بازسازی تاریخ وجغرافیای هنر‌های کاربردی ایران بر اساس منابع مکتوب در سده‌‌های نخستین هجری با تکیه بر فرش دستباف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه علم و هنر

10.22070/negareh.2020.1168

چکیده

عوامل آسیب‌رسان در هنر‌‌های کاربردی به‌خصوص فرش دستباف با عنایت به نوع مواد اولیه به‌کاررفته در آن بیشترین آسیب را بر پیکر مطالعات تاریخی آن وارد می‌نماید. گستره این آسیب به حدی است که تاریخ فرش قرون نخستین ایران اسلامی را تقریباً خالی از آثار تمدنی نموده است. بازسازی تاریخ و جغرافیای فرش دستباف ایران در سده‌‌های نخستین بر اساس منابع مکتوب تاریخی از اهداف این پژوهش است. تحقیق حاضر در مبنا تحقیقی بنیادی و نظری است. همچنین برمبنای پرسش‌هایی که پی می‌گیرد، در دسته پژوهش‌‌های کیفی قرار می‌گیرد و از نظر روش اجرا پژوهشی تاریخی ـ تحلیلی محسوب می‌شود. در این مقاله مشخص گردید که برخلاف محدودیت‌‌های زمانی و موضوعی منابع مکتوب تخصصی و منابع مکتوب مستقیم؛ منابع مکتوب غیرمستقیم توانایی استخراج اطلاعات قابل قبولی در هنر‌های کاربردی خواهد داشت. بر این اساس انواع واژگان رایج مربوط به فرش دستباف در منابع فوق ردگیری گردید. در منابع مورد استناد در این مقاله به لحاظ فراوانی واژگان زیلو، گلیم، قالی و مصلی نماز به ترتیب بیشترین تعداد را به خویش اختصاص می‌دهند. همچنین مراکز عمده تولید در فارس، طبرستان و دیلمان، خراسان بزرگ، خوزستان و آذربایجان تشخیص داده شد که از این میان خراسان، فارس، طبرستان به ترتیب بیشترین فراوانی را در حجم تولیدات داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reconstruction of the History and Geography of Iranian Applied Arts based on Written Sources in the First Centuries of Hegira by Relying on Handmade Carpet

نویسنده [English]

  • mahmoud ashari
Faculty Member of Science and Arts University, Yazd, Iran
چکیده [English]

Applied arts are a collection of art works and products, provided and produced by man. In this type of human-centered production, taste, style and creativity are very efficient and reflect the tradition and culture of the antecedents that can be well observed by preserving the good deeds of the past. Historical written sources are a collection of cultural, social, historical, religious information of antecedents that can be explored in various events, sciences and past information. The flourishing of national and applied arts must be one of the major goals of the developed and the developing countries. Since this can provide special aid in identifying and recognizing lands and nations. In addition, the prosperity of lands and nations will lead to a variety of economic activities, employment, creation of tourist attractions, and utilization of sciences and experiences of nations. Therefore, retrieving and recognizing the applied arts of the past require considerable study and research. Applied arts of Iran are the subject of the study due to the declining production of related products, and its vague historical outlook. One of the major hurdles in clarifying this vagueness is the lack of compiled and written history of the evolution of such works, and destruction of many of the works in time. Despite the fact that Iranians have proven their writing skills in many other sciences, in the field of applied arts, writing is one of the few topics that has seldom been taken into consideration. On the other hand, due to the limited amount of surviving works and their state of being deteriorated, problems related to the historical sources in contemporary time remain all the same. Therefore, a historical researcher must inevitably continue the historical reconstruction of his research with parallel and complementary tools and methods. One of the most important tools used in contemporary research is the historical written sources, which has not been given any importance. Therefore, it is possible to make clear some of the specialized information on the Iranian applied arts from a variety of texts left from past historical sources. In Iranian applied arts, especially handmade carpets, with regard to the type of raw materials used in them, the most serious damage has been occurred to historical research. And on the same basis, by analyzing the content of the historical texts, it is possible to make a historical identification of the handmade carpets in the above-mentioned century. The aim of this study is to reconstruct the history and geography of handmade carpets of Iran in the first six centuries based on the sources of written history. The present research is based on fundamental and theoretical research. Also based on the questions it pursues, it falls into the category of qualitative research and uses a historical-analytical research method. The main purpose of this research is to become familiar with the latent abilities of written sources in the reconstruction of the history and geography of handmade carpets in the geographical realm of the first century until the end of the sixth century Hegira. This research seeks to answer the following questions:
1. How can written sources be used to reconstruct the history and geography of handmade carpets?
 2. According to the written sources, what were the characteristics of the handmade carpets of Iran in the first five centuries of the Hegira?
 In this paper, it has been shown that regarding the limitations of specialized and direct written sources in terms of time and subject, reliable information on the applied arts can be extracted from indirect written sources as well. The historical findings reveal a systematic link between the written sources and the extraction of historical information from the applied arts. In addition, it also shows that history in applied arts, and especially handmade carpets, has serious flaws which bring forth the need for presentation of an efficient definition and explanation. The innovation of the present study, apart from historical findings, refers to the ability to provide quantitative and qualitative content analysis in extracting information about the applied arts. The results of this study show that according to the written sources, the vocabulary of handmade carpets in Iran during the first six centuries of the Hegira differed qualitatively and quantitatively from the amount of keywords used in contemporary times. Of course, vocabulary such as rug, lay out, and carpet for prayers are examples based on this assumption and were among the common traditional words in the seventh and the eighth centuries. On the other hand, the geographical extent of the rugs of Iran during the first centuries was very vast, in a way that it encompassed most of the famous states and affiliated cities; namely Fars, Tabarestan and Dilman states, Great Khorasan, Khuzestan, and Azerbaijan that played a major role in the geographical distribution of the Iranian carpets during the mentioned centuries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Applied Arts
  • Written Sources
  • Handmade Carpets
 آذرپاد، حسن و فضل الله حشمتی(1383).فرشنامه ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن بلخی، (1313)، فارس نامه، به اهتمام جلال الدین تهرانی، تهران: مهر تهران
ابن حوقل، ابوالقاسم،1345، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خردادبه، عبیدالله،(1370)، مسالک الممالک،ترجمه حسین قره چانلو، تهران: چاپخانه مهارت.
افشار، ایرج،(1355)، «مقدماتی درباره تاریخ معماری در ایران براساس متون فارسی»، هنر و مردم، شماره 173، صص: 5-2.
استخری، ابواسحاق ابراهیم،(1368)، مسالک الممالک،. به اهتمام ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 اشپولر، برتولد،(1379)، تاریخ ایران در نخستین دوران اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اشپولر، برتولد،(1380)، تاریخ نگاری در ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: اتشارات علمی فرهنگی
اشعاری،محمود(1396)، « بازتاب فرهنگ پوششی در ادبیات ایران با نگاهی به مثنوی معنوی»،آذرماه، تهران: چهارمین همایش ملی متن پژوهی ادبی نگاهی تازه به متون تاریخی.
اشعاری، محمود، (1393).« بررسی گونه‌ها، شیوه‌ها و جغرافیای تولید فرش ایران در پنج قرن اولیۀ هجری، با تکیه بر منابع مکتوب» نگره، پاییز،دوره 9، شماره 31، 1393، صفحه 47-59.
بخاری، محمد،(1372)، فوایدالخطوط، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، به کوشش نجیب مایل هروی، مشهد: نیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس.
بیهقی، ابولفضل، تاریخ بیهقی،1356، به تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
 پرهام، سیروس،(1371)،« فرش گره بافته در متون فارسی سده‌‌های نخستین اسلامی».مجله نشر دانش، مرداد و شهریور، شماره 71، ص7.
پرهام، سیروس، 1371، دستبافته‌‌های عشایری و روستایی فارس، تهران: امیرکبیر.
پوپ، آرتور، و فیلپیس اکرمن،(1388)، سیری در هنرایران،ترجمه:به سرپرستی سیروس پرهام، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
پورابریشم، احسان (1390) «ماهیت دیبای شوشتری از منظر منابع مکتوب» پاییز،دوره 3، شماره 45 صفحه 62-53.
 تاریخ سیستان، 1366، تحقیق ملک الشعرای بهار، تهران: کلاله خاور،
حدودالعالم من المشرق الی المغرب،(1362)، به کوشش منوچهر ستوده، چاپ دوم، تهران، طهوری.
حشمتی رضوی، فضل الله،(1387)،تاریخ فرش ایران، چاپ اول، تهران: سمت.
حصوری،علی(1375)،«واژه قالی»مجموعه سخنرانی‌‌های پنجمین کنفرانس بین المللی فرش ایران، تهران: مرکز توسعه ‌صادرات ایران.
حصوری، علی،(1371) فرش بر مینیاتور، فرهاد گیتی، فرهنگان فرش سیستان،
دانشگر، احمد ،(1376)،فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران)، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات یادواره اسدی.
دهخدا، علی اکبر،(1377)،فرهنگ دهخدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
جهانبخش و روشنی، (1395)«بررسی صنعت نساجی ایران در قرون چهارم و پنجم هجری»پژوهشنامه اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانیو مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان.
قیومی بیدهندی،مهرداد،(1387)، «باغ‌‌های خراسان در تاریخ بیهقی»، صفه،بهار و تابستان، دوره 17 , شماره 46 ; از صفحه 5 تا صفحه 28.
 قیومی بیدهندی، مهرداد، (1394) « تاریخ هنر بر محور هنرمند در دوجهان»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، سال5، بهار و تابستان.
قیومی بیدهندی، مهرداد،(1390)گفتارهایی در مبانی و تاریخ معماری و هنر، تهران: علمی و فرهنگی،.
عطارزاده، عبدالکریم (1396)، « واکاوی زمینه‌‌های مطالعه صنایع دستی در متون کهن دوره اسلامی» بهار،دوره 12، شماره 41، صفحه 31-43.
دانشگر، احمد ،(1376)،فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران)، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات یادواره اسدی
دهخدا، علی اکبر، فرهنگ دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران،1377ش.
راکسبرو، دیوید جی،(1386)، دیباچه‌‌های مرقعات، ترجمه عباس آقاجانی، گلستان هنر، سال سوم.
راوندی، محمدبن علی،(1385)،راحةالصدور و آیةالسرور،به سعی و تصحیح محمد اقبال، چاپ اول، تهران، اساطیر.
ژوله،تورج،(1392) شناخت فرش برخی مبانی نظری و زیرساخت‌های فکری، تهران: یساولی.
ژوله،تورج، (1381) پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی. چاپ اول.
 زمانی، مهرداد یوسف و همکاران، (1396) «.واکاوی آثار معماری و اقدامات عمرانی نخستین حکمرانان سلجوقی بر اساس منابع مکتوب از سال 429 تا 465 هجری قمری» بهار،دوره 7، شماره 12، صفحه 227-244.
حشمتی رضوی، فضل الله،(1387)،تاریخ فرش ایران، چاپ اول، تهران، سمت.
شایگان، داریوش، چگون می‌توان در حوزه فرهنگ غیر عربی به هنر اندیشید، داریوش شایگان، در جستجوی فضای گمشده، فروزان روز، تهران 1392ش.
شمیسا، سیروس ،(1387)،انواع ادبی، چاپ دوم، تهران، نشر میترا.
ساماران،شارل،(.137)،روش‌های پژوهش در تاریخ،مترجمان:ابولقاسم بیگناه (ودیگران)، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
صفا، ذبیح الله ،(1333)، حماسه سرایی در ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
صادق سجادی، (1362)، تاریخ نگاری در اسلام، تهران: سمت.
عبدالحسین زرین کوب،(1362)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
لسترنج،گی، (1362)،سرزمین‏‌های خلافت شرقى، ترجمه محمود عرفان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کمندلو،حین(1393) «« تاریخ فرش بافی در گستره جغرافیای تاریخی شهر‌های خراسان در سده‌‌های اولیه اسلامی» پژوهشنامه خراسان بزرگ، - دوره 5، شماره 15، صفحه:103 -118.
گردیزی، عبدالحی،(1333)، زین الاخبار(تاریخ گردیزی)، تحقیق عبدالحی حبیبی، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.
مصاحب، غلامحسین،(1345)،دائره المعارف فارسی، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، (1360)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران.
مقدسی،ابوعبدالله محمدبن احمد،(1361)،احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، چاپ اول، تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
ملائی توانا، علیرضا،(1386)،درآمدی بر روش‌های پژوهش در تاریخ، چاپ اول، تهران: نشر نی.
مرادی, زهره، (۱۳۹۵)، «بررسی هنر‌های سنتی و صناعی دوره غزنوی بر اساس منابع مکتوب تاریخی»، ارمنستان: همایش بین المللی شرق شناسی، تاریخ و ادبیات پارسی.
نرشخی، ابوبکر محمدبن جعفر،(1351)، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمد قباوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران،
نظامی عروضی، احمدبن عمر، (1369)، چهارمقاله، تصحیح محمد معین، تهران: انتشارات امیرکبیر.
وایسینجر، هربرت، (1385)، رنسانی: مکتوبات دوره رنسانس و تاریخ نگاری، صالح حسینی، تهران: سعاد.
ورهرام، غلامرضا،(1371)،منابع تاریخ ایران در دوران اسلامی، چاپ اول، تهران: امیر کبیر.
هانگلدمن، آرمن،(1375)، قالی‌‌های ایرانی، ترجمه اصغر کریمی، تهران: یساولی.
یارشاطر، احسان(1384)، تاریخ و هنر فرشبافی در ایران، چاپ اول، تهران: نیلوفر.
یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب « ابن واضح»،(1381)، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، تهران.