تأثیر هنر کتاب‌آرایی مانوی بر هنر نگارش قرآن‌ها در قرون اولیه اسلام در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکدۀ هنر، فرهنگستان هنر

10.22070/negareh.2020.1234

چکیده

تا جایی که آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهند، نخستین باری که به آرایه‌ها، تصاویر و زیبایی کتب و متون نوشتاری در تاریخ ایران (و احتمالاً تاریخ جهان) اهمیت داده‌شده در متون دینی مانویت بوده است، زیرا تا پیش از آن نمونه‌ای از آراستن نوشته‌ها در دست نیست، پس طبیعتاً این شیوۀ نوآورانه بر دوره‌های پس از خود نیز تأثیرگذار بوده است. هنگامی‌که ایران با دین اسلام آشنا شد، بسیاری از این دستاوردها را در هنر زیباسازی کتاب‌ها و به‌ویژه نگارش کتاب مقدس یعنی قرآن‌ به کار گرفت. چگونگی اثبات و نمایاندن این تأثیرگذاری‌ها، مطلبی است که هسته اصلی مقاله حاضر را تشکیل می‌دهد. یکی از دشواری‌های اساسی در این پژوهش و دیگر مطالعات در باب امور کهن آن است که به سبب قدمت مباحث مطروحه، ارائه هرگونه نظریه دارای قطعیت در مورد آنها ناممکن است، بااین‌حال تلاش شده است مطالب تا جای ممکن بر پایه اسناد حقیقی و فرضیات درست واقع شوند. هدف از این تحقیق یافتن عناصر تأثیرگذار هند کتاب‌آرایی مانوی بر هنر کتاب‌آرایی اسلامی، به‌ویژه بر قرآن‌نگاری قرون اولیۀ اسلام است. پرسش‌های اصلی چنین است 1. آیا هنر کتاب‌آرایی مانوی بر هنر کتاب‌آرایی اسلامی و به‌ویژه بر قرآن‌نگاری قرون اولیه اسلام تأثیر چشمگیری داشته است؟ 2. درصورتی‌که چنین تأثیری وجود دارد، آیا می‌توان آن را بررسی، اثبات و طبقه‌بندی کرد؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی با رویکردی تطبیقی است و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که هنر کتاب‌آرایی مانوی بر هنر کتاب‌آرایی اسلامی و به‌ویژه بر قرآن‌نگاری قرون اولیه اسلام مؤثر بوده است. در راستای طبقه‌بندی هنر کتاب‌آرایی مانوی و تأثیر آن بر قرآن‌نگاری، این تأثیر در بخش‌هایی چون استفاده از رنگ آبی در زمینه،استفاده از طلا، کشیده نویسی در نگارش متون و به‌کارگیری تزیینات در سرفصل‌ها و نقطه‌گذاری‌ها یا تزیینات کوچک دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Influence of Manichean Book Art on Handwritten Qur’ans in the Early Centuries of Islam in Iran

نویسنده [English]

  • Saba Latifpour
Assistant Professor, Institute of Art, Iranian Academy of Arts, Tehran, Iran
چکیده [English]

The art of illumination and ornamentation of Qur’an manuscripts is evidently influenced by Manichean book art. According to the results of the latest studies, the first time that the ornaments, images and generally beauty of books mattered in history of Iran (and probably history of the world) was in Manichean religious texts, thus naturally the influences of this innovative technique lasted in subsequent eras. Following the advent of Islam in Iran (7th century AD), many of these acquirements were utilized for its art of adorning books, especially for writing the holy Qur’an. The manner of proving and representing the mentioned influences is the main core of the current article. Usually, finding roots and origins is an interesting and, at the same time, difficult issue, which includes seeking and finding the roots of different ideas or arts. One of the most critical challenges in this research and other studies in ancient subjects is that because of the antiquity of the time and the topic, it is almost impossible to provide any theory with certainty; although much effort has been made to base the content on valid documents and certain assumptions. Some of the images in the article are taken by the author and some of them are received from available sources. It was intended to provide a detailed view of the process of influence of Manichean art book on handwritten Qur’ans in the early centuries of Islam while categorizing the impresses. Current study can lead researchers to more extensive investigations in similar fields.
The art of the Muslim artists had been mainly focused on calligraphy and inscriptions. One of the reasons which can explain the popularity of calligraphy as well as illumination is the restrictions that would not allow some of the other types of art. The ornamentations and illuminations in the Islamic-era manuscripts, including the holy Qur’an, had been very basic during the first centuries, but gradually developed into more complex and varied shapes and motifs. On the whole, this development may be categorized in two general epochs of the earlier basic works and the later more complicated ones. The focus in this paper is bestowed upon the earlier more basic Qur’ans. The characteristics of the book art are different in each era: it is uncomplicated and more basic in the 4th century, consistent in the 5th and 6th centuries, profound and splendid in the 8th century, and detailed and luxurious in the 9th and 10th centuries.
However the art which was employed by Manicheans in the mid-3rd century AD, to adorn their religious books, was taken by Muslim artists about four centuries later. Even some researchers believe that following the decimation of Manichean communities, a considerable number of their artists had been appointed by Muslim rulers to produce and create artworks in their own styles at their workshops. Continuation of the Manichean art is thus evident in the Ghaznavid and Seljuk eras, as well as in the art of the Mughals, until its peak and zenith in the Ilkhanid era. The artistic style of the Ilkhanid-era miniatures is clearly reminiscent of the detailed quality and characteristics of the Manichean art. This kind of art, turned into one of the most important Islamic arts, or in other words, the most significant Islamic art, for reasons mentioned in the article.
The main purpose of the given topics, images and analysis is to find out: 1. if the Manichean book art had a recognizable effect on Islamic art book, and 2. if so, how can we describe and classify different types of these effects of the Manichean book art on the Islamic book art? At the end we try to explain the mentioned influences that can be divided into several principal categories.
In this paper, after introducing a brief, but important background for the discussed beliefs and arts, we represent the central subject and conclusion.
To gain a deeper understanding of works of art (especially the religious ones) it is essential to know the beliefs behind them, so it is recommended for interested readers to study about the thoughts and philosophies of the two mentioned religions of Manichaeism and Islam. As examples of the discussed influences (of Manichean book art on book art of Qur’ans in early centuries of Islam) we can point out the following elements:  using the blue background, gilding books, favoring oblong letters in writing the texts, adorning headings, and utilizing punctuations or very little decorations in lines. By studying the above mentioned elements in detail, it is possible to comprehend these influences.
This study can be an introduction to later investigations on impressions of religious arts on each other in different lands and eras.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • Book Art
  • Manicheans
  • Islam
  • Illustrations
  • Islamic Era
اتینگهاوزن، ریچارد، 1387، «تذهیب نسخ خطی»، ترجمه زهرا باستی، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ج 5، هنر نقاشی، کتاب‌آرایی و پارچه بافی، زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، صص 2233-2278.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم،1393، «هنر مانوی»، تاریخ جامع ایران، ج چهارم: دنبالۀ هنر و معماری، باستان‌شناسی، آموزش و پرورش و ادیان در ایران باستان، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، سرویراستاران حسن رضائی باغ‌بیدی، محمود جعفری دهقی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
آیت اللهی، حبیب الله و اخویان، مهدی، 1388، «هاله مقدس در نقاشی دیواری بقاع متبرکه ایران»، گنجینه: کتاب تخصصی علمی ـ پژوهشی هنرهای سنتی ایران اسلامی، ش 1، صص 29-41، تهران، فرهنگستان هنر.
برات‌زاده، لیلی، 1384، خوشنویسی در ایران (از ایران چه می‌دانم: 56)، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی.
تالبوت رایس، تامارا، 1372، هنرهای باستانی آسیای مرکزی، ترجمه رقیه بهزادی، تهران انتشارات تهران.
دکره، فرانسوا، 1380، مانی و سنت مانوی، ترجمه عباس باقری، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
دویار، اوگو مونره، 1387، «پیوندهای هنر مانوی با هنر ایرانی»، ترجمه پرویز مرزبان،  سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ج 5، هنر نقاشی، کتاب‌آرایی و پارچه بافی، زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، تهران، شرکا انتشارات علمی و فرهنگی، صص 2087-2094.
کلیم‌کایت، هانس یواخیم، 1384 ، هنر مانوی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، اسطوره.
لطیف‌پور، صبا، 1394 ، «وجوه حکمی مانویت و تأثیر آن بر هنر مانوی»، صص 77-94.
مجرد تاکستانی، اردشیر ،1381، شیوۀ تذهیب، تهران: سروش. 
Blair, Shiela S., 2006,  Islamic Calligraphy, Cairo: Tha American University in Cairo Press,
Coomaraswamy, Ananda, 1929 “Arabic and Turkish Calligraphy”,  Bulletin of the Museum of Fine Arts, Vol. 27, No. 162 (Aug., 1929), pp. 50-57;
Davies, J. G., 1987, “Manichaeism”, The Encyclopedia of Religion, editor in chief Mirchea Eliade, Vol. 9, New York;
Esin, E., 1963, “Two Miniatures from the Collections of Topkapi”, Ars Orientalis, University ofMichigan;
Gabain, Annemarie von, 1979, Einfuhrung in die Zentralasienkunde, Darmstadt;
Guang-da, Zhang, 1996, “Kocho (Kao-ch’ang)”, History of Civilizations of Central Asia, vol. III, The Crossroads of Civilizations: A. D. 250 to 750, ed. By B. A. Litvinsky, Paris, Unesco Publishing;
Gulacsi, 2009, “Manichean book painting: The work of the Religion scene’, The New Light on Manichaeism, ed. By David BeDuhn, Leiden-Boston, Brill;
Gulacsi, Zsuzsanna,  2008, “Manichean Art”, Encyclopaedia Iranica (http://www.iranicaonline.org/articles/manichean-art);
Gulácsi, Zsuzsanna, 2005, Mediaeval Manichaean Book Art: A Codicological Study of Iranian and Turkic Illuminated Book Fragments from 8th-11th Century East Central Asia, Leiden: Brill;
Gulacsi, Zsuzsanna, 1997 “Identifying the Corpus of Manichaean Art Among the Turfan Remains”, Emerging From Darkness: Studies in the Recovery of Manichaean Sources, Edited by Paul Mirecki and Jason BeDuhn, Brill, Leiden, New York, Köln;
Iranica, “Manichean Art”, see: Gulacsi, 2008
Lings, Martin, 2005,  Splendors of Qur'an Calligraphy and Illumination, London, Thames & Hudson;
Litvinsky, B. A., 1996, “Manichaeism”, History of Civilizations of Central Asia, vol. III, The Crossroads of Civilizations: A. D. 250 to 750, ed. By B. A. Litvinsky, Paris, Unesco Publishing;
Mahmood, Shaukat, 1983,  “HISTORICAL BACKGROUND TO ISLAMIC EPIGRAPHY”, Islamic Studies, Vol. 22, No. 2 (Summer 1983), pp. 31-49;
Ort,  L. J. R., 1968,  “Mani, Manichaeism, 'Religionswissenschaft'”,  Numen, Vol. 15, Fasc. 3 (Nov., 1968), pp. 191-207
Rudolph, K. ,  1991, "Mani und der Iran", in: A. van Tongerloo/S. Giversen (eds.), Manichaica Selecta. Studies Presented to ProfessorJulien Ries on the Occasion of his Seventieth Birthday, Lovanii, 307-321;
Shimmel,  Annemarie, 1992 “ Islamic Calligraphy”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 50, No. 1, IslamicCalligraphy (Summer, 1992), pp. 1+3-56
Mesosyn.com/myth2d.html
Instazu.com/tag/%D8%A7D9
http://www.bl.uk/collection-items/kufic-quran