مطالعه تطبیقی آرایه‌های گچی در دو بنای شاخص در خراسان بزرگ: رباط شرف و مسجد فریومد (سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

از هنر گچبری قرون پنجم تا هشتم هجری قمری در خراسان بزرگ، آثار نفیسی چون آرایه‌های گچی رباط شرف (سلجوقی) و مسجد جامع فریومد (سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی) باقی مانده است که در نوع خود کم‌نظیر هستند. شباهت‌ها و تفاوت‌های آرایه‌های این دو بنا در خراسان بزرگ همواره مورد توجه متخصصان امر بوده است، اما تا به امروز به نتیجه‌ای درخور دست نیافته‌اند. بدین سبب هدف این پژوهش مقایسه آرایه‌های گچی این دو بنا برای بیان ویژگی‌های مشترک و شناسایی تغییرات رخ داده در گذر زمان از حیث نوع ترکیب‌بندی و گونه تزیین گچی از دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی است. عمده‌ترین سوال‌  این پژوهش عبارت است از: شباهت‌ها و تفاوت‌های آرایه‌های گچی این دو بنای شاخص در خراسان، از منظر تحولات ترکیب‌بندی نقوش و گونه‌های تزیینی کدامند؟ روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است و شیوه جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است. نتایجِ مطالعات حاکی از تشابه سبک آرایه‌های این دو بنا هستند، اما با تفاوت‌های ظریفی که نشان از رشد و تکامل هنر گچبری از دوره سلجوقی تا دوره ایلخانی دارد. در مسجد جامع فریومد شیوه «بسیار برجسته» در کنار دیگر گونه‌های تزیینی رایج از دوره سلجوقیان بکار رفته است. علاوه بر آن، در دوره سلجوقیان آجر و گچ در ترکیب بایکدیگر یک تزیین را ایجاد می‌کردند، اما در دوره ایلخانی این سنت تغییر کرده و گچ به تنهایی نقش عمده را در تزیین سطوح به عهده گرفت. در رباط شرف، نقش آرایه‌ها عمدتاً گیاهی با ترکیب‌بندی حلزونی بوده، اما در دوران بعدی نقوش تلفیقی (گیاهی، هندسی و کتیبه) با ترکیب بندی مواج، حلزونی و هندسی رواج بیشتری یافته است. همچنین نقش هندسی «گره» از جمله نقوشی است که در آرایه‌های گچی دوره ایلخانی خصوصاً مسجد جامع فریومد بسیار استفاده شده است. بطور کلی، نقش‌ها در مسجد جامع فریومد ظریف‌تر و پیچیده‌تر هستند و در ترکیب با کتیبه‌های تزیینی، سطوحی پُرکار در چند لایه را ایجاد کرده‌اند که نقش بسزایی در ترکیب‌بندی آرایه‌های هم‌دوره خود داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study on the Stucco Decorations of Two Monuments from the Greater Khorasan: Robat Sharaf and Faryoumad Mosque (Seljuq, Khwarazmian, Ilkhanid)

نویسنده [English]

  • Atefeh Shekofteh
Restoration and Conservation Faculty, Art University of Isfahan
چکیده [English]

Khorasan’s architecture is famous for simple forms in the early Islamic period of Iran. In fact, from the 4th century AH decorations and Stucco decorations flourished; after simplicity of the Khorasan’s school, came an important decoration part in buildings of Iran. Stucco decoration, which was used in khorasan’s monuments, was a basic decorative element in the monuments such as the Seljuq-era Robat Sharaf and Faryoumad mosque that is attributed to the Saljuq, Khwarazmian and Ilkhanid periods. The similarities and differences of the decorations of these two monuments in the Great Khorasan have always been appealing to the experts. In this research, I tried to answer the questions regarding the similarities or differences of the stucco decorations in Robat Sharaf and Faryoumad in terms of types of decorations and their compositions. In this study, features and changes in stucco decorations from the Seljuq to the Ilkhanid periods are investigated using descriptive-analytical methods as well as comparative analysis of two monuments in the Greater Khorasan. Literature review and field survey were the methods of data collection. Due to the importance of these two monuments from Khorasan; those are selected as criteria and indicators of changes occurred in the decorative style of the Khorasan school. Comparative studies indicated that stucco decorations in Robat Sharaf are almost formed in “low relief” and “medium relief” while Faryoumad has “high relief” decorations. A combination of bricks and stucco motifs covers most parts of Robat Sharaf, in contrast, stucco is the common technique used to cover interior surfaces of Faryoumad. In fact, in Faryoumad the bricks had been covered with gypsum. Also, Faryoumad has muqarnas which has been decorated by stucco with different patterns in each “Tas”. “Ajed-e Kari” or honeycombed pattern was a common technique in the Seljuq and Ilkhanid stucco decorations, but there is merely one place that was decorated by honeycombed patterns in Rabat Sharaf, in contrast, this technique has been used in a great extent in Faryoumad stucco decorations.
In terms of design, vegetative patterns covered a great extent of surfaces of Robat Sharaf which were designed in spiral compositions. In comparison, wavelike composition of vegetative patterns, or a combination of the wavelike and spiral patterns, including arabesque and “Ḵatāiee” (floral motifs resembling blossoms) motifs were used in Faryoumad. These combinations are symmetric in two or three layers in Faryoumad, but Robat Sharaf’s vegetative patterns, except one case, are in one layer and mainly include arabesques. Overall, comparison of motifs indicate that arabesque decorations are widespread in Robat Sharaf and there is one complicated geometric pattern, but sophisticated geometric patterns and inscriptive ornaments are widespread in stucco decorations of Faryoumad. In fact, geometric patterns in Robat Sharaf’s decorations, known as “Kaluk-band”, were mainly used between the bricks. They were simply designed and dressed with arabesque patterns in some spaces. In contrast, geometric patterns were elaborated and dressed with floriated ornaments (mainly Ḵatāiee motifs) of great variety in Faryoumad stucco decorations. Stucco ornaments in Robat Sharaf include knotty inscriptions in Kufic in mihrabs as well as one Thuluth inscription in the southwest Ivān. In contrast, Kufic and Thuluth inscriptions were used in various forms in Faryoumad including arabesques and floriated ornaments behind the inscriptions (in two or three layers). On the whole, Faryoumad has more than 12 different inscriptive ornaments which make it unique in this regard and in terms of stucco decoration.
The colors used in two monuments are not completely intact and most of them have deteriorated. Considering the remaining colors on the surfaces, three colors including blue, white and black are commonly used in both buildings. These colors were used in similar areas, for example, blue was used in backgrounds to induce greater depth while white was used in upper areas to intensify the relief. In addition, yellow color was only observed in Robat Sharaf, while red and green colors have been used in Frayoumad.
Results show that stucco decorations of Robat Sharaf and Faryoumad are similar in terms of techniques, patterns and motifs, but differ in some details, which represent the advancement and development of stucco arts throughout the above-mentioned centuries. In Faryoumad Jame mosque, high relief stucco has been added to the remaining Seljuq techniques. In the Seljuq style of decoration, brick and stucco were used in combination, but in the Ilkhanid art the method changed and gypsum became the main element for covering the bricks and decorations. Motifs are commonly vegetative in Robat Sharaf’s stucco decoration, while in Faryoumad, a combination of vegetative and geometric motifs were mainly used, meanwhile combination of geometric patterns with inscriptions gained more prevalence. The geometric knot is one of the prevalent patterns in Ilkhanid stucco decorations as well. In conclusion, motifs in Faryoumad are more complicated and more delicate than the motifs in Robat Sharaf, thus motifs in combination with decorated inscriptions have created more enriched, multi-layered surfaces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architecture
  • Stucco Decoration
  • Robat Sharaf
  • Faryoumad Mosque
  • Greater Khorasan
ابوالقاسمی، لطیف،1384، هنر و معماری اسلامی، به کوشش علی عمرانی پور. تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری.
احمدی، حسین و شکفته، عاطفه،1390، تزئینات گچبری در معماری قرون اولیه اسلامی ایران (قرن اول تا پنجم هجری)، فصلنامه ادبیات و هنر دینی، شماره چهارم- ویژه هنر دینی، صص 150-125.
انصاری، جمال، 1376، گچبری در معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی در تزیینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
پوپ، آرتور آپهام، 1365، معماری ایران پیروزی شکل و رنگ، ترجمه کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا (یساولی).
تقوی نژاد، بهاره، 1396، تزیینات محراب‌های گچبری دوره ایلخانی در ایران، تحلیل سبک شناسی بر مبنای ترکیب بندی و نقش مایه‌ها، رساله دکتری رشته پژوهش هنر، دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کار آفرینی، اساتید راهنما: احمد صالحی کاخکی و مهرداد قیومی بیدهندی، دانشگاه هنر اصفهان، چاپ نشده.
حمزوی، یاسر، و اصلانی، حسام، 1391، آرایه‌های معماری بقعه پیربکران، اصفهان: انتشارات گلدسته.
حسینی، سید محسن، 1379، رباط شرف، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
خوارزمی، مهسا؛ طاووسی، محمود؛ حسنعلی پورمند و نیستانی، جواد، 1391، مطالعه‌ای در نقوش هندسی تزیینات معماری در مساجد گناباد، ملک زوزن و فریومد، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دوره 17، ش 3، صص 23-13.
دانشدوست، یعقوب، 1360، رباط شرف، فصلنامه اثر، شماره 5، صص 39-1.
زارعی، محمد ابراهیم، 1390، فریومد و مسجد جامع آن، مجله مطالعات باستان‌شناسی، ش 2، صص 128-93.
سجادی، علی، 1375، سیر تحول محراب، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
شریفی، آزاده و راهنمای، حسن، 1386، بررسی نقوش تزیینی مساجد دوره خوارزمشاهیان در خراسان (مسجد ملک زوزن، مسجد جامع گناباد، مسجد جامع فرومد)، کتاب ماه هنر، ش  109 و 110، صص 40-32.
شفایی، جواد، 1380، هنر گره‌سازی در معماری و درودگری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
شکفته، عاطفه، 1391، ویژگی بصری شاخص تزئینات گچبری معماری عصر ایلخانی، دوفصلنامه مطالعات معماری ایران، ش 2، صص 98-79.
شکفته، عاطفه و صالحی کاخکی، احمد، 1393، شیوه‌های اجرایی و سیر تحولات تزئینات گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری قمری، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، دانشگاه شاهد. ش 30، ص81-62.
شکفته، عاطفه، 1394، مضمون کتیبه‌های قرآنی در محراب‌های گچی عصر ایلخانیان، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 8، صص 122-104.
شیخی، علیرضا و آشوری، محمد تقی، 1393، تداوم نقش مایه‌های ساسانی در تحلیل سه اثر گچبری دوره سلجوقی (مطالعه موردی: محراب‌های رباط شرف و مسجد گنبد سنگان)، مجله نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، ش 13، صص 80-61.
صالحی کاخکی، احمد و اصلانی، حسام، 1390، معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران بر اساس شگردهای فنی و جزئینات اجرایی، مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)بهار و تابستان 1390. ش 3، ص 106-89.
صالحی کاخکی، احمد و تقوی‌نژاد، بهاره، 1395، پژوهشی بر آرایه‌های هندسی محراب‌های گچبری دوره ایلخانی در ایران، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 10، ص 95-77.
صالحی کاخکی، احمد و تقوی‌نژاد، بهاره، 1396، پژوهشی بر کاربرد یک فرم تزیینی در کتیبه نگاری محراب‌های گچبری قرن ششم تا قرن هشتم هجری در ایران، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 15، ص 74-55.
عبداللهی‌فرد، ابوالفضل، 1392، پژوهش و ارزیابی شیوه‌های طراحی گره هندسی بر سطح کره، پایان‌نامه دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر، اساتید راهنما: حبیب الله آیت اللهی، علی اصغر شیرازی، دانشگاه شاهد، چاپ نشده.
فضائلی، حبیب‌الله، 1362، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، اصفهان: انتشارات مشعل.
گدار، آندره؛ گدار، یدا؛ سیرو، ماکسیم و دیگران، 1384، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. جلد دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مکی‌نژاد، مهدی، 1387، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی تزئینات معماری. تهران: انتشارات سمت.
مولوی، عبدالحمید، 1353، آثار باستانی خراسان، جلد اول، تهران: انجمن آثار ملی.
ویلبر، دونالد ن.، 1346، معماری اسلامی ایران، دوره ایلخانیان، ترجمه عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هیل، درک و گرابر، اولگ، 1375، معماری و تزیینات اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.