تصویرسازی با نقش بز در سفالینه‌های عصر مفرغ جنوب‌شرق فلات ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 هیت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2020.3026

چکیده

طرح‌اندازی نقشمایه‌ی حیوانی بُز یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد سفالینه‌های منطقه جنوب‌شرق ایران در هزاره‌ی سوم ق.م است نقوش بز برروی این سفالینه‌ها با اشکال، فرم‌ها و شیوه‌های مختلفی، همچون شبهه طبیعت‌گرا و انتزاعی و یا با عناصر مشخص نژادی اجرا شده است. هدف اصلی این تحقیق شناسایی و تبیین انواع نقشمایه‌های بز موجود بر سطوح سفالینه‌های جنوب‌شرق ایران مبتنی‌بر مساله حرکت و پویانمایی در محوطه‌های باستانی شهرسوخته و تپه صادق سیستان، بمپور، کشیک، اسپیدژ و چگردک در بلوچستان در بازه‌ی زمانی عصر مفرغ است. سوال اصلی تحقیق عبارت است از اینکه؛ حرکت در نقوش بز تصویر شده بر سفالینه‌های جنوب‌شرق ایران در چه قالب‌های حرکتی بیان شده است؟ آیا می‌توان این نقوش را براساس ویژگی‌های حرکتی و پویانمایی آنها تقسیم‌بندی نمود؟ روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی بوده و جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از روش‌های میدانی و کتابخانه‌ای این پژوهش به‌ثمر رسیده است. نتایج مطالعات انجام شده نشان داد نقش‌مایه‌های بز در سفال جنوب‌شرقی ایران از منظر تصویرسازی در قالب حالت‌های ثابت، نیمه‌متحرک و متحرک قابل تقسیم‌بندی است. نقوش ثابت طرح‌هایی هستند که جانور بدون هیچ‌گونه تحرک و نشانی از حرکت ترسیم شده است که بیشتر تصاویر محوطه‌های فوق در این دسته قرار می‌گیرند. در نقوش حیوانی نیمه‌متحرک، طرح‌هایی از بز درنظر گرفته شده که بدن حیوان حالتی از حرکت و جست‌وخیز دارد. امّا در چند مورد خاص نقوشی با خواص پویانمایی چندمرحله‌ای و مصوّر از حیوان بز ترسیم شده است که معروف‌ترین آن جام سفالین شهرسوخته است. ازهمین‌رو علاوه‌بر تبیین این سه قالب در محوطه‌های فوق‌الذکر به معرفی نمونه‌های جدیدی از سفال‌های منطقه‌ی جنوب‌شرق، پرداخته شده است. شایان ذکر است طرح گسترش اندیشه‌ی نقوش متحرک و آشنایی هنرمندان پیش‌ازتاریخی با متحرک‌سازی تصاویر، طرحی تصادفی و مختص جام سفالین شهرسوخته نبوده و در دیگر نقشمایه‌های آثار سفالین جنوب‌شرق ایران قابل مشاهده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Imagery with Goat Motif on Pottery Artifacts Remaining from the Bronze Age in Southeastern Part of the Iranian Plateau

نویسندگان [English]

  • Yassin Sedghi 1
  • Mehdi Razani 2
1 Faculty of Applied Art, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archaeometry and Restoration, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Tabriz,
چکیده [English]

The design of the animal motif of goat is one of the unique features of some pottery in the southeast of the Iranian Plateau in the ancient times, especially in the third millennium B.C., which helps to distinguish between the pottery of this area and other archaeological sites in the country. The goat images on prehistoric pottery in the southeast of Iran have been made in various forms, depicting semi-naturalism and abstraction (pectiform), or distinct racial components (long and crescent horns). In the present research, the animal motifs of wild goat on pottery of the archaeological sites of Shahr-i Sokhta (Burnt City), Tepe Sadegh in Sistan, Bampur, Keshik, Spidej and Chegerdak in Baluchistan have been studied. In general, they can be divided into the immobile, semi-animated and animated categories in terms of their imagery. In the present study it has been tried to explain these three categories in the aforementioned sites by introducing new samples of pottery in the southeastern region. The present study is descriptive-analytical, and it has used a variety of library-based descriptive methods as well as field studies (including repairing-related activities and technical studies conducted on pottery wares discovered from the Southeastern Iran) to gather required data.
Pottery has been the main source of artistic endeavors and desires for pre-historical people. This can be observed in the production of different forms of pots. The outer surface of pottery wares was like a canvas on which the painters and artists could depict their art and thoughts. Therefore, to better understand pre-historical people’s lifestyle, we can analyze the motifs depicted on pottery wares. An investigation on pottery motifs is considered significant because in a way, some of them are considered as pieces of script or writing, used by the artists to convey their concepts, thoughts, beliefs, and values.
Archeological studies have illustrated that goats have been first domesticated in Helali valley, located in Eastern Mediterranean region, while they have been domesticated in Iran’s Ganjdareh by 8000 BC. One of the oldest animated motifs in Iran is the goat motif on Shahr-i Sokhta’s goblet which has been registered as the first Iranian animation in history.
The third millennium BC (the Bronze Age) has been coincident with huge changes; this period’s exchange networks have been used to connect the biggest urban areas located in the Eastern and the Western Iran by trade roads. The most significant archeological sites in this region, that played a significant role in trade transactions, include Konar Sandal, Shahdad, Tepe Yahya, Tal-i Eblis, etc. in Kerman Province, and Shahr-i Sokhta, Bampour, Khourab, Damin, Spidej, Chegerdak, and Keshik in Sistan and Balouchistan.
This period’s art is turned into a balanced surface for holding holy rituals, while environmental and biological concepts have been used either to decorate handicrafts or to author great textbooks.
In Iran’s Southeastern archeological sites, including Shahr-i Sokhta, Keshik, Chegerdak, Bampour and Spidej, etc. intact and broken pottery wares have been discovered in different sizes. These pottery wares included animal motifs such as scorpions, rams, fish, birds, and goats which are easily identified considering this region’s particular ecology. Goat as one of the most prevalent animal motifs on Southeastern pottery wares can be found on different gray, red, and beige pots, either in form of a single animal in spate frames or a row of goats in black or brown, depicted one after another. Two hypotheses are presented for such motifs: 1) the artist has depicted a sequence of goats after each other, or 2) it is only one goat that is moving and jumping.
The animation is defined as a fast-consecutive illustration of a two-dimensional work of art or a real-life situation which creates an illusion of movement. It is worth mentioning that ​​the development of the concept of animated motifs and prehistoric artists’ acquaintance with the moving images or, in modern terms, with the animation, are neither random nor specific to the animation depicted on Shahr-i Sokhta goblet. There are many similar animations on Southeastern pottery works from Tepe Sadegh and Keshik cemetery as well. The artists have used different animal motifs such as fish, goat, and birds to create the illusion of movement.
Some of the prevalent motifs used on this period’s pottery wares depict goats standing under a tree, mating and feeding the kid, as abstract and stylized motifs in a single-frame and multi-frame format, in accordance with national folklore. Finally, animated motifs existed elsewhere in the Southeastern region, especially in Sistan and Balouchistan as well as Shahr-i Sokhta, and Tepe Sadegh as one of the associated sites to Shahr-i Sokhta. Keshick archeological site, located in Nikshahr, is another instance. Furthermore, semi-animated goat motifs exist on pottery wares taken from sites such as Shahr-i Sokhta and Chegerdak. The static motif of the goat is also observable on all pottery wares from the Southeastern part of Iran including Shahr-i-Sokhta, Keshik, Bampour, Spidej, and Chegerdak.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Painted Pottery
  • Goat Symbol
  • Imagery
  • Ancient Animation
  • Bronze Age
ارشاد، فاطمه‌السادات. دادگران، سیدمحمد. 1391. بررسی وضعیت پویانمایی داخلی ایران از دید کارشناسان حوزه موسسات پویانمایی. مطالعات رسانه‌ای، 7(1)، 115-130.
افضل‌طوسی، عفت‌السادات. 1391. گلیم حافظ نگاره بز کوهی از دوران باستان. نگره، 7(21)، 55-67.
امیرشاه‌کرمی، سیدنجم‌الدین. کسائی، لیلا و احمدی، سیدبدرالدین. 1387. بررسی تأثیر آموزش و پژوهش در تدوین پایان‌نامه‌های رشته پویانمایی (انیمیشن) در دانشگاه‌های ایران- رویکرد مدیریت مستندسازی، هنرهای زیبا، 33(33)، 115-121.
آذرانداز، عباس. 1392. اهمیت ادبی درخت آسوری. کهن‌نامه ادب‌پارسی. پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی، 5(2)،1-18.
بختیاری‌شهری، محمود. 1388. بررسی و مطالعه سنگ‌نگاره‌های نویافته دشت توس، مطالعات باستان‌شناسی،1(1)، 21-44.
بهنود، مهسا. افضل‌طوسی، عفت‌السادات و موسوی‌لر، اشرف‌السادات. 1395. بررسی سیر تاریخی تحول نقش بز کوهی در دوره ساسانیان. جلوه هنر، 4(16)، 29-41.
بیک‌محمدی، خلیل‌الله، جانجان، محسن و بیک‌محمدی، نسرین. 1392. معرفی و تحلیل نقوش سنگ‌نگاره‌های نویافته مجموعه B ارگس‌سفلی (ملایر-همدان)، نامه‌ی باستان‌شناسی،2(2)، 121-140.
بی‌نا، 1396. جام‌های طلایی که به آلمان امانت دادیم، پرتال خبرگزاری دانشجویان ایران (www.isna.ir)، تاریخ دسترسی، 25/11/98.
بی‌نام. 1392. پازن (بز کوهی)، پرتال رسانه مجازی نگاه (www.NegahMedia.ir)، تاریخ دسترسی: 11/12/1397.
پاکباز، رویین. 1393. دایره‌المعارف هنر، چاپ چهاردهم: نشر فرهنگ معاصر.
پوپ، آرتور آپهام. 1384. شاهکارهای هنر ایران. ترجمه پرویز ناتل‌خانلری، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
جانبازی، فاطمه. 1391. نقش‌مایۀ عقرب در آثار تمدن‌های پیش از تاریخ ایران. جلوۀ هنر، دورۀ جدید، 3(7)، 15-29.
چنگیز، سحر و رضالو، رضا. 1391. ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور (قرون سوم و چهارم هجری قمری). نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 4(47)، 33-44.
حاکمی، علی. 1385. گزارش هشت فصل بررسی و کاوش در شهداد (دشت لوت) (1347-1354). به کوشش محمود موسوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستان‌شناسی.
حسین‌آبادی، زهرا؛ دادور، ابوالقاسم. 1390. بررسی نمادین نقوش گیاهی سفال‌های شهرسوخته. هنرهای‌تجسمی،2(2)، 47-64.
دادور، ابوالقاسم؛ بهمنی، ساره؛ سامانیان، ساسان. 1393. نمادهای انسانی و حیوانی موجود در سفالینه‌های مکشوفه در سه منطقۀ تل‌باکون فارس، تپه سیلک کاشان و تپه گیان نهاوند. مطالعات تطبیقی هنر، 4(8)، 1-14.
دهقان، ساناز. 1389. بررسی نقش بز کوهی در آثار هنری ایران باستان، استاد راهنما: غلامعلی حاتم، پایان‌نامه برای اخذ درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشکده هنر و معماری-پژوهش هنر، (منتشر نشده).
رهبر، مهدی. 1382. گزارش‌های باستان‌شناسی محوطه شماره 14، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
رئوفی، محمدرضا. 1387. نخستین پویانمایی جهان در شهرسوخته، کتاب ماه علوم و فنون،10(107)، 76-79.
سراوانی، فهیمه. 1394. بررسی نقوش حیوانی سفالینه‌های شهرسوخته، دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، دانشگاه بیرجند، به اهتمام حسن هاشمی زرج آباد، نشر چهار درخت.
سراوانی، فهیمه. 1396. بررسی ویژگی‌های بصری‌نقوش‌حیوانی سفالینه‌های شهرسوخته، مطالعات‌هنراسلامی،13(26)،143-165.
سیدسجادی، سیدمنصور. 1382. سلسله گزارش‌های باستان‌شناسی و کاوش در بمپور، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان.
سیدسجادی، سیدمنصور. 1383. گزارشی از فعالیت‌های پایگاه باستان‌‌شناختی شهرسوخته 1383-1376، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی.
سیدسجادی، سیدمنصور. 1391. شهرسوخته آزمایشگاهی بزرگ در بیابانی کوچک. چاپ سوم، زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
سیدسجادی، سیدمنصور. 1397. چکیده گزارش کاوش‌های سال 1396 در شهرسوخته، شانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه 1396)، به‌کوشش روح‌الله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
سیدسجادی، سیدمنصور. 1398. نقش جانوران در سفال شهرسوخته، در مقالات منتخب اولین کنفرانس ملی باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، ویرایش: حسن هاشمی زرج‌آباد، محمد قمری‌فتیده و مرتضی عطایی، تهران: چاپ نخست، انتشارات آریارمنا، 247-266.
شفیعی سرارودی، مهرنوش؛ حسن‌نسب، مهسا. 1397. تجلی عدد چهار در نقوش سفالینه‌های پیش از تاریخ در ایران. نگره، 8(45)، 52-75.
شیرازی، روح‌الله و دهمرده پهلوان، مهدی. 1393. روابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از میلاد، براساس بررسی‌های جدید باستان‌شناسی در مکران ایران. مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، 6(20)، 43-64.
شیرازی، روح‌الله. 1389. گزارش فصل اول کاوش در تپه صادق: دشت سیستان، پژوهشکده باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری (گزارش منتشر نشده).
شیرازی، روح‌الله. 1397. کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه صادق (فصول ششم و هفتم: 1395 و 1396). شانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه 1396)، به‌کوشش روح‌الله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
صدقی، یاسین، عابدی، اکبر، رازانی، مهدی و محمد حیدری. 1396. ساختارشناسی خمره‌ی نویافته‌ی سفالی چرخه‌ی زیستی متعلق به گورستان پیش از تاریخی کشیک سیستان و بلوچستان، جنوب‌شرق ایران. پژوهه‌ باستان‌سنجی، 2(3)، 1-14.
صمدی‌بگه‌جان، جمشید و بهنیا، علی. 1394. توصیف و تحلیل نقوش صخره‌ای ظفرآبادد، هگلان، گردستان. پیام باستان‌شناس، 12(24)، 71-80.
طاهری، صدرالدین و سلطان‌مرادی، زهره. 1392. گیاه زندگی در ایران، میانرودان و مصر باستان. هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 18(2)، 17-26.
عارف، محمد. 1397. کشف اندیشه انیمیشن هزار و پانصد ساله‌ی ایرانی در تابلو سنگی شکار گراز تاق بستان کرمانشاه ایران. هنرهای زیبا – هنرهای نمایشی و موسیقی، 23(2)، 15-22.
عنابستانی، مینا؛ سیما عنابستانی و الهه احمدیان. ۱۳۹۱. بهره‌گیری ازکارآفرینان و بازگشت به ارزش‌ها در هنر انیمیشن ایران، کنفرانس ملی کارآفرینی و مدیریت کسب و کارهای دانش بنیان، بابلسر، شرکت پژوهشی طرود شمال.
کاظم‌پور عصمتی، پروین. 1376. معرفی جام سفالین مکشوفه از ارومیه. میراث فرهنگی، 5(17)، 62-65.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله. 1380. سفال و سفالگری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. چاپ اول، تهران: ققنوس.
کرمی، غلامحسین. 1394. تحلیلی بر نقش هنر–رسانه پویانمایی در آموزش حفاظت محیط زیست. مطالعات رسانه‌ای، 10(28)، 95-110.
گرگی، مرتضی؛ محمدخانی، کوروش؛ حیدری، محمد و حمزه بامری. 1397. فصل اول مطالعات باستان‌شناسی در محوطه کشیک شهرستان نیکشهر به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم. گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه 1395). به‌کوشش روح‌الله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
مرادی، حسین. 1388. لیوان‌های گلابی شکل. مجموعه مقالات شهرسوخته 1، به کوشش: سیدمنصور سیدسجادی، زاهدان: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، 228-256.
معصومی، غلامرضا. 1349. نقش بز کوهی بر روی سفال‌های پیش از تاریخ ایران. بررسی‌های تاریخی، 5(3)، 181-212.
معقولی، نادیا؛ کشتکار، مهدیه. 1394. خوانش نشانه‌شناسانه نقوش جام‌های مارلیک (نمونه موردی: جام گاو بالدار و جام افسانه زندگی). هنرهای کاربردی، 4(7)، 51-60.
مورگاورو، لوردانا. 1387. ظروف رنگارنگ شهرسوخته. ترجمه سید منصور سید سجادی، چاپ اول، نشر استانداری سیستان و بلوچستان و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
موسوی‌حاجی، سیدرسول و پیری، علی. 1388. بررسی تطبیقی نقوش قالی سیستان با نقوش سفال نخودی شهرسوخته.گلجام  نشریه انجمن علمی فرش ایران،7(13)، 73-86.
میرزایی، کرم و داورزن، فهیمه. 1394. ساختارشکلی و فرم نقش‌مایه بزسفالینه‌های پیش‌ازتاریخ. رشدآموزش‌هنر،12(4)،54-64.
نوزایی، عباس و شه‌بخش، سعیدمحمد. 1385. تحلیل محتوای نقشمایه‌های به‌جا مانده از تمدن شهرسوخته سیستان، کتاب ماه هنر، 128-140.
نویدگبلو، علی. حسینی‌نیا، سیدمهدی. 1396. مطالعه‌ی تطبیقی پیشانی‌بند طلایی موزه آذربایجان. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 2(2)، 59-75.
یاری، علی احمد و طلائی، حسن. 1384. تحلیل ساختاری نقوش سفال نوسنگی شمال غرب ایران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 56(1)،61-77.
Azarnoush, M., & Helwing, B. 2005. Recent archaeological research in Iran—Prehistory to Iron Age. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 37, 189-246.
Carter, E.; Hole, F.; Bahrani, Z.; Spycket, A. & Aruz, J. 1992. The Cemetery of Susa: an Interpretation; Susa I Pottery; Object of Bitumen and Terracotta; late Susa I Glyptic: Ritual Imagery; Practical Use. The Royal City of Susa: Ancient near Eastern Treasures in the Louvre, Harper, P.; Aruz, J. & Tallon, F. (Eds). Newyork: The Metropolitan Museum of Art.
DeCardi, B.1968.Bampur:a third millennium site in Persian Baluchistan,Archaeologcal viva,1:151-155.
DeCardi, B. 1970. Excavations at Bampur, a third millennium settlement in Persian Baluchistan, 1966. Anthropological papers of the AMNH; v. 51, pt. 3. : 231-356
Desset, F. Vidale, M. Alidadi Soleimani, N. Battistelia, E, Daneshi, A. 2017. A grave of the Halil Rud Valley (Jiroft, Iran, ca. 2400-2200 BC): stratigraphy, taphonomy, funerary practices. Iranica Antiqua, vol. LII. Doi: 10.2143/IA.52.0.3269015.
Heidary, M., Desset, F., & Vidale, M. 2018. Bronze Age Glyptics of Eastern Jazmurian, Iran. Paléorient, 44(1), 133-153.‏
Heidary, M., Desset, F., & Vidale, M. 2019. A Late 4th-Early 3rd Millenium B.C. Grave at Spidej (Eastern Jazmurian, Iranian Baluchistan).Iranica Antiqua, 54.‏
Heydari, M., Nashli, H. F., Cortesi, E., & Vidale, M. 2015. A surface collection at Chegerdak, a Bronze age centre in the Jazmurian basin (South-Eastern Iran). Paléorient, 133-155.‏
Karimi, E., Taghva, A., & Kurdshuli, F. Z. 2016. The petroglyphs of Dasht-e-Morghab in the fars Province of Iran. Rock Art Research: The Journal of the Australian Rock Art Research Association (Aura), 33(1), 65.‏
Khosrowzadeh, A., Aarab, A., & Bahraminia, M. 2017. New Petroglyphs in Ziad Abad and Hassan Robat Plains (Isfahan Province, Iran). Mediterranean Archaeology & Archaeometry, 17(3).‏‏
Majidzadeh, Y,. Pittman, H. 2008. Excavation at Konar Sandal in the Region of Jiroft in the Halil Basin: first preliminary report (2002-2008). Iran, 46: 69-103.
Moradi, H. Sarhaddi-Dadian, H & Nik Hassan Shuhami Nik Abdul Rahman . 2014. Development and Decline of the Bampur Valley, Based on the New Archaeological Evidence from Prehistoric Period, Iranian Studies, 47: 2, 263-287.
Moradi, H. Sarhaddi-Dadian, H. Soltani, M. Nik Abul Rahman, N. H. SH. Chang, B, 2013. Study and Typological Comparison of Petroglyphs in the Marzbanik Valley, Baluchestan, Iran. Time and Mind: The Journal of Archaeology, Consciousness and Culture, 6:3, 331-349
Piperno, M,. Salvatori, S. 1983. Recent Results and new perspectives from the Research at the Graveyard of Shahr-i Sokhta, Sistan, Iran. ANNALI, Istituto Universitario Orientale, 2 (43):173-190.
Sarhaddi, F. 2013. Pictograph and Petroglyphs of Saravan (Sistan – Baluchistan, Iran). Ancient Asia, 4 (3) : 1-8. DOI: http://dx.doi.org/10.5334/aa.12312
Sarhaddi-Dadian, H. Moradi, H. Soltani, M. 2015. Preliminary study of rock art at Negaran valley in Baluchistan, Iran. Rock Art Research, 32 (2): 240-243.
Sarkhosh, A. Nazari, S, Sharbaf, M. 2015. Introduction to Newly Discovered Petroglyphs with Animal Motifs During an Archaeological Survey in Southern Regions of Fars (the Beyram Plain). Historia i Świat, 4, 15-30.
Shirazi, R. 2016. The petroglyphs of the Kajou Valley, Makran, Iran: Tang Sar, Dehirak and Deskigan assemblages. Paléorient, 185-198.‏
Stein, S. A. 1937. Archaeological Reconnissances in North-Western India and South-Eastern Iran, London.
Vidale, M,. Fazeli Nashli, H,. and Desset, F. 2018. the late prehistory of the northern Iranian Central Plateau (c. 6000-3000 BC): growth and collapse of decentralized networks. Tagungen des landesmuseums fur vorgeschichte halle, band 18: 1-43.