گونه‌شناسی شکلی آذین‌های بند‌کشی مهری در مساجد منتسب به دوره آل‌بویه تا ایلخانیان در استان اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای، گروه معماری، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران

2 گروه مرمت، دانشکده مرمت، دانشگاه هنر اصفهان،

3 استاد تمام، دانشکده تاریخ جهان اسلام، دانشگاه اصفهان و معاونت پژوهشی موسسه آموزش‌عالی‌سپهر اصفهان

چکیده

یکی از ویژگی‌های رایج در تزئینات شیوه رازی و آذری (بناهای منتسب به دوره آل‌بویه تا ایلخانیان)، استفاده از آذین‌هایی در فاصله بین بندکشی آجرکاری است. گونه‌شناسی این قسم از تزئینات معماری با معیار شکلی در کمتر پژوهشی به کار بسته‌شده‌است. لذا هدف اصلی این نوشتار، با درنظر‌گرفتن اهمیت موضوع و فقدان منابع کافی، ارائه گونه‌شناسی جامع و بررسی دگرگونی آذین‌های مهری بندکشی در مساجد شیوه رازی و آذری استان اصفهان، از دیدگاه شکلی است. از آنجا که بسیاری از نمونه‌های شاخص منتسب به این شیوه‌ها در اصفهان بنا شده‌اند، نمونه‌ها از این محدوده گزینش شده‌اند. از‌این‌روی پژوهش پیش‌رو به دنبال پاسخ‌گویی به این سوالات است:”1- گونه‌های مختلف آذین‌های بندکشی مهری (بر‌اساس نحوه ساماندهی در فواصل آجرها، شکل قاب، شکل نقوش و شیوه گسترش) در مساجد شیوه رازی و آذری اصفهان چیست؟ 2- با طبقه‌بندی تزئینات بندکشی در شیوه رازی و آذری چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی آشکار می‌شوند؟ 3‌-‌دگرگونی شکلی مهرها از شیوه رازی به آذری چگونه بوده‌است؟”. روش تحقیق به‌صورت کیفی، از نظر هدف کاربردی، براساس استراتژی ترکیبی و به شیوه استقرایی تدوین گشته است. داده‌ها با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و میدانی به‌دست ‌آمده‌است. تحلیل‌ها آشکار ساخت تزئینات بندکشی از نظر نحوه قرارگیری در میان بندها و شکل نقش‌ها دارای دو گونه کلی و براساس شکل قاب اصلی، دارای هفت گونه هستند. مهرها در اکثر موارد شیوه رازی با نقوش هندسی شکسته و در شیوه آذری با نقوش هندسی گردان و با جزییات بیشتر بنا شده‌اند. کتیبه‌نگاری بر مهرها معمولاً به خط کوفی بنایی و گاهی به خط ثلث است. در شیوه آذری تنوع چینش آجرکاری بیشتر گشته و نقوش مهرها در برخی موارد به‌صورت بافته شده، کار شده‌است؛ در اواخر آن نیز گونه جدیدی از مهرها با خط ثلث و زمینه اسلیمی پدید آمده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Morphology of Stamp Brick Bond Ornaments in the Mosques Attributed to Buyid-Ilkhanid Dynasties in Isfahan Province

نویسندگان [English]

  • Afrooz Rahimi Ariaei 1
  • Nima Valibeig 2
  • Seyyed Asghar Mahmoodabadi 3
1 PhD Student, Department of Architecture, Shahrekord Branch, Islamic Azad University, Shahrekord, Iran.
2 Architectural & Urban Conservation, Conservation Faculty, Art University of Isfahan
3 Department of History, Art University of Isfahan and Sepehr Higher Education Institute, Iran
چکیده [English]

The two styles of Razi and Azari are effective styles in the Iranian architecture. The Razi style, originated from Rey, began in the Ziyarid dynasty and continued to exist in Buyid, Seljuks, Atabeks and Khwarezmid dynasties. Some architectural characteristic features of this style include the prevalence of domed mosques and the transformation of columned mosques into mosques with porches. In this style, there was an increase in the use of stucco and brick ornament, and images of different types were created. The Azari style was formed in Azerbaijan by the Ilkhanid dynasty. Some believe that, in terms of technique and variety of shapes, the summit of stucco ornaments in the Iranian architecture is related to this period. In general, ornaments in the Ilkhanid period are the succession of those in the Seljuks, yet they are more delicate and intricate. In this style, height is in focus. One of the common characteristics of the ornaments in these two styles is the use of decorations over joints in brick bonds. In the previous studies, ‘shape’ has not been a criterion in the typology of this kind of architectural ornaments; however, the present study has considered it. Regarding the significance of this topic and the shortage of resources, this study aims to present a comprehensive classification of decorations over joints in brick bonds from the perspective of ‘shape’. Therefore, it seeks to answer the following questions: (1) What are the various types of decorations of brick bonds (according to their positioning between the bricks, the shape of the frame and patterns, and their way of distribution) in mosques located in Isfahan belonging to the Razi and Azari styles? (2) What are the similarities and differences between the Razi and Azari styles considering the classification of bonding decorations? (3) How has been the shape transformation of stamps from the Razi style to the Azari style? Since many typical examples of these styles have been built in Isfahan, the samples were chosen from this region. The study used a qualitative research method and was applied in terms of purpose. It was conducted inductively according to the combined strategy. The data was collected using library as well as field resources. The analyses showed that as to their arrangement and positioning between joints, brick-bonding decorations fall into three major categories of horizontal, vertical and diagonal. They are of seven types based on the shape of the main frame (square, rectangle, circle, crossed, toranj, convex and concave polygon). Regarding shape, these decorations are of three major types (fractal geometry, rotating and combined) and has some sub-types of geometric, plant and linear patterns and chain-like strips. Moreover, as to their distribution, five types were identified: complete, half, quarter, recurring and combined. In many of the samples of the Azari style, stamps have created fractal geometry patterns alongside each other, such as floral or inscription. After the simple type of arrangement, the dominant patterns in bond arrangements, especially in the Azari style, are the concealed and stretcher floral bonds. In the Razi style, a single pattern is mostly used on one level while in the Azari style, stamps are varied in terms of size and the type of pattern. In the majority of samples, the highly employed frames were quadrilateral (square and rectangle) and convex polygon stamp frames, respectively. In the Razi style, patterns have usually less depth and simple fractal geometry patterns. However, in the Azari style, patterns are more prominent and complex. Thuluth inscriptions in stamps are used only in the Azari style. Only one sample from eslimi patterns (floral rotating geometry) in the Razi style was identified whose evolution can be found in the Azari style. Many of the stamp decorations in the Azari style were in written form. A combination of curve lines and complex decorations in the background, moreover, has created a kind of thuluth inscriptions known as mosalsal or Ilkhanid inscriptions. Besides, in an attempt to save time and create more delicacy in the Azari style, a kind of fake stamp and brick pattern has been made on a layer of plaster. In this method, a thin layer of plaster has been spread over brick parapet on which brickwork and stamp pattern have been simulated in a fake way. In the background of some of the stamps with inscriptions in the Azari style, dragon-like patterns have been used. From among the samples that were examined, Jame mosques of Isfahan and Ashtarjan have the most comprehensive samples in terms of variety in stamp decorations. The present study is first to present a comprehensive typology of stamp decorations by taking ‘shape’ into consideration. Unlike the previous studies in which time period were mainly emphasized, this study focused on architectural methods and attempted to identify the similarities and differences between the two styles of Razi and Azari.

کلیدواژه‌ها [English]

  • stamping ornament
  • mosques of Isfahan
  • Buyid-Ilkhanate architecture
  • Razi style
  • Azari style
اتینگهاوزن، ریچارد. اولگ گرابر، 1381، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
اسون دیماند، موریس، 1383، راهنمای صنایع اسلام، ترجمۀ عبدا... فریار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
انصاری، جمال، گچبری دوران ساسانی و تاثیر آن در هنرهای اسلامی، فصلنامه هنر، شماره 13، 1366، صفحات 318 تا 373.
پرادا، ایدت. رابرت دایسون و چارلز ویلکینسون، 1383، هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
پوپ، آرتور ابهام، 1370، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، چاپ نقش جهان.
پوپ، آرتور اپهام، 1365، معماری ایران پیروزی شکل و رنگ، ترجمه کرامت الله افسر، تهران، انتشارات یساولی (فرهنگسرا).
پوپ، آرتور، 1387، سیری در هنر ایران، ج3، ترجمه نجف دریابندری و همکاران، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمد کریم، 1384، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تهران، سروش دانش.
پیرنیا، محمدکریم. بزرگمهری، زهره، 1381، مصالح ساختمانی (آژند، اندود، آمود)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
حاتم، غلامعلی، 1379، معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان، تهران، جهاد دانشگاهی.
حلیمی، محمد حسین، 1390، زیبایی‌شناسی خط در مسجد جامع اصفهان، تهران، قدیانی.
دادور، ابوالقاسم، مصباح اردکانی، نصرت الملوک، بررسی نقوش و شیوه‌های تزئین مهر گچی ته‌آجری در بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 26، 1385، صفحات 85 تا 92.
زمانی، عباس، خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران، مجله هنر و مردم، دوره 11، شماره 128، 1352، صفحات 31 تا 42.
شراتو، امبرتو، و گروبه، ارنست، 1391، تاریخ هنر ایران (هنر ایلخانی و تیموری)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی.
شکفته، عاطفه، و احمد صالحی کاخکی، شیوه‌های اجرایی و سیر تحول تزئینات گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری، فصلنامه نگره، شماره 30، 1393، صفحات 63 تا 81
صالحی کاخکی، احمد، اصلانی، حسام، معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران براساس شگردهای فنی و جزئیات اجرایی، مطالعات باستان‌شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)، دوره 3، شماره 1 (پیاپی 3)، 1390، صفحات 89 تا 106.
فلاح فر، سعید، 1389، فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران، تهران، کاوش پرداز.
کیانی، محمد یوسف، 1376، تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
کاتلی، مارگریتا و لویی هامبی، 1376، هنر سلجوقی و خوارزمی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی.
کاظمیان، میثم، 1392، فن‌شناسی، آسیب‌شناسی و ارائه طرح حفاظت و مرمت آرایه‌های گچی بندآجری مسجد جامع عتیق اصفهان، پایان‌نامه ارشد رشته مرمت آثار فرهنگی تاریخی، استاد راهنما اصلانی، استاد مشاور فریبا خطا بخش، دانشکده مرمت، دانشگاه هنر اصفهان.
گرابار، اولگ، 1379، شکل‌گیری هنر اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
لشکری، آرش، حمید خطیب شهیدی، جواد نیستانی، علیرضا هژبری نوبری، نقش مهرهای تزئینی در معماری دوره ایلخانی، مجله مطالعات باستان‌شناسی، 1388، صفحات 84 تا 101.
مکی نژاد، مهدی، 1388، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی تزئینات معماری، تهران، سمت.
ندیم، فرناز، نگاهی به نقوش تزئینی در هنر ایران، مجله رشد آموزش هنر، شماره 10، 1386، صفحات 14تا 19
نعیما، غلامرضا، 1394، سیر تحول معماری ایران دوره اسلامی، جلد اول: از آغاز اسلام تا دوره تیموری، تهران، سروش دانش.
هیل، درک، گرابر، اولگ، 1375، معماری و تزئینات اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
هیلن براند، رابرت، 1383، معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنی، ترجمه ایرج اعتصام، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
ورجاوند، پرویز، 1366، تزئینات معماری اسلامی، آجرکاری، معماری ایران، هنر اسلامی، به‌کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، ارشاد اسلامی.
ویلبر، دونالد، 1393، معماری اسلامی ایران دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Ambrose, James, 1997, Simplified Design of Masonry Structures, Los Angeles, John Wiley & Sons, INC.
 Blair, Sheila S., Bloom, Jonathan M., 2007-2009, Stucco and plasters in Islamic lands, United Kingdom, Oxford university press.
Creswell, K.A.C., 1940, Early Muslim Architecture, Vol.2, 1st Ed., United Kingdom, Oxford university press.
Deplazes, Andrea, 2005, Constructing Architecture: Materials, Processes, Structures, Translated by Gerd H., Berlin, Springer Science & Business Media, Söffker.
Herzfeld, E., 1912, Erster vorlaufiger Bericht über die Ausgrabungen von Samarra, Berlin, D. Reimer.
Herzfeld, E., 1923, Die Ausgrabungen von Samarra i, Der Wandschmuck der Bauten von Samarra una seine Ornamentik. Berlin, D. Reimer.
Northedge, Alastair, 2004, Abbasid Earth Architecture and Decoration at Samarra, Iraq, Edited by Leslie Rainer and Angelyn Bass Rivera International Colloquium, the conservation of decorated surfaces earthen Architecture, Los Angeless, the Getty Conservation Institute.
Taunton Press, 1997, Masonry, USA, Taunton Press.
Zeymal, Ye. V., 2008, History & uses of stucco and plaster in central Asia, United Kingdom, Oxford university press.