بررسی و تحلیل موضوع و مضمون شیعی در نگاره‌های محمود فرشچیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر

2 استادیار و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس

3 دانشیار جامعه‌شناسی، دانشگاه شیراز

4 دانشیار دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2020.1235

چکیده

پس از سال‌ها غیبت موضوعات شیعی در نگارگری، محمود فرشچیان به‌عنوان یکی از سرحلقه‌های تحول در نگارگری معاصر تجربه‌ای نو را در مواجهه با موضوع و مضمون شیعی آزموده است. تا حد زیادی، تجربه وی متمایز از مکاتب گذشته نگارگری در بازنمایی موضوعات شیعی بوده و جدا از اقبال عمومی الهام‌بخش برخی از نگارگران معاصر نیز شده است. بررسی مشخصات رویکرد اتخاذشده توسط هنرمند در مواجهه با موضوع شیعی، چیستی مضامین و تجربه‌های جدید و متمایز وی در بیان مضامین مسئله این پژوهش می‌باشد که با هدف شناسایی موضوعات و مضامین وی، آشنایی با تمهیدات بصری و در نهایت خودآگاهی جامعه نگارگری معاصر انجام شده است. نیل به اهداف مذکور از طریق طرح این پرسش‌ها که موضوعات و مضامین شیعی در نگاره‌های محمود فرشچیان کدام‌اند و شامل چه ویژگی‌ها و دسته‌بندی‌هایی می‌شود؟ موضوعات و مضامین شیعی هنرمند چه تفات‌هایی با تجارب گذشته دارد؟ و در نگارگری محمود فرشچیان مضامین شیعی با استفاده از چه تمهیدات بصری بازنمایی شده‌اند؟ دنبال شده است. شیوه تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی انتخاب شده که بر این اساس ضمن تعریف موضوع و مضمون و توضیح بیان هنری با تکیه بر نقد هنری، به بررسی نمونه‌های مورد بررسی پرداخته شده است. داده‌های تحقیق از طریق میدانی و کتابخانه‌ای و با استفاده از ابزار مطالعه، مشاهده و مصاحبه گردآوری شده‌ و نمونه‌ها از طریق سرشماری جامعه آماری معین گردیده که تحلیل آن‌ها با استفاده از داده‌های گردآوری شده انجام گرفته است. از رهگذر تحلیل داده‌های گردآوری‌شده از منابع مکتوب و مصاحبه‌ معلوم گردید هنرمند متمایز از تجربه‌های پیشین، بازنمایی موضوعات را از پایگاه فرهنگ شیعی و با تکیه بر نگره عرفانی هنر انجام داده است. هنرمند بواسطه نگره «عرفانی هنر» به جای توجه صرف به وقایع و روایت فیزیکی و تاریخی زندگانی معصومین بر بازنمایی شأن و معانی زندگانی امامان شیعه (ع) تأکید کرده است. هنرمند در بیان هنری اقتضائی عمل کرده و نه تنها از نگارگری قدیم که از نگارگری خودش نیز تمایزاتی ایجاد کرده است. استفاده از فضای خلوت، ترکیب‌های رنگی، کاستن تزئینات و استفاده هدفمند از خطوط منحنی و سیال وجوهی از نوآوری فرشچیان در نگارگری شیعی می‌باشند که در خدمت بیان شئون دنیوی و اخروی امامان شیعه و اولیاء و عواطف جمعی شیعی بکار رفته‌اند. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Consideration and Analysis of Shiite Topic and Theme in Mahmoud Farshchian’s Paintings

نویسندگان [English]

  • mostafa siasar 1
  • Asghar Fahimifar 2
  • seyyed saeed zahed zahedani 3
  • asghar javani 4
1 , Phd Student in Art research, Isfahan Art University
2 PH.D, Faculty of Arts, Tarbiat Modarres University, Tehran,Iran.
3 Associate Professor of Sociology, Shiraz University
4 Associate Professor Isfahan Art University
چکیده [English]

After many years of absence of Shiite topics in Iranian painting, Mahmoud Farshchian experienced them in his works. Farshchian, as one of the most famous painters of contemporary period, built a new experience in creating painting with Shiite topics which was welcomed by the public and affected some of the Iranian painters. As “topic” is one of the important aspects of Iranian painting (Negargari), we considered topic, themes and the visual techniques of the artist as the main issues of this article. The aim of this study is to understand and explain the innovations of the artist in representation of Shiite topics and to provide the contemporary painters and researchers with a self-awareness regarding this aspect of Farshchian’s painting. To address the problem, we need to pose such questions as: what are the topics and themes used by Farshchian? why has he used such themes and how has he represented them or through what techniques he created his works? To answer these questions using an explanatory-analytic method for analysis, many data was gathered through studying and interviewing some painters and professors. The written sources, books and articles include data on biography, education, aspects of his style and his innovations in contemporary Iranian painting.
Farshchian who was born in a religious family and trained under a Shiite system of ceremonies such as pilgrimage, mourning and resorting, has deeply affected and founded a Shiite aesthetics of his own. Like his family, especially his mother, he has gained his most effective educational experience in Mirza Emami workshop. Trained by Mirza, Farshchian gradually achieved a vision toward art; a vision which identifies art in relation to theosophy.  These two factors have deeply led him to represent Shiite topics with especial characteristics of his own. Moreover, his other masters like Issa Bahadori, and his trips to European countries to study the masterpieces of art in museums have also been influential. 
   Our study and analysis based on data extracted from sources, clarified that the approach he chose and his inclination towards Shiite topics are related to theosophical understanding of art and social condition in which he created his works. Shiite paintings in past schools of Iranian painting like the Ilkhanid, the Timurid and the Safavid schools, were made to identify and defend the Shiite beliefs which were gradually being welcomed by rulers and the public. After many years of absence concluding the Qajar period and the first Pahlavid era in contemporary time, Farshchian has connected Shiite topics to painting. In this connection, the artist has created a new visual identity for Shiite beliefs and topics in harmony to people and the needs of contemporary world to meaning and spirituality. So he has represented Shiite topics with a cultural approach to manifest Shiite collective feelings and meanings concentrated on Imams, because Shiite art cannot be imagined without Imams.
On the other hand, based on a theosophical approach, the painter has focused on an empathetic and conceptual representation of Shiite topics about Imams and their status rather than a physical and narrative one. In this approach, Farshchian has put his stress on meaning and feelings. According to this approach, the artist has formed his Shiite themes in two sorts: firstly, themes regarding meanings related to Imams such as birth, martyrdom, asylum, pleading, guardianship, helplessness, orphanage and final coming of Mahdi, and secondly, themes referring to placement of Imam in this world and the world after death, like mediation, substitution, holiness, etc. These topics and themes have been managed through special visual techniques. So, in the realm of form making and visual techniques, Farshchian has used three kinds of composition in harmony with the themes: concentrative, triangular and vertical. These compositions have enabled him to choose and combine visual elements in a significant form. In addition to composition, the artist has applied visual techniques to form the themes of his own. He has reduced decorative elements to let the viewers seek the meaning, he has also used curved and nonfigurative lines to protect the figures and things from materiality. He has handled the colors in a significant way and emptied the space to reduce the physicality of the space as well as emphasizing on meaning and emotions. The way artist has used colors such as white and green is highly in accordance with Shiite beliefs and ceremonies. Such process of creation, helps the Shiite community to unify around Imam which is the core concept of Shiite identity. This function of Shiite works of Farshchian is achieved through the way his works are used and displayed. The museum in which the works are kept is in holly shrine of Imam Reza. Some of his works are used widely in illustration for religious activities.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mahmoud Farshchian
  • Shiite Painting
  • Shiite Topic
  • Shiite Themes
آژند، یعقوب، 1389، نگارگری ایران؛ پژوهشی در تاریخ نگارگری و نقاشی ایران، تهران: سمت.
اردوبادی، احمد، 1368، آیین بهزیستی در اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بیردزلی و هاسپرس، مونورلی و جان، 1387، تاریخ و مسائل زیبایی‌شناختی، ترجمه سعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس.
پاکباز، روئین، 1387، دایره‌المعارف هنر، تهران: معاصر.
پاکباز، روئین، 1383، نقاشی ایران از دیروز تا امروز، تهران: سیمین و زرین.
حسینی، مهدی، فضا در نقاشی‌های عامیانه، فصلنامه هنر، 1382، شماره 55.
جنسن، چارلز، 1393، تجزیه و تحلیل آثار هنرهای تجسمی، ترجمه بتی آوانسیان، تهران: سمت.
جوادی آملی، عبدالله، 1378، ولایت فقیه، قم، اسراء.
رجبی، فاطمه، 1395، جلوه هنر شیعی در نگاره‌های عصر صفوی، تهران: سوره مهر.
رضایی نبرد، امیر، 1397، نگار جاویدان، تهران: سردشتی.
شایسته‌فر، مهناز، 1384، هنر شیعی؛ عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
صدری، مینا، 1392، نگاره‌های عرفانی (با مقدمه‌ی محمدعلی رجبی)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
صدر حاج سیدجوادی، احمد و بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی، 1391، دایره‌المعارف تشیع، جلد 9، تهران: حکمت.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1374، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، جلد 6، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1379، سنن‌النبی؛آداب و سنن پیامبر (ص)، تهران: پیام آزادی.
علی‌اکبرزاده، مهدی 1397، رنگ و تربیت، تهران: میشا.
فهیمی‌فر، شاکری، اصغر و الهه، بررسی ژانر شیعی در نقاشی­های محمود فرشچیان، پژوهش­های ادب عرفانی، تابستان 96، صص 92 ـ 73.
فهیمی‌فر، اصغر(1393)، کوچه‌باغ‌های عاشقی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
قیومی بیدهندی، مهرداد، بازنگری در رابطه میان هنر و عرفان بر مبنای شواهد تاریخی، تاریخ و تمدن اسلامی، 1382، شماره 12، صص 189 ـ 174.
کربن، هانری، 1384، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه سیدجواد طباطبایی، تهران: کویر.
گودرزی دیباج، مرتضی، 1385، جستجوی هویت در نقاشی معاصر ایران، تهران: علمی و فرهنگی.
لوچر، ماکس، 1373، روان‌شناسی و رنگ‌‌ها، ترجمه منیر روانی‌پور، تهران: آفرینش.
مریدی و تقی‌زادگان، محمدرضا و معصومه، کار هنر؛ بررسی جامعه‌شناختی عناصر ساختاری سیستم هنر، مشهد، به‌نشر.
مطهری، مرتضی، 1394، مجموعه آثار؛ ولاءها و ولایت‌ها، جلد 3، تهران: صدرا.
معین، محمد، 1388، فرهنگ لغت، تهران: امیرکبیر.
میرباقری، ناصر و احسان، 1395، ابدیت در چرخش‌های خیره‌کننده، محمود فرشچیان از نگاه هنرمندان، هنرشناسان و منتقدین ایرانی و غیر ایرانی. تهران: خانه فرهنگ و هنر گویا.
نصر، سید حسین، 1389، هنر و معنویت اسلامی، تهران: حکمت.
گفتگو با خشایار قاضی‌زاده، 21/12/1397، دانشگاه شاهد.
گفتگو با محمود فرشچیان، 29/6/1396، منزل شخصی استاد در تهران.
گفتگو با اصغر فهیمی‌فر، 28/3/1398، دانشگاه تربیت مدرس.
گفتگو با محمدعلی رجبی، 19/12/1397، خانه هنر.
 Arnold, Thomas, Painting in Islam, Newyork: Dover Publication: 1965
Algar, Hamid, Religion and State in Iran: the role of ulama in qajar period, Berkeley, Los Angeles, University of California Press: 1969
Basi, Gray, the Persian painting, London, Macmillan: 1977
Brook, Peter, the empty space, touchstone: 1995
Deniver, Bernard, the treasures of Italy art, gramercy publication: 1988
The best of Farshchian, a collection of paintings, papak: 2008