بررسی ابعاد شکلی و تزئینی منبر مسجد جامع نقوسان تفرش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد باستان شناسی

2 استادیار گروه باستا‌ن‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه نیشابور

10.22070/negareh.2020.1236

چکیده

منبرهای چوبی در زمره نفیس‌ترین آثار دوره اسلامی هستند. خلاقیت‌ها، نوآوری‌ها و زیبایی‌های هنر چوب به‌نحو بارزی در این آثار انعکاس یافته است. یکی از شاخص‌ترین این آثار منبر چوبی مسجد جامع نقوسان است. این منبر با ماده تاریخ ۵۴۰ ق.، یکی از قدیمی‌ترین منبرهای ایران در دوره اسلامی است. با توجه به جایگاه این منبر در مطالعات هنر چوب در دوره اسلامی هدف از تحقیق پیش رو معرفی منبر نقوسان، بررسی ویژگی‌های شکلی و تزئینی این اثر و مقایسه آن با منبرهای شناخته شده دوره سلجوقی است. در این راستا چند پرسش قابل طرح است: منبر نقوسان از منظر ابعاد شکلی و تزئینی چه مشخصاتی داشته است؟ این منبر تا چه اندازه از هنر ایران در پیش از اسلام تأثیر پذیرفته است؟ منبر نقوسان از منظر ابعاد شکلی و تزئینی چه شباهتها و تفاوتهایی با دیگر منبرهای دوره سلجوقی در ایران دارد؟ و این منبر چه جایگاهی در هنر چوب در ایران دوره اسلامی دارد؟ به منظور پاسخ به پرسش‌های فوق از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و بررسی مقایسه‌ای مهمترین روشهای جمع‌آوری اطلاعات در تحقیق حاضر است. بر اساس نتایج تحقیق حاضر منبر نقوسان دومین منبر قدیمی ایران است که از چوب گردو و داغداغان، با تکنیک فاق و زبانه و با کمک میخ‌های چوبی ساخته شده است. این منبر که دارای نقوش هندسی، گیاهی و کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ است به واسطه نقش درخت زندگی، چلیپا، دوایر توخالی، برگ کنگر، برگ مو و ... پیوندهایی با هنر ایران در پیش از اسلام دارد. با اینکه منبر نقوسان از منظر شکل ساختاری مشابه منبرهای دوره سلجوقی است، نقوش این منبر دارای تفاوتهایی چند با دیگر منبرهای دوره سلجوقی است. در مجموع منبر نقوسان بر اساس مشخصات شکلی و تزئینی و ماده تاریخ ساخت منبر یکی از شاهکارهای هنر چوپ در دنیای اسلام و دوره سلجوقی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Formal and Decorative Features of Naghoosan Mosque’s Pulpit in Tafresh

نویسندگان [English]

  • Esmail Sharahi 1
  • Mehdi Mousavinia 2
1 PhD Student in Archaeology, Art and Architecture Faculty, Bu Ali Sina University
2 Assistant Professor, Department of Archaeology, Literature and Humanities Faculty
چکیده [English]

Art of wood working is one of the most important and beautiful arts of Islamic period. Artists of this era have created some of the most refined and precise ornaments on the rude surfaces of wooden artifacts. Because these artifacts are exactly a part of Islamic art, one can see influences of this culture on them. Unfortunately despite its importance, we do not have more samples of this wooden art in Islamic period. Because of their potentially destructible nature, these artifacts are rarely preserved during the time. Though, because wood is inexpensive and abundant, it is plausible to assume wooden artifacts are one of common artifacts in the history of past humans. One of these groups of Islamic arts is pulpits. Beside formal and decorative features, because pulpits at the same time have some social-political roles in Islamic world, these artworks have a prominent position in comparison with other Islamic artworks. For example some of Islamic sources mentioned that some of kings carried their pulpits whenever they traveled. History of these artworks goes back to the early decades of Islamic period. Thanks to Islamic sources, there is some information about structure of the first pulpits in Islamic period. Interestingly, structure of Islamic pulpits did not change much in this period. There are plenty of Islamic sources that let us know about this group of Islamic arts; from the first pulpits, their features and political-social roles to their religious and cultural importance.
Pulpit of Naghoosan is exactly a true representation of wood art in Islamic era. This pulpit has been found by authors in a mosque warehouse in Naghoosan village in the Tafresh County, in a dreadfully badly preserved situation. This pulpit is damaged with cracks and even some parts of it have recently been burnt. It is really necessary to say that thanks to Markazi Heritage Organization, the preservation process of this pulpit is being carried out right now. Naghoosan pulpit has been made of walnut and celtis australis woods. These trees still exist in Naghoosan village which make one think that Naghoosan pulpit was built in this area with some woods from these trees. Creation technique of this pulpit is tongue and groove with use of glue and nail. The main frame of this pulpit is fretwork and pierced work which is common in most of Islamic pulpits. On the surface of this pulpit, some ornaments, as well as Kufic and Naskh calligraphic scripts of Quranic verses, some information about name of the patron and date of pulpit are carved.
Naghoosan pulpit, thanks to its inscription, is dated 540 AH which makes it one of the oldest pulpits in the history of Iran. Since this pulpit has a great value in history of Islamic wood studies, this study aimed to investigate this pulpit in terms of some of its aspects. Firstly, it has been tried to introduce this pulpit as one of the most important and the oldest pulpit in Islamic world. Secondly, it is attempted to show some features of that from formal and decorative points of view. This study compares Naghoosan pulpit to its contemporary pulpits in the Seljuk period as well. The research questions are as follows: What is the feature of Naghoosn pulpit from formal and decorative points of view? To what extent is this pulpit influenced by the Pre-Islamic art of Iran? What are the similarities and differences between the Naghoosan pulpit and other Seljuk pulpits in terms of forms and decorations? What is its significance and status in the Islamic-era wood art in Iran? These questions have been answered to in this paper using a descriptive-analytical method. The data was collected using library and field research methods. The results indicate that the Naghoosan pulpit dates back to the Seljuk period (540 AH) which is the second oldest pulpit in the Islamic-era history of Iran after the Abyaneh pulpit. Besides, decorations of this pulpit reflect the influence of Sassanid art in the Seljuk period. However, despite some differences in decorations, Naghoosan pulpit has some common features with Seljuk pulpits in terms of structural forms. As it was mentioned, this pulpit has been found in a dreadfully bad situation. It is plausible to think this pulpit could potentially indicate more, had it been preserved in a good situation. Though thanks to these cracked remains of Naghoosan pulpit, here is more information about wooden arts and pulpits in Islamic period and the Seljuk dynasty. Based on the date and features of this cracked pulpit, this artwork is considered as one of the masterpieces of wood arts in Islamic world and the Seljuk period in Iran. It is hoped that after preservation and registration on national monuments’ list, this pulpit would gain its true position among wooden artifacts of Islamic world and the Seljuk dynasty.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Wooden Pulpit
  • Seljuk Period
  • Naghoosan
  • Islamic Art
  • Inscription
  • Geometric Designs
ابن حوقل، ابی‌القاسم ابن حوقل النصیبی. 1992. صورت الارض. بیروت: دارالمکتب الحیاة.
اسکندر بیگ منشی. 1335. تاریخ عالم آرای عباسی. به کوشش ایرج افشار. تهران: چاپخانه موسوی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. 1367. مرآت البلدان. به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ایمانی‌فر، علی. 1386. سیر تحول خط کوفی در ایران. تهران: نشر زوار.
بازورث، کلیفورد ادموندو.۱۳۸۰. سلجوقیان. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
برات زاده، لیلی.1384. خوشنویسی در ایران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
پوپ، آرتور اپهام و اکرمن، فیلیپس. ۱۳۸۷. سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز). ترجمه نجف دریابندری. تهران: علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور اپهام. ۱۳۷۳. معماری ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشار. تهران: فرهنگیان.
جنابدی، میرزابیگ. 1378. روضه الصفویه. به تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
جوینی، عطاملک. 1367. تاریخ جهانگشای قزوینی. بسعی و اهتمام محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: انتشارات ارغوان و بامداد.
جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل). 1364. مقدمه و پیوست هاالله دتا مضطر. اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
جهانگشای خاقان. 1364. مقدمه و پیوست هاالله دتا مضطر. اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حدود العالم. 1362. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: انتشارات طهوری.
حسینی، سید هاشم. 1390. «کاربرد تزئینی و مفهومی شمسه در مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی». دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. ش ۱۴. صص ۷-۲۴.
حسینی، مجداالدین محمد. 1362. زینت المجالس. تهران: کتابخانه سنائی.
خزائی، محمد. 1385. «بارتاب مولفه‌های ایرانی در روند شکل‌گیری فرهنگ و هنر اسلامی ایران در قرون ۳-۵ هجری». فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دوره دوم. ش 44 و 45. صص ۱۷-۳۱.
خوانساری ابیانه، زین‌العابدین. ۱۳۷۸. ابیانه و فرهنگ مردم آن. تهران: گنجینه هنر.
دهقانی طیبه و صمد سامانیان. ۱۳۹۴. «بررسی تطبیقی طرح و نقش منبر مسجد جامع نائین و منبر مسجد جامع سوریان». فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. سال ششم. ش ۱۹. صص۲۹-۵۰.
رازی، امین احمد. 1361. هفت اقلیم. با تصحیح و تعلیق جواد فاضل. جلد دوم. تهران: انتشارات صدا وسیما.
راوندی، محمد ابن علی بن سلیمان. 1364. راحه الصدور و روایه السرور در تاریخ آل سلجوق(599 ق.). بسعی و تصحیح محمد اقبال. تهران: موسسه امیرکبیر.
رضی، هاشم. ۱۳۸۱. تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب. تهران: انتشارات بهجت.
زمانی، عباس. 1352، «طرح آرابسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران». مجله هنر و مردم. شماره 126. صص ۱۷-۳۴.
ساریخانی، مجید. ۱۳۸۴. «آشنایی با فن ساخت منبر مسجد جامع سوریان». مجله میراث جاویدان. ش ۴۹. صص ۶۳-۶۰.
شمس، امیر. 1379. «نگاهی به نشان‌ها و نمادها در ایران باستان». مجله هنرهای تجسمی. ش 8. صص ۱۹۴-۲۰۹.
شیخی، علیرضا و محمد تقی آشوری. 1393. «تداوم نقش مایه های ساسانی در تحلیل از سه اثر گچ بری دوره سلجوقی (مطالعه موردی: محراب‌های رباط شرف و مسجد گنبد سنگان)». نامه هنرهای تجسمی  و کاربردی. ش ۱۳. صص ۶۱-۸۰.
صالحی کاخکی، احمد و شادابه عزیزپور. 1391. «تأملی در کتیبه‌ها و نقوش مسجد جامع زواره». نامه باستان شناسی. ش 2. صص  ۹۷-۱۲۰.
عرب، کاظم. ۱۳۹۵. «منبر چوبی مسجد پاچنار وشنوه». مجله اثر. ش ۷۳. صص ۱۱۳-۱۲۲.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. 1373. آثار العباد و اخبار العباد. ترجمه جهانگیر میرزا قاجار.‌ به تصحیح میرهاشم محدث. تهران: انتشارات امیرکبیر.
قمی، حسن بن محمد بن حسن. 1313. تاریخ قم. تصحیح و تحشیه سید جلال­الدین طهرانی. تهران: مطبعه مجلس.
گرگویی، حسن. ۱۳۸۲. «منبر قدیمی مسجد جامع ندوشن». فصلنامه فرهنگ یزد. ش ۱۸و۱۹. صص ۲۰۱-۲۰۵.
گیرشمن، رومن. 1378. بیشاپور. ترجمه اصغر کریمی. جلد دوم. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
لک پور، سیمین. 1389. کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره شهر. تهران: موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه.
مستوفی قزوینی، حمدالله. 1336. نزهه القلوب. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: انتشارات طهوری.
ملکی گلندوز، مصطفی و میرروح الله محمدی. ۱۳۹۱. «بررسی ویژگی‌ها و زیبایی‌شناسی منبر مشکول، شاهکار هنرهای چوبی جهان اسلام». فصلنامه نگره. ش ۲۳. صص ۵-۱۵.
مهجور، فیروز و زهرا عیدی‌پور. ۱۳۹۶. «بررسی مستند پیشینه تشیع در استان فارس بر اساس کتیبه‌های آثار چوبی دوران اسلامی». فصلنامه شیعه‌شناسی. سال پانزدهم. ش ۵۷. صص ۱۵۹-۱۸۸.
مهرپویا، جمشید، ۱۳۷۶. کاربرد چوب و تزئینات چوبی در معماری ایران، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
میرزائی، عبدالله. 1391. «بررسی سیر تکامل اسلیمی در هنر ایران (دوره ساسانی تا قرن هفتم ق.)». کتاب ماه هنر. ش 164. صص ۵۴-۵۷.
هزاوه‌ای، هادی. 1363. «اسلیمی، زبان از یاد رفته». فصلنامه هنر. ش 6. صص ۹۰-۱۱۷.
هیلن براند، رابرت. ۱۳۸۶. معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام. تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
یعقوبی، احمد ابن ابی یعقوب. 1341. البلدان. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی. تهران: علمی فرهنگی.
Baltrušaitis, J. 1977. «Sasanian stucco» in A survey of Persian art, Vol II. edited by Arthor Pope and Phyllis Ackerman. Tehran: Sroush publication.
Flury, S. 1930. «La mosquée de nāyin», Syria, T .11. Fasc.1. pp. 43-58.
Riefstahl, M. 1930. «Selimiyeh in Konya». The Art Bulletin. 12.4. pp. 311-320.
Thompson, D. 1976. Stucco from Chal Tarkhan- Eshqabad near Ray.London: Archaeological Institute Publication.
Wilkinson, K.C. 1947. «Fashion and Technique in Persian Pottery». the Metropolitan Museum of Art Bulletin. New Series. Vol. 6. No. 3. pp. 99-104.
Wilkinson, C. K. 1986. Nishabur, some early Islamic building and their decoration. New York: The Metropolitan museum of art.