مطالعه تطبیقی نقش اختران در مکاتب فلزکاری جزیره، شمال‌شرق و شمال‌غرب ایران در سده‌های ۶ و ۷ هجری براساس آینه مفرغی موصل، جام پایه‌دار خراسان و قلمدان برنجی آذربایجان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه ازاد واحد علوم تحقیقات تهران

2 گروه پژوهش هنر، دانشکده عمران، معماری و هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

یکی از مهم‌ترین مضامین به‌کاررفته در تزیینات آثار فلزی سده‌های میانۀ دورۀ اسلامی نقوش نجومی است که خود دو دستۀ صور منطقة‌البروج و نقش اختران هفتگانه را در بر می‌گیرد. همچنین نقش اختران در فلزکاری اسلامی همواره به دو صورت ترسیم شده است، گاه در ترکیب با صورفلکی منطقه‌البروج و گاه به‌ صورت مجزا. در پژوهش حاضر صورت‌های مجزای اختران مدنظر است که دارای ماهیتی خیالی‌اند. مشاهدات اولیه نشان می‌دهد کاربرد این نقوش در آثار مکاتب فلزکاری مهم این دوره، که به‌ترتیب شکوفایی عبارت‌اند از مکتب فلزکاری شمال‌شرق ایران، مکتب فلزکاری جزیره و مکتب فلزکاری شمال‌غرب ایران، حائز تفاوت‌های عمده‌ای است.‌ بر این ‌اساس، هدف از انجام این پژوهش بررسی و تطبیق صورت‌ مجزای اختران هفتگانه در آثار این سه مکتب مهم فلزکاری ایرانی در سده‌های شش و هفت هجری است. می‌خواهیم بدانیم چه تفاوت‌های سبکی و شمایل‌نگارانه‌ای میان صورت اخترانِ این سه مکتب فلزکاری وجود دارد و این تفاوت‌ها ناشی از چیست. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی نمونه‌های شاخص این مکاتب بررسی و ضمن مشخص ساختن ویژگی‌های هر یک از اختران هفتگانه به تطبیق و مقایسۀ آنها پرداخته‌ شده است. اطلاعات و داده‌های مورد نیاز این پژوهش نیز به‌صورت کتابخانه‌ای گردآوری شده‌ است. نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها و شواهد مبیّن آن است که رابطۀ مشخصی میان تصویرپردازی نقش اختران هفتگانه در آثار فلزی سده‌های شش و هفت هجری و خاستگاه‌های جغرافیایی آنها وجود دارد و باورها و دیدگاه‌های نجومی رایج در این مناطق در ویژگی‌های سبکی و شمایل‌نگارانۀ تصاویر اختران بروز یافته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Seven Planets’ Images in Metalworking Schools of Jazira, Northeast and Northwest of Iran during the 12th and 13th Centuries AH Based on Bronze Mirror from Mosul, Footed Cup from Khorasan and Brass Pencase from Azerbaijan

نویسندگان [English]

  • fatemeh sharif alhosseini 1
  • Taher Rezazadeh 2
1 Islamic Azad University, Science and Research Branch of Tehran.
2 Department of Art, Faculty of Art an Architecture, Isalmic Azad University, Science and Research branch of Tehran
چکیده [English]

One of the most important subjects used to decorate the metalwork of the Middle Ages of the Islamic period was astrological images including the constellations, zodiac signs and seven planets. Also, the images of seven planets including the Moon, Mercury, Venus, Sun, Mars, Jupiter and Saturn, in Islamic metalwork have always been depicted in two ways, sometimes in combination with the zodiac signs and sometimes in isolation. In the present study, the second type is considered, which is imaginary. The purpose of this research is to consider and compare the isolated images of seven planets in the works of the three major metalworking schools during twelfth and thirteenth centuries, which are, respectively, Khorasan in the north-east of Iran, the Jazira, north of Mesopotamia, and the north-west of Iran. Because of the differences observed in the iconography of seven planets’ images in the products of these three schools, the following questions raised, including what are the stylistic and iconographic differences between the seven planets’ images of these three metalworking schools and what is the reason for these differences?
In this research, we examined three important examples of the metalwork of these schools using descriptive-analytical method and then we compared them. On the island's metalwork, which used the seven planets’ images for the first time, each of the seven planets have been depicted in human form, sitting cross-legged and bearing their own traditional features, such as Mars that has a head and a sword, Saturn that carries an ax, and Venus that plays a lute. In the Khorasani metalwork, we see some slight changes in the overall illustration of these images and a major change in the iconography of Shams (Sun). Here, like the metalwork of the island, all of them, except for the sun, have a human body and sitting cross-legged. However, the multi-handedness of the seven planets’ images on one hand and existence of more than usual signs on the other hand, has revealed the difference between the iconography of planets’ images of the Jazira and Khorasan. In addition, another significant difference between these designs is in the image of the sun as well as the number of planets. The image of the sun in the metalwork of Khorasan, unlike the metalwork of the Jazira, is not human; instead it is a radiating circle containing three human faces. And in the metalwork of the Khorasan, the fake planet Jozhor is also shown next to the other planets. In the end, we should point out how these designs were drawn in the northwest of Iran where almost all the planets’ forms are similar to the designs of Jazira, showing influences from its seven planets’ form with no iconographic difference between them. The only distraction that can be seen in the seven planets’ images of this area appeared in the image of the sun. Here also, like the metalwork of Khorasan, the sun has not been depicted with a human body and appears with merely a radiating circle. However, the image of the sun in this area just surrounds one human face rather than three.
The required data is collected through library research method. The results of the analysis of the findings and evidences suggest that there is a significant relationship between the iconography of the seven planets’ images in the metalwork of twelfth and thirteenth centuries and their geographic origins. Furthermore in the attributes assigned to each of these planets, effects of astronomical or astrological beliefs and perspectives of different geographic origins, which have led to the iconographic differences in their imagery, are evident. In general, it should be noted that the beginning of the illustration of seven planets in Islamic metalwork, based on the earliest sample, is attributed to the metalwork school of Jazira. It seems these images have been transferred from Jazira in the northeast of Mesopotamia to the northeast of Iran, and then from there, they returned to the northwest of Iran and have been depicted on the metalwork produced at the beginning of the Ilkhanid period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astrological Images
  • Seven Planets
  • Metalwork of Khorasan؛ Metalwork of Jazira
  • Metalwork of Northwest of Iran
ابوعبدالله محمّد بن احمد بن یوسف کاتب خوارزمی.(1362). مفاتیح العلوم (نگارش یافته بین سال‌های372-367 ه.ق). ترجمه حسین خدیوجم. تهران، علمی و فرهنگی.
پوپ، آرتور و آکرمن، فیلیس. (1387). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ترجمه سیروس پرهام. جلد سیزدهم. چاپ اول. تهران، علمی و فرهنگی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. (1362) به‌کوشش منوچهر ستوده. تهران، کتابخانه طهوری.
رضازده، طاهر. (1396). فلزکاری غرب ایران در قرن هفتم هجری؛ کشف و شناسایی مکتبی جدید در فلزکاری ایرانی‌اسلامی، نشریۀ پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (14)، 179- 189.
رضازاده، طاهر و [همکاران]. (1393). بررسی شمایل‌نگارانه خاستگاه اخترماه در فلزکاری اسلامی سده‌های 6 و 7 هجری، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، پاییز و زمستان93 (14)،17-5.
رضازاده، طاهر. (1394). فلزکاری غرب ایران. چاپ اول. تهران، علمی و فرهنگی.
شمس‌الدین محمد‌بن محمود آملی. (1381). نفائس الفنون فی عرایس العیون. به تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی. چاپ دوم. تهران، انتشارات اسلامیه.
شمس‌الدین محمدبن ابی طالب انصاری دمشقی. (1357). نخبهالدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمه سید حمید حبیبیان. تهران، بنیاد شاهنشاهی فرهنگستانهای ایران، فرهنگستان ادب و هنر ایران.
صفا، ذبیح‌اله. (1374). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلام (تا اواسط قرن پنجم). جلد اول.چاپ پنجم. تهران، دانشگاه تهران.
صمدی، مهرانگیز. (1367). ماه در ایران از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام. چاپ اول. تهران، علمی و فرهنگی.
عسگرنژاد، منیر. (1384). تحلیل نمادهای ماه در باورهای عامیانه ملل مختلف به استناد ابیاتی از شاعران بزرگ پارسی گوی. فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، (41)، 309-324.
قهاری گیگلو، مهناز و محمدزاده، مهدی.(1389). بررسی تطبیقی صورنجومی در نسخه صورالکواکب و آثار فلزی سده های 5 تا 7 هجری. فصلنامه نگره، بهار89 (14)،21-5.
لاهوتی، بهزاد. (1393). «جزیره». در دانشنامه جهان اسلام. جلد دهم. تهران: بنیاد دایره‌المعارف‌اسلامی.
محمدبن محمودبن احمد طوسی. (1345). عجایبالمخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده. تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مسلم‌بن احمد المجریطی. (1933). غایهالحکیم و احق ‌النتیجتین بالتقدیم. به تحقیق هلموت ریتر. لایپزیک، توبنر.
نظام‌الدین عبدالعلی بن محمد بیرجندی. (984ه.ق). معرفت تقویم. چاپ سنگی. محل نگهداری، تهران-کتابخانه ملی ایران.
 
 
Allan, James W. (1982). Islamic metalwork ، the Nuhad Es-Said Collection. London Totowa, N.J., USA، Sotheby ; Biblio Distribution Centre distributor.
Azarpay, G., & Kilmer, A. D. (1978). The eclipse dragon on an Arabic frontispiece-miniature. Journal of the American Oriental Society, 363-374.
Ballian, Anna. (2011). Three medieval Islamic brasses and the Mosul tradition of inlaid metalwork. MOUSEIO MPENAKI 9, 2009, 113-141.
Carboni, S. (1997). Following the Stars، Images of the Zodiac in Islamic Art. Metropolitan Museum of Art.
Combe, Sauvaget and G. Wiet. (1941). Répertoire chronologique d'épigraphie arabe (RCEA), vol. VIII ,Cairo.
Hartner, W. (1938). The pseudoplanetary nodes of the moon's orbit in Hindu and Islamic iconographies. Ars Islamica, 5(2), 112-154.
Hartner, W. (1973). The vaso vescovali in the British Museum، a study on Islamic astrological iconography. Kunst des Orients, 9(H. 1/2), 99-130.
Herzfeld, Ernst. (1930). Die Sasanidsche Quadrigae Solis et Lunae Archaeologische Mitteilungen aus Iran(II), 128-131.
Ingholt, H. (1954). Parthian sculptures from Hatra، Orient and Hellas in art and religion, (Vol. 12). Elliot's Books.
Johnson, W. J. (2009). Dictionary of Hinduism. Oxford University Press.
Kühnel, E. (1939). Zwei Mosulbronzen und ihr Meister. Jahrbuch der Preuszischen Kunstsammlungen, 60, 1-20.
Lanci, M. A. (1845). Trattato delle simboliche rappresentanze arabiche, Paris.
Melikian-Chirvani, A. S. (1982). Islamic metalwork from the Iranian world, 8-18th centuries. London، Victoria and Albert Museum catalogue, HMSO.
Mitton, Jacqueline (2007). Cambridge Illustrated Dictionary of Astronomy, Cambridge university  press.
Pinder-Wilson, R. H. (1951). An Islamic bronze bowl. The British Museum Quarterly, 16(3), 85-87.
Reinaud, J. T. (1828). Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas et d'autres cabinets، considérés et décrits d'après leurs rapports avec les croyances, les moeurs et l'histoire des nations musulmanes(Vol. 2). L'imprimerie royale.
Ridpath, I. (2012). A dictionary of astronomy. Oxford University Press.
Sarre, Friedrich  & van Berchem, Max. (1907). Das Metallbecken des Atabeks Lulu von Mosul in der k. Bibliothek München. Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, 18-37.
Saxl, F. (1912). Beiträge zu einer Geschichte der Planetendarstellungen im Orient und im Okzident. Der Islam, 3(1), 151-177.
Ward, R. (1993). Islamic metalwork. British Museum Press.
Wenzel, Marian. (2005). Fire-making, and its influences on the background to some mysterious iconography in medieaval Islamic Art. in robert Hillenbrand (ed.) Image and Meaning in Islamic Art, 140-158.