تأملی بر تحولات تاریخی-تصویریِ ایران در نیمه دوم عصر قاجاریان، پیرامون سه نقش مدنی (علما، متمولین و زنان) در تطابق با دیوارنگاره‌های این عصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد معماری دانشگاه تهران

چکیده

مطالعه تاریخ به مدد تصاویر رویکردی نوین در تاریخ‌نگری است. در نیمه دوم دوران زمامداری قاجاریان، شرایط جامعه به‌گونه‌ای پیش رفت که امکان اقداماتی همچون مستندسازی تصویری فراهم گردید. در این دوران ساختار اجتماعی کشور متأثر از ارتباط با غرب و تفکرات نوین، دچار تطوراتی گردید و در جهاتی عامل روشنگری مردم شد. ملت در پی نارضایتی‌ از قدرت حاکم به همراهی با علما برخاستند و نفوذ بیگانگان و رابطه متنفذانه‌ی ایشان با گروه خاصی از جامعه سبب رشد طبقه متمولان گردید و جامعه زنان نیز به جهت امکان ارتباطات نوین، دچار دگرگونی شد. هدف مقاله بررسی تأثیراتی است که این جریانات در مضامین دیوارنگاره‌های نیمه دوم حکومت قاجاریان بجای گذارده‌اند و در پی معرفی این نگاره‌ها به‌عنوان سندی تاریخی-تصویری برای مطالعه تاریخ دوران است. و به طرح دو سؤال می‌پردازد: 1)چه نمودهایی از تأثیر تحول جامعه و سیمای نوین آن در قالب این دیوارنگاره‌ها قابل واکاوی است؟ 2)تا چه حد می‌توان از این دیوارنگاره‌ها به‌عنوان اسنادی برای مطالعه تاریخ این عصر نام برد؟  این پژوهش با روش «تفسیری-تاریخی» و به‌صورت مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای به جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازد. و تعداد 73 مورد کاشی نگاره و 38 نمونه نقاشی دیواری را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ که به‌صورت موردی و بر اساس موضوع تحقیق به شیوه انتخابی، گزینش گردیدند. در این مقاله 17 نمونه از این تصاویر دیده می‌شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهند که تصویر می‌تواند به‌عنوان سندی تکمیلی در کنار مکتوبات برای مطالعه تاریخ مورد استفاده گیرد و قطعاً با این روش درک بهتری از تاریخ حاصل خواهد شد، لکن این نگاره‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند بازنمایی درستی از رویدادها داشته باشند. همچنین مشخص شد که شرایط اجتماعی نوین، تأثیراتی بر مضامین دیوارنگاره‌های این عصر گذارده است و اثرات سه جریان موردمطالعه‌ی این تحقیق‌، در نگاره‌ها قابل واکاوی و در تطابق نسبی با مکتوبات تاریخی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Historical-Visual Developments of Iran in the Second Half of the Qajar Era, Regarding the Three Civil Roles (of Ulama, the Upper Class, and Women) in Conforming with the Murals of this Era

نویسنده [English]

  • erfan heydari
چکیده [English]

Studying history through images is a new approach to historiography, because most of the chronicles were expressed in the form of writing, and only part of information about the past may be visually presented. Images can serve as a basis for reviewing the scenes and essence of events, and, of course, a historical study where there is access to the visual documents is much more accurate than a narrative and written study. The visual arts were welcomed in the mid-Qajar era, and the arrival of the camera in Iran accelerated the process of visual documentation. Painting, also influenced by the West, gradually took a step further in the form of portraiture and image documentation alongside the camera. In the meantime, the social structure of the country evolved, influenced by the relationship with the West and modern thinking, and led to the enlightenment of the people in some ways. Following the dissatisfaction with the ruling power, the nation arose alongside the Ulama, meanwhile the influence of the Europeans and their influential relationship with a particular group of the society led to the growth of the upper class, and the women's community undergone transformations to allow for modern communications. The present article aims at investigating the effects of these movements on the content of murals in the second half of the Qajar dynasty and introducing these images as a historical-visual document to study the history of the era. This article investigates the subject by asking two questions: 1) what are some of the manifestations of the effect of society’s development and its modern visage on these murals? 2) To what extent can these murals be named as documents to study the history of this era? This research collects information through historical-interpretive method as field and desk studies, and compiles contents by collecting documents, writing, photographing and surveying the murals of this era. In this research, 73 tile paintings and 38 murals were investigated, which were selected on a case-by-case basis and based on a selective method regarding the research topic. This article presents 17 examples of these images.
  Based on the results, by studying the images of this period, one can clearly explore the trace of the three aforementioned streams. Due to their place in society and to be paid respect to, religious Ulama played a role in the murals of public and semi-religious places such as the Tekyeh Moaven al-Molk, with the distinction that in the murals prior to this era, no monograph theme can be observed by Ulama, and can only be observed in the form of images such as court and collective assemblies. Also women, who had a distinctive status, were depicted in the decorations of the palace walls and private mansions. At this time, the woman's presence in the pictures respects her character. The woman is now seen dressed in glittering dresses, jewelry and modern make-up, displaying a distinctive image of herself. The aristocrat social class was also associated with the Europeans because of their wealth, and in pursuit of showing off their wealth, they turned to art which had been neglected. Because of their familiarity with the Western world, as well as imitating the royal court and exhibiting their power through art, they gave rise to the formation of murals in their personal mansions, with pictures of foreign and Iranian women and men with distinctive structures. The princes and nobles who had never been seen before in such murals were now a new subject for drawing, and in some cases the Europeans who were associated with them were depicted on the walls of the nobles' mansions. In the past, if there had been an image of the Europeans, it was based on a diplomatic approach, and in most cases a courtship ceremony or some kind of copy of postcard images, however, it was now recognized as a new theme in these murals. The second part of the findings of the present study showed that visual history, and in particular murals, can be considered as evidence in the study of history. However, these examples can only be studied as complementary to the written documents, and can be relied upon to investigate the status quo of affairs of the time, which is distinctive by changing the coatings and selecting distinctive styles and using modern manifestations in them. Certainly, and based on the results of this article, the paintings alone are not capable of accurately expressing the history, as some of them have undergone changes in relation to the originality of the subject, depending on the painters' taste, and the painter also, influenced by his own community, has accepted the effects of society in creating images of the community. Many of these effects such as imitating the West are mentioned in the article.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Visual History
  • Mural Painting
  • Qajar Era Iran
  • Ulama
  • The Upper Class
  • Women's Society
اتحادیه (ن‍ظام‌م‍اف‍ی‌)، منصوره، 1377، ای‍ن‍ج‍ا طه‍ران‌ است‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ م‍ق‍الات‍ی‌ درب‍اره‌ طه‍ران‌ 1344- 1269 ه‍ ق‌، مقاله: زن در جامعه قاجار موقعیت اجتماعی زنان در آغاز قرن 14 ه.ق، تهران: نشر تاریخ ایران
ارمغان، مریم و سلطان زاده، حسین و هما ایرانی بهبهانی، بازتعریفِ نقشِ زن در خانواده و تأثیر آن بر تزییناتِ نقاشی و ساختارِ خانه‌های اعیانی تهران در دورة قاجار، باغ نظر، 34، 1394: 11-24
اشرف، احمد و بنو عزیزی، علی، 1387، طبقات اجتماعی دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی، تهران: نیلوفر
افشار، ایرج، 1350، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات در اواخر دوره ناصری، تهران: امیرکبیر
افضل طوسی، عفت السادات و سلاحی، گلناز و سلاحی، لادن،  مطالعه کاشی نگاره‌هایی با نقوش زنان قاجاری در خانه‌های شیراز، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، 5[4]، 1392: 577-594
افلاکی سورشجانی، اصغر و سپهران، کامران و مریدی، محمدرضا، بررسی جهت‌گیری نظام نقاشی در دوران انقلاب مشروطه، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 1[22]، 1396: 107-122
انصاری، حمیدرضا و حیدری، عرفان، تأملی بر تأثیرات تطور فرهنگ و جامعه ایران در میانه عصر قاجار بر دیوارنگاری(به گواه دیوارنگاره‌های عمارت صارم الدوله کرمانشاه)، هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، 1[23]، 1397: 17-28
بشیر، حسن، روشنفکران ایرانی و گفتمان توسعه سیاسی در عصر قاجار، فصلنامه خط اول، 3، 1386: 45-64
پناهی، عباس، نقش اجتماعی زنان در لغو امتیاز تنباکو، دو فصلنامه بانوان شیعه - موسسه شیعه شناسی، 9[28]، 1391: 249-273
ترابی فارسانی، سهیلا، تکاپوی زنان عصر قاجار: فردیت، جهان سنت و گذار از آن، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، 77، 1388: 1-23
ترابی فارسانی، سهیلا، روند آموزش زنان از آغاز نوگرایی تا پایان عصر رضاشاه، دانشنامه، 3، 1387: 89-101
جهانبگلو، رامین، 1384، بین گذشته و آینده، تهران: نشر نی
حجت، عیسی، 1391، سنت و بدعت در آموزش معماری ، تهران: دانشگاه تهران
حیدرخانی، مریم، نقاشی ایرانی در مقام منبع تاریخ معماری ایران، مطالعات معماری ایران، 7، 1394: ۱۵۱-۱۶۳
حیدری، شاهین، 1393، درآمدی بر پژوهش معماری، تهران: فکر نو
خاتون آبادی، افسانه، شعر و نقاشی در دوران قاجار: چالش سنت و مدرنیته، ادبیات پارسی معاصر، 2، 1390: 39-55
خداداد، معصومه، نخستین روزنامه‌های زنان در ایران، ماهنامه حافظ، 49، 1387: 23-26
رشدیه، شمس‌الدین، 1362، سوانح عمر، تهران: نشر تاریخ ایران
رویان، سمیرا و سامانیان، صمد، مطالعه اهمیت و کارکرد تصویرگری تاریخ در عصر صفوی، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، ش18، 1395، ص 81-100
زرین‌کوب، عبدالحسین، 1394، تاریخ در ترازو (درباره تاریخنگری و تاریخنگاری)، تهران: امیرکبیر
سانا ساریان، الیزا، 1384، جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمه نویشن احمدی، تهران: اختران
سجودی، فرزان و قاضی مرادی، بهناز، تأثیر گفتمان مشروطیت بر هنجارهای تصویری دوره‌ قاجار، 1، 1391: 93-122
سعیدی، گلناز، انجمن‌های زنان در دوران مشروطه، اطلاعات سیاسی اقتصادی،230 ،1385: 316-325
سیف، هادی، 1379، نقاشی روی گچ، تهران: نشر مشترک وزارت مسکن و شهرسازی و سروش
سیف، هادی، 1392، نقاشی روی کاشی، تهران: انتشارات سازمان صدا و سیما (سروش)
شل، ماری لئونورا، 1368، خاطرات لیدی شل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو
شیرازی، ماه منیر و موسوی لر، اشرف، بازیابی لایه‌های هویتی در هنر دوره قاجار (مطالعه موردی روی کاشی‌های دوره قاجار)، نگره، 41[12]، 1396: 17-29
عاملی، سعیدرضا، 1392، روش‌های تحقیق در مطالعات فرهنگی و رسانه، تهران: دانشگاه تهران
فلور، ویلم و چلکووسکی، پیتر و اختیار، مریم، 1381، نقاشی و نقاشان دوره قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون بغدادی
کاظمی موسوی، احمد، جایگاه علما در حکومت قاجار، ایران نامه، 58، 1376: 199-228
کاظمیان، سید شهاب‌الدین، نسبت علمای تهرانی عصر قاجار با قدرت و تجدد؛ مروری بر آثار و اقوال سیاسی و حقوقی علمای پایتخت‌نشین دوره قاجاریه، شهر قانون، 6، 1392: 31-32
کدی، نیکی، 1356، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی، تهران: امیرکبیر
کربلایی، حسن، 1361، قرارداد رژی، تهران: مبارزان
کسروی، احمد، 1344، تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر
گروت، لیندا و وانگ، دیوید، 1392، روش‌های تحقیق در معماری، تهران: دانشگاه تهران
مجدالملک سینکی، میرزا محمدخان، 1298، رساله مجدیه، کاتب: میرزا مومن خان منشی کاشانی، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
محرمی، نعمت اله و مهربان، حسن، 1385، مجموعه قوانین و مصوبات تقسیمات کشوری، ج1-1285 الی 1363، تهران: گوهرشاد
موسوی حاجی، سیدرسول, ظریفیان، رویا، تأثیر موج تجددخواهی و جریان نوسازی بر تحول پوشاک ایرانیان (از ابتدای دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی اول) جامعه‌شناسی تاریخی، 1، 1393: 193-219.
 
Bayat-Philipp, Mangol, Women and Revolution in Iran, 1905–1911, in Lois Beck and Nikki Keddie (eds.), Women in the Muslim World, Cambridge, Mass: Harvard University Press. 1978: 295-306
Cole, I. R. Juan, Iranian millenariansm and democratic thought in the 19th century, Int. J. Middle East Stud, 24[1], 1992: 1-26
Foran, John, 1993, Fragile Resistance: Social Transformation In Iran From 1500 To The Revolution, boulder co, Westview Press.
Foran, John, The concept of dependent development as a key to the political economy of Qajar Iran (1800–1925), Iranian Studies, 22[2-3], 1989: 5-56
Keddie, R. Nikki, The Iranian power structure and social change 1800-1969: An overview, Int. J. Middle East Stud, 2[1], 1971: 3-20
Keddie, R. Nikki, The Roots of the Ulama's Power in Modern Iran Studia Islamica, 29, 1969: 31-53
McDaniel, A. Robert, Economic change and economic resiliency in 19th century Persia, Iranian studies, 4[1], 1971: 36-49
Nord, Paul David, 1989, The nature of historical research, ch15 in research methods in mass communication, eds, by Gudio stempel & Bruce H. Wesley, Englewood cliffs, Nj: Prentice-hall.
Pavlovitch, Michel, "La situation agraire en Perse a la veille de la revolution", in Revue du Monde Musulrnan, 12[12], 1910: 616-625
Rosenstone, A. Robert, History in Images/History in Words: Reflections on the Possibility of Really Putting History onto, The American Historical Review, 93[5], 1988: 1173-1185
Scarce, Jennifer, Entertainments east and west-Three encounters between Iranians and Europeans during the Qajar period (1786–1925), Iranian Studies, 40[4], 2007: 455-466
White, Hayden, Historiography and Historiophoty, The American Historical Review, 93[5], 1988: 1193-1199
Yarshater, Ehsan, The Qajar era in the mirror of time, Iranian Studies, 34[1-4], 2001: 187-194