نشانه‌شناسی با رویکرد تصویر در نقش مرغ بسم‌الله (مطالعهٔ موردی: آثار استاد رضا مافی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنر، دانشگاه شاهد

2 کارشناس ارشد گرافیک، دانشکده هنر، دانشگاه سوره، تهران

10.22070/negareh.2021.3900.2043

چکیده

هم‌زمان با خلق آثار نوگرای نقاشی‌خط در مکتب‌سقاخانه، که در آن خط به‌مثابه یک عنصر تزئینی، از بند بیان مفاهیم رهاشده، هنرمندانی به بازیابی هنری از دوران صفوی و قاجار با عنوان خطوط تفننی پرداختند. هنری که به‌کمک خط، به آفرینش فرم‌های معنادار پرداخته و امروزه با نام خط‌نقاشی شناخته می‌شود. در این گرایش، تصاویری از حیوانات مقدس در دین اسلام به‌وسیله‌ی خطوط تزئینی خلق شده است. از مهم‌ترین آن تصاویری موسوم به مرغ بسم‌الله است. در سال‌های اخیر به‌دلیل عدم وجود تعاریف بنیادین در این باب، زایش هنری منسجمی شکل نگرفته و تولیدات هنری به‌دلیل نبودن تسلط بر خوشنویسی تزئینی در دسته‌بندی هنر نقاشی‌خط قرار گرفته‌اند. پژوهش پیش‌رو با هدف کشف ویژگی‌های ماهیتی این هنر و بیان تعاریف ریشه‌ای برای دستیابی به ساختار علمی مستحکم‌ (با تمرکز بر موضوع مرغ بسم‌الله، رسامی‌شده توسط استاد رضا مافی) صورت گرفته است. سؤالات مطرح شده بدین شرح است: 1-مفهوم نوشتار و تصویر در مرغ بسم‌الله، از منظر نشانه‌شناسی تصویری چیست؟ 2-استفاده از کدام خط و تکنیک خوشنویسی در آثار موسوم به مرغ بسم‌الله، رایج‌تر است؟ 3-اشکال و نقوش در خط‌نقاشی‌ مرغ بسم‌الله با رویکرد نشانه‌شناسی تصویری، در کدام دسته‌بندی قرار می‌گیرند؟ روش تحقیق مقاله، توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات برمبنای اسناد علمی معتبر در تحقیقات کتابخانه‌ای، با استفاده از ابزاری چون فیش و جدول جمع‌آوری و دسته‌بندی شده است.  بعد از ارائه نمونه‌هایی از مرغ بسم‌الله، به‌مطالعه‌ی نمونه‌‌ی آماری، با رویکرد نشانه‌شناسی تصویر برمبنای دلالت‌های صریح و ضمنی پرداخته شده است. در نهایت این نتیجه حاصل شد که در تمامی اعصار مرغ بسم‌الله حاوی مضامین مذهبی با خط ثلث و یا نستعلیق به‌واسطه‌ی تکنیک خط مُشَکَّل به‌تحریر درآمده است. نشانه‌ها به‌شکل نمادین و شمایلی به‌کار گرفته شده‌اند و در آن برخلاف آثار نقاشی‌خط، حروف و کلمات به انتقال معنای قراردادی خود می‌پردازند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of Line and Form in the Pattern of Bismillah Bird (Case Study of Professor Reza Mafi’s Work)

نویسندگان [English]

  • Seyed Nezamoddin Emamifar 1
  • Farzane Ramezanniay Kinchah 2
1 Assistant professor, Faculty of arts, Shahed University
2 Faculty of arts, Soore University
چکیده [English]

The application of script in the Islamic art, as in architecture, cloth designing and other applied arts, shows that Farsi script, apart from conveyance of concept, is being used as a decorative and symbolic element, as it has harmonic complexities and opportune visual ups and downs. In the 40s S.H. and creation of Saqakhane school, the artists who were concerned with guarding and further developing the national art, were seduced by a novel style called drawing - calligraphy; the so-called style is based on illustration of form-based aesthetics of the script and also, it became a sole decorative element, using other elements of drawing. The latter led to eventual salvation of the script apart from conveyance of concept. There were also artists who tried to revive and revitalize an old Islamic art, which was named “script drawing”, that had been underlined during the Safavid and the Qajar periods; an art form in which recreation of conceptual forms is being made by using the script. In this regard, images of holy animals are created using decorative scripts. One of the most important pieces is a bird-formed Bismillah (In the name of god) script. In the Islamic culture, birds have a special place. The birds are used to found and mean visual terrestrial elements again, proportional to religious definitions; regarding both the form and concept.
Furthermore, writing the Islamic name for God, the Prophet’s name, verses of Qoran like La -ela-ha-ella-Allah (which means there is no god but Allah) has frequently been done by different artists. The writing of Bismillah (which is Arabic for “In the name of God, the most merciful and the most compassionate”) is one of the most frequently used phrases between Muslim artists due to its high religious value and credit as well as its meaning.
 By arrival of Islam and its prohibition of drawing, artists always tried to implement symbolic and virtual forms in their works. This thought led to arts based on environmental and natural forms, such as Esllimi (arabesque) forms used in architecture, and Toranj and Lachak in carpets as well as other related simplifications. In recent years, regarding the lack of basic definitions in this regard, no distinguished artistic creation has happened; this is also because of the lack of dominance in terms of skills of decorative script’s different branches. Research around this subject will lead to historical recreations of evolutional path of work creation, which eventually leads to creation of creative works based on knowledge around traditions. The current survey is aimed at knowing script drawing and its distinction with drawing – calligraphy. Accumulation of so-called structured knowledge is considered to ease the creation of deliberate arts between young artists. The current survey is undertaken due to the urgency of disclosing differences between basic definitions of script drawing and drawing-calligraphy and their fundamental differences, focusing on bird of Bismillah drawn by Reza Mafi. Reza Mafi is a leading Saqakhane school artist who implemented script in drawing images, and has created most works among contemporary artists around bird of Bismillah. Questions of the survey are: 1- What are the concepts of the script and image in bird of Bismillah regarding visual symbolism? 2- What are the mostly used techniques and scripts in works named as bird of Bismillah? 3- How are forms, which are implemented in the latter works, categorized regarding visual symbolism? The survey method is library-based; based on available documentations that are gathered using fiche method and categorizing tables.
 The statistical population consists of artists of the 30s and the 40s S.H. of Saqakhane school followers. The samples include 4 works by Mafi, and 4 other birds of Bismillah from other Safavid and Qajar-era art pieces. The sampling is not random and is based on previous authorized samples that confirm the identity of the artist. Among these 8 art pieces, Mafi’s works are regarded with considering visual symbolism based on explicit and implicit indicating signs. It is found out that birds of Bismillah are among religious artistic works. Both in the Safavid and the Qajar eras, artists of Saqakhane School had enhanced their religious credit by drawing bird of Bismillah and subsequent praise and worship of the unity Allah. These forms are generally drawn using the problematic script of Thuluth (and sometimes Nastaliq). According to the investigated works (symbolic images of bird, drawing of Bismillah to create images) the form of lines and images are drawn alike symbols and meaningful forms, in spite of script drawing in which words are made void of their meanings, and as the form and color elements are superior and words and letters play only aesthetic roles, words in script drawing are used controversially, and the element of script has the main visual role.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bird of Bismillah
  • Symbolism
  • Script Drawing
  • Reza Mafi
  • Saqakhane School
افجه‌ای، نصرالله(1387). نورو نگار، منتخب آثار نقاشی‌خط نصرالله افجه‌ای. مترجم: هانی‌زاده، حسن؛ سلامی، اسماعیل. تهران: نشر زرین و سیمین.
افضل‌طوسی، عفت‌السادات(1388). از خوشنویسی تا تایپوگرافی. تهران: انتشارات هیرمند.
افضل‌طوسی، جلالیان‌فرد، عفت‌السادات، ناهید(1397). نمادشناسی پرندگان در فرهنگ اسلامی )کتابت مرغ بسم‌الله(. پژوهش‌نامه گرافیک و نقاشی، شماره اول، از صفحه ۲۹ تا ۴۱.
امامی‌فر، سید نظام‌الدین(1390). نشانه‌شناسی فرهنگی اعلان از ظهور انقلاب اسلامی ایران تا 1380. پایان‌نامه مقطع دکتری، دانشکده هنر.
پاکباز، رویین(1378). دایره‌المعارف هنر. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
پاکباز، امدادیان، ملکی، روئین، یعقوب، توکا (1386). پیشگامان هنر نوگرای ایران: حسین زنده رودی. تهران: نشر ماه‌ریز. صفحه 87.
تیموری، کاوه(1394). رازهای خط و نقاشی‌خط. تهران: هنر معماری قرن.
تیموری، کاوه(1393). تحقیق در رازهای خط و نقاشی‌خط با بررسی آثار زنده یاد رضامافی، رشد آموزش هنر، شماره ۳۷، از صفحه 26 تا 31.
چندلر، دانیل(1386). مبانی نشانه‌شناسی. ترجمه: مهدی پارسا، زیر نظر فرزان سجودی. تهران: انتشارات سوره مهر.
حصوری، علی(1389). مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران: انتشارات نشرچشمه.
داوودی‌آب‌کنار، آرمان(1396). کتاب خط. قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
راهپیما، غلامرضا(1392). ازالفبا تا هنر. تهران: مرکز اسناد مجلس ‌شورای‌ اسلامی با همکاری موسسه هنری‌ متن.
سجودی، فرزان(1387). نشانه‌شناسی: نظریه و عمل. تهران: نشر علم.
سجودی، فرزان(1398). نشانه‌شناسی کاربردی. تهران: نشر علم.
سمیع‌آذر، علیرضا(1395). زایش مدرنیسم ایرانی. تهران: چاپ و نشر نظر.
شهدادی، جهانگیر(1384). گل و مرغ (دریچه‌ای بر زیبایی‌شناسی ایرانی). تهران: کتاب خورشید.
شیخی‌نارائی، هانیه(1389). نشانه‌شناسی پرنده طاووس. هنرهای تجسمی نقش‌مایه، شماره 5، از صفحه 27 تا 42.
طاهری، محبوبه(1394). بررسی ارتباط موضوعی حضرت علی(ع) و خوشنویسی در هنر اسلامی. کنفرانس بین‌المللی علوم مهندسی، هنر و حقوق.
غفاری، ابوالحسن(1396). بررسی و تحلیل نتایج اخلاقی تمثیل‌ غار در اندیشه افلاطون. دوفصلنامه علمی-پژوهشی انسان‌پژوهی دینی، شماره 38 ، از صفحه 127تا 142.
فضائلی، حبیب‌الله(1362). اطلس خط. اصفهان: انتشارات مشعل.
فیروزی، رضا(1396). تحلیل نمادین زوجیت و نکاح از منظر عرفان اسلامی با تاکید بر آرای ابن‌عربی. پژوهش‌نامه عرفان، شماره16، از صفحه97  تا صفحه121.
ﻗﻠﯿﭻ‌ﺧﺎﻧﯽ، ﺣﻤﯿﺪﺭﺿﺎ(1394). نقاشی‌خط یا خط‌نقاشی. تندیس، شماره 302، از صفحه 4 تا 5.
کشمیرشکن، حمید(1394). هنرمعاصر ایران، ریشه‌ها و دیدگاه‌های نوین. تهران: چاپ و نشر نظر، صفحه 161.
مهرنگار، منصور(1391). بدایع نگاری. تهران: نشر دانشگاه تربیت‌مدرس.
هال، جیمز(1398). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: نشر فرهنگ معاصر.
تارنمای Wikimedia Commons (بازیابی‌شده در 25 آذر 1399)
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mishkin-Qalam-10.JPG
تارنمای گنجینه‌ی بانک‌سامان (بازیابی‌شده در 25 آذر 1399)
https://www.cloob.com/c/samanbank/121045500
تارنمای گالری هما (بازیابی‌شده در 25 آذر 1399)
  http://www.homaartgallery.com/Files/GalleryFiles/iran_art_homa_674.jpg
تارنمای آرتیبیشن (بازیابی‌شده در 25 آذر 1399)
http://blog.arthibition.net/system-file/2017/08/rsguhunmnw.jpg