر، قانی، افسانه، 1397، معرفی برخی مولفه‌های محتوایی و ساختاری نقش‌مایه قوچک در قالی ترکمن، پژوهش هنر، سال هشتم، شماره شانزدهم، 27 -39
 
Clottes, jean and J. david lewis – Williams. (1998). The Shamans of Prehistory: trance and magic in the panted Caves, Harry N. Abrams, New York.
Gimbutas, M. (1989). The Language of the Goddess, New York, Harper Collins.
Gimbutas, M. (1991). The Civilization of the Goddess, New York: Harper Collins
Harris, Jennifer, (2004). 5000 years of textile, London: British Museum.
Kiani, M,Y. (1984) The Islamic City of Gurgan, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 11, Berlin.
Lerner,j. (1375). A note on Sasanian harpies, Iran, Vol 13, pp: 166 – 11
Pope, A, (2009). Masterpieces of Iranian Art, Translated by Parviz Natel Khanlari, Tehran: Elmifarhangi Publications.
 
http://ana.ir/fa/news/47/69770
https://fa.wikipedia.org/wiki
https://iranatlas.info/regional%20prehistoric/bastam/bas2.htm             
https://www.ilna.ir