ویژگی‌های بصری و تحلیل مفاهیم نقوش ماهی روی سفال‌های قبل از اسلام در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده هنر و معماری سیستان و بلوچستان

2 مدیرگروه پژوهش هنر

3 دانشگاه سیستان وبلوچستان ، زاهدان ، ایران

10.22070/negareh.2020.3018

چکیده

سرزمین ایران از اولین و مهم‌ترین مراکز تولید ظروف سفالی متنوع است. نقاشی روی سفال قدمتی طولانی دارد. هنرمند سفالگر در طول تاریخ شکل‌گیری سفال از شیوه‌های مختلف نقش‌اندازی و نقوش متفاوت استفاده کرده است. بعضی از نقوش جنبهٔ مقدس و آیینی دارند و از اعتقادات و باورهای مردم سرچشمه گرفته‌اند. این نقوش به صورت طبیعی یا تجریدی زینت‌بخش سفال‌ها شده‌اند. یکی از نقوشی که در آثار هنری ایران از دیرباز تاکنون به کار رفته نقش‌مایه ماهی است که از بن‌مایه‌های بسیار ماندگار در هنر ایران است، هنرمندان ایرانی آرزوی آب و تقدس آب را با نماد ماهی بر سفال نقش بستند، نقشی که یادآور برکت و روزی است. هدف از این پژوهش بررسی ویژگی‌های بصری نقوش ماهی و مضامین این نقش روی سفال‌های قبل از اسلام در ایران است. سوالات تحقیق از این قرار است:۱. ویژگی‌های بصری نقوش ماهی‌ها روی سفال‌ها چیست؟ ۲. نقش ماهی بر سفال‌های قبل از اسلام در ایران دارای چه مضامینی بوده است؟ روش انجام این تحقیق تحلیلی-توصیفی است. جهت گردآوری اطلاعاتِ متن، از منابع کتابخانه‌ای، سایت‌های معتبر جهت تهیه مقالات، شکل‌ها و کتاب‌های الکترونیکی استفاده شده است. روش تجزیه و تحلیل شکل‌ها به صورت کیفی می‌باشد و از لحاظ بصری، مضمونی و مفاهیم به توضیح نقوش روی سفال، با تأکید بر نقش ماهی، پرداخته شده است.نتیجه این‌که، نقش ماهی به علت فرم انعطاف‌پذیر و متنوعی که دارد، هم از لحاظ بصری و هم از لحاظ نمادین و مفهومی مورد توجه هنرمندان سفالگر ایرانی بوده که به صورت انتزاعی و نزدیک به طبیعت نقش‌اندازی شده و استفاده از این نقش بر ظروف سفالی نشانهٔ حیات انسان بوده که از خاک، آب و گِل شکل گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Visual Characteristics and Analysis of Fish Motif Concepts on Pre-Islamic Pottery in Iran

نویسندگان [English]

  • farzaneh heidari nejad 1
  • Zahra hosseinabadi 2
  • HAMIDREZA avishi 3
1 School of Art and Architecture of Sistan and Baluchestan
3 University of Sistan and Baluchistan, Zahedan, Iran
چکیده [English]

The land of Iran is one of the first and most important centers of production of various earthenware items. Painting on pottery has a long history. Pottery wares, as concrete examples, can lead us to the widest possible understanding of the life and civilization of different periods of the Iranian people with the least possible error. Most of the motifs used on pottery have a special meaning. Pottery artists have used different styles and motifs throughout the history of pottery making. Pottery artists have mixed different motifs with aesthetic and harmonic elements such as repetition, symmetry, balance, proportion, concentration, focus, parity, etc., on pre-historic pottery of Iran, and it is important to point out that in addition to the functional aspect of pottery in everyday life, with various geometrical, human, plant, animal, thematic and symbolic motifs they created on pottery, they sought to satisfy their aesthetic needs. The ingenious spirit of Iran has acquired its most complete embodiment in the so-called decorative arts; the arts which secret lies in the beauty of the role and design. These adornments and ornaments are prevalent in all of Iran's artistic creations. Some of the motifs are sacred and ritual, and originate from people's beliefs. These motifs have been naturally or abstractly depicted as ornaments on pottery. One of the motifs that have been used in Iranian artworks for a long time is the fish pattern, which is one of the most enduring themes in Iranian art. Man draws many motifs unconsciously, symbolically, he expresses his wishes and desires in various forms, including forms of beings. Iranian artists manifested the desire for water and the sacredness of the water with the symbol of fish on the pottery; a motif reminiscent of blessing and livelihood. Fish are widely associated with spiritual wisdom, fertility, and regeneration. The motif of the fish is often geometric and abstract in the decoration of Iranian pottery; this imagery conveys a rich cultural background and is rooted in the myths and beliefs of this land. The variety of the specific motifs and names of fish in Iranian culture indicates that this symbolic motif has varied in terms of design and form across diverse ethnicities and understandings. As a matter of fact, despite the unity of design in terms of principles and bases, it is very varied in depiction of details, and it definitely demonstrates its strong appeal and visual expression. The purpose of this study was to investigate the visual characteristics of fish motifs and their themes on pre-Islamic pottery in Iran. The research questions are as follows: 1- What are the visual features of fish motifs on pottery? 2- What are the themes of fish motif on pre-Islamic pottery in Iran? The method of this research is analytical-descriptive. Library sources, reputable sites for articles, forms, and e-books have been used to collect textual information. The statistical population of the research consisted of 9 shapes and 15 linear designs of fish motifs on pottery in the period between 4000 and 1000 BC in Iran. The method of analyzing the shapes is qualitative which have been described visually and thematically, alongside explaining the motifs on the pottery as well as emphasizing the role of the fish. The result is that everything in the system of creation is a symbol that implies the truth that one must seek out and enter into or out of the circle of existence to get it. The embodiment of the symbol can be understood as or derived from nature. The tendency for beauty has always inspired the beautiful human spirit, to the extent that the utensils of everyday use were no exception; the people who lived in the most primitive state depicted what inspired their beautiful nature and spirit as beautiful designs that they used on pottery. Pottery provides the most accessible and the most abundant surface for the motif, as well as visual pleasure, for various prehistoric peoples. The motif of the fish has the potential to transform into different designs and motifs, and has its own cultural and artistic expression among different ethnic groups. Fish have had a significant place in Iranian beliefs and culture. Due to its beautiful, flexible and varied form, the motif of the fish has been of interest, both visually and symbolically, to Iranian pottery artists who have approached nature in order to better understand and further their religious beliefs, to which the ritual of the people and the creators of their time helped. The symbolic motifs of fish refer to life, fertility, and water, which are the secrets of life and their depictions on earthenware objects give them life and spirit. The use of this motif on earthenware is a sign of human life formed of soil, water and mud.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pre-Islamic Iran
  • Pottery
  • Symbol
  • Fish
آقا عباسی، زهرا (۱۳۸۷)، بررسی نقش مایه‌های تزیینی هندسی گسترش‌پذیر در آثار نویافته حوزه هلیل رود، مطالعات ایرانی، سال هفتم (۱۴)، ۳۲-۱.
آموزگار، ژاله، (۱۳۸۰)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
آمیه، پیر، (۱۳۷۲)، تاریخ عیلام، ترجمه شیرین بیانی، دانشگاه تهران: تهران: چاپ اول.
اسماعیل پور، ابوالقاسم، (۱۳۸۷)، اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش
الهی، محبوبه، (۱۳۸۷)، هویت ماهی در فرش ایرانی، گلجام، تابستان، شماره ۱۰.
الیاده، میرچا، (۱۳۷۲)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
برومند سعید، جواد، (۱۳۷۷)، نوروز جمشید، چاپ اول، تهران: طوس.
بلک، جرمی، گرین، آنتونی (۱۳۸۵)، فرهنگ نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان، ترجمه پیمان متین،تهران: امیرکبیر.
پاشایی، ژیلا، (۱۳۹۳)، ظهور نقش‌مایهٔ ماهی آئین مهر در مُهر‌های دورهٔ قاجار و فلوس‌های دورهٔ صفوی و قاجار، فصلنامه گنجینهٔ اسناد، تابستان، سال ۲۴، دفتر دوم، صفحه ۱۳۷-۱۰۶.
پاکباز، رویین، (۱۳۸۷)، دایره المعارف هنر(نقاشی، پیکره سازی، گرافیک)، تهران: فرهنگ معاصر.
پوپ، آرتور آپهام، اکرمن، فیلیس، (۱۳۸۷)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز جلد اول، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تقی یار، فائزه، ارتباط تصویری از چشم‌انداز نشانه‌شناسی، کتاب ماه هنر، (۱۷۶)، ۴۴-۴۰.
تناولی، پرویز (۱۳۸۵)، طلسم گرافیک سنتی، تهران: بنگاه.
توحیدی، فائق، (۱۳۷۹)، فن و هنر سفالگری، تهران سمت.
جانبازی، فاطمه، (۱۳۹۱)، نقش مایه عقرب در آثار تمدن‌های پیش از تاریخ ایران، دو فصلنامه علمی-ترویجی جلوه هنر، دوره جدید، بهار و تابستان، شماره ۷.
حاتم، غلامعلی، (۱۳۷۴)، نقش و نماد در سفالینه‌های کهن ایران، فصلنامه هنر، بهار، شماره ۲۸، صفحه ۳۵۵ – ۳۷۸ .
حسین آبادی، زهرا، دادور، ابوالقاسم، (۱۳۹۰)، بررسی نمادین نقوش گیاهی سفال‌های شهر سوخته، دوفصلنامه هنرهای تجسمی، پاییز و زمستان، شماره ۲.
 خضایی، وحید و مراثی، محسن، (۱۳۹۰)، بررسی و تطبیق گرایش به انتزاع در نقوش سفالینه‌های ایران باستان و شیوه آپ آرت. نگره ،(۱۷)، ۹۹-۹۰.
دادور، ابوالقاسم، بهمنی، ساره، سامانیان، ساسان، (۱۳۹۳)، نمادهای انسانی و حیوانی موجود در سفالینه‌های مکشوفه در سه منطقه تل باکون فارس، تپه سیلک کاشان و تپه گیان نهاوند، هنر و معماری، مطالعات تطبیقی هنر، سال چهارم، پاییز و زمستان، شماره ۸.
 روح الامینی، محمود، (۱۳۷۸)، آیین‌ها و جشن های کهن در ایران امروز، چاپ اول، تهران: آگاه.
 سامانیان، صمد، مرتضایی، سید رضا، بهمنی، پردیس، (۱۳۹۱)، نماد و اسطوره‌های مرتبط با آب و نور در هنر ایران قرون اولیهٔ اسلامی (نمونهٔ پژوهش: اشیای خانگی قرون دوم تا چهارم هجری)، سال ۲۲، شماره ۳۳.
 سراوانی، فهیمه، (۱۳۹۴)، بررسی نقوش حیوانی سفالینه‌های شهر سوخته، دومین همایش ملی باستان شناسی ایران، دبیرخانه دائمی همایش ملی باستان شناسی ایران، آبان.
 شوالیه، ژان و گربران، آلن ، (۱۳۷۹)، فرهنگ نمادها (جلد ۲)، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون
شوالیه، ژان و گربران، آلن، (۱۳۸۲)، فرهنگ نمادها (جلد ۳)، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون
 شوالیه، ژان و گربران، آلن، (۱۳۸۷)، فرهنگ نمادها (جلد ۵)، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون
 صباغ پور، طیبه، شایسته فر، مهناز، (۱۳۸۸)، تأویل و تفسیر معانی نمادین نقش مایه ماهی در قالی‌های دوره صفویه با نظر به مثنوی معنوی مولانا، گلجام، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن فرش ایران ، بهار، شماره ۱۲.
 طاهری، صدرالدین، (۱۳۸۸)، بن مایه ماهی‌های در هم در قالی ایرانی، فصلنامه فروزش، شماره ۲۰، صفحه ۹۹- ۱۰۸.
 طلایی،حسن، (۱۳۹۲)، ایران پیش از تاریخ؛ عصر مس سنگی. تهران ، سمت.
 کوپر، جی سی، (۱۳۷۹)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد
 گلی زاده، پروین، ابراهیمی، مختار، سعادتی، افسانه، (۱۳۹۴)، تحلیل ماهی یک نماد معنوی در مثنوی مولوی، نشریه زیبایی شناسی ادبی، دوره ۶ ، پاییز ، شماره ۲۵، صفحه ۱۸۷-۱۶۷.
 مختاریان، بهار، صرامی، عارفه، (۱۳۹۳)، تحلیل ساختاری دوگانگیِ نماد دو ماهی، پژوهش‌های انسان شناسی ایران، دوره چهارم، پاییز و زمستان، شماره ۲، صفحه ۶۹-۸۸.
 مقدم پور، ناصر، (۱۳۹۳)، زیبایی شناسی سفال، گروه هنر، دانشگاه پیام نور، تهران. (نسخه الکترونیکی)
 ملک، مهران، (۱۳۸۴)، نقش ماهی بر سفالینه‌های پیش از تاریخ، فصلنامه تخصصی سفال و سرامیک شماره یک، صص ۲۲-۲۸.
 موخواه، آذر، یوزباشی، عطیه، (۱۳۹۶)، بررسی نقش ماهی و معنای نمادین آن در سفالینه‌های دوره اسلامی ایران، اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی، بجنورد، دانشگاه بجنورد.
 موگاورو، لوردانا، (۱۳۸۷)، ظروف رنگارنگ شهر سوخته، ترجمه سید منصور سید سجادی، تهران: استانداری سیستان و بلوچستان.
 میتفورد، میراندا بوروس، (۱۳۹۴)، دایره المعارف مصور نمادها و نشانه ها، مترجمین: معصومه انصاری، حبیب بشیر پور، تهران: سایان.
 نوزایی، عباس، شه بخش، سید محمد، (۱۳۸۵)، تحلیل محتوای نقشمایه‌های به جا مانده از تمدن شهر سوخته سیستان، کتاب ماه هنر، مرداد و شهریور.
 واندنبرگ، لوئی، (۱۳۴۸)، باستان شناسی ایران باستان، ترجمه عیس بهنام، انتشارات دانشگاه تهران.
 هال، جیمز، (۱۳۸۰)، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب ،ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
 هینلز، جان، (۱۳۶۸)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار-احمد تفضلی، بابل، چشمه.
 
  Helu, I. F. (2005). Art of the Community, South Pacific. Kingdom of Tonga: Atenisi Institute
  Rosa, M. & Orey, D. (2009). Symmetrical Freedom Quilts: The Ethno mathematics of Ways
of Communication Liberation and Art. Revista Latino Americana de Etnomatemática, 2 (2), 52- 75
   Weyl, H. (1952). Symmetry. New Jersey: Princeton University Press.