تحلیل مضامین بصری فالنامه‌های مصور عصر صفوی بر مبنای کاربرد در امر پیش‌گویی (مطالعۀ موردی: نگاره‌های نسخۀ فالنامۀ فارسی موزه توپقاپی سرای)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه مازندران

2 دانشیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

چکیده

فالنامه‌های مصور عصر صفوی دارای نگاره‌های متعدد با مضامین گوناگونی هستند که این نگاره‌ها در جهت هدف اصلی این نسخه‌ها در امر پیش‌گویی و فال‌گیری به تصویر درآمده‌اند. در این مقاله با هدف مطالعه و بررسی تنوع مضامین در نگاره‌های فالنامه‌های مصور دورۀ صفویه، نگاره‌های نسخۀ فالنامۀ فارسی موزه توپقاپی سرای مورد تحلیل و خوانش قرار گرفته است تا پاسخی به این مسئله داده شود که در سنت فالنامه‌نگاری عصر صفوی چه مضامینی تصویر شده؟ و این تصاویر چگونه در ساحت پیش‌گویی و فال‌گیری مورد استفاده قرار گرفته‌اند؟. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوۀ کتابخانه‌ای صورت گرفته است. نتایج به‌دست آمده از این تحقیق نشان می‌دهد که مضامین نگاره‌های نسخۀ فالنامۀ فارسی موزه توپقاپی سرای در سه دستۀ اصلی دینی، ادبی و تنجیم به تصویر درآمده و مضامین دینی بیشترین تعداد نگاره‌های این نسخه را به خود اختصاص داده است. مضامین نگاره‌های این نسخۀ فالنامه از طریق کارکرد تمثیلی روایت تصاویر در جهت تعیین سعد و نحس امور و باورپذیری پیش‌گویی مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در این نسخه تلاش شده است تا با القای مفهوم توسل و استخاره از طریق مضامین دینی نگاره‌ها به امر پیش‌گویی و فال‌گیری در برابر ممنوعیت نهادهای دینی، مشروعیت داده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the visual themes of Falnama paintings in Safavid era based on the use in prediction (Case study: Persian version of the Topkapi Saray museum Falnama)

نویسندگان [English]

  • Saied Akhavani 1
  • Fattaneh Mahmoudi 2
1 MA art research, university of Mazandaran golarizhan@gmail.com
2 Associate Professor of art and architecture faculty, university of Mazandaran
چکیده [English]

Falnama of the Safavid era, includes multiple images with a variety of themes and the main purpose of this study which focuses on the prediction and concludes with a depiction of the fortune telling. Indeed, this research seeks to identify the diversity of the themes in Falnama paintings in Safavid era. The Topkapi Saray museum Falnama, with its fifty-nine paintings, the bound Persian Falnama (TSM H.1702), now housed in the Topkapi Palace Library, is the most extensively illustrated copy. Attributable to the last quarter of the sixteenth century, the manuscript's written and painted folios have been carefully integrated into a unified ensemble. The volume must have entered the Ottoman royal collection sometime belore the reign of Ahmed ii (reigned 1703-30), whose seal appears on the flyleaf and offers a terminus ante quem for its acquisition. Its maroon binding dates from the reign of Sultan Abdulhamid II (1876-1909), at which time some of the folios may have been re-margine.
Similar to other Falnamas, the manuscript has an image on the right (verso) and a related text folio on the left (recto), but it is also the only monumental copy to Integrate text and Image on the same page. Each illustration is framed by a pair of couplets in Nasta'liq script that introduces the subject and the general nature of the prognostication. In addition, Koranic verses (aya), copied in gold, blue, or red Muhaqqaq script, appear at the top of each illustrated folio. In many instances, the verses refer directly to the subject of the image; in others, only fragments are used and the connection between the illustration and the sacred text is more opaque. Such a highly unorthodox scheme simultaneously underscores the source of the images and lends them indisputable authority. No other illustrated religious, historical, or literary manuscript attempts to relate its paintings so explicitly to the Koran, which further adds to the exceptional nature of this particular volume. To this end, the question raised here is over the relationship among the concepts behind Falnamas’ paintings with prediction and fortune telling. Being qualitative in nature, the present study adopts a descriptive approach to content analysis with the findings demonstrating that the popularity paintings in Topkapi Saray museum Falnama, in three major religious, literary and astronomical sections, the religious themes have the highest number of paintings of this manuscript. The themes of this version of the Falnama have been used through the narratives to determine good and bad affairs and the predictability of prediction. Also tried by imposing the concept of resorting to the religious themes of the images give legitimacy to prophesy against the Religious prohibition. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Painting
  • Falanama
  • Visual themes
  • Prediction
  • Safavid era
افشار، ایرج (1383). «فال‌نامه». فرهنگ مردم. ش 10. صص 76-81.
باربارو و دیگران (1381). سفرنامه ونیزیان در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
باقری حسن‌کیاده، معصومه و مهناز حشمتی (1393). «پیشگویی و طالع‌بینی در متون ایرانی دوره میانه». فرهنگ و ادبیات عامه. س 2. ش 3. صص 1-24.
بیرونی، ابوریحان (1362). التفهیم لاوائل صناعۀ التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: بابک.
بیرونی، ابوریحان (1366). آثارالباقیه عن قرون الخالیه، ترجمة اکبر دانا سرشت، تهران: امیر کبیر.
بی‌نام (1345). یواقیت العلوم و دراری النجوم. به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بینیون، لورنس و همکاران. (1376). سیر نقاشی ایران. ترجمه محمد ایران‌منش. تهران: امیرکبیر.
بیکرمن، ئی و دیگران (1384). علم در ایران و شرق باستان (مجموعه مقالات)، ترجمه و تحشیه همایون صنعتی‌زاده، تهران: قطره.
پیرزادنیا، مینا و همکاران (1394). «تصویرپردازی هنری در سورۀ مبارکۀ اعراف با تکیه بر تشبیه، استعاره و مجاز». پژوهش‌های ادبی- قرآنی. سال سوم، شماره دوم، صص 117-139.
حرزالدین، محمد حسین (1385). تاریخ النجف الأشرف. مصحح: عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین. قم: دلیل ما.
حسینی قمی، قاضی احمد (1383). خلاصة التواریخ. تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
حلبی، علی‌اصغر (1378). سی قصیده از ناصرخسرو، چ نهم، تهران: پیام نور.
خزایی، محمد. (1381). هنر اسلامی. مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی. تهران: مطالعات هنر اسلامی.
خلعت‌بری لیماکی، مصطفی (1384). «انواع استخاره و جایگاه آن در اعتقادات مردم». فرهنگ مردم ایران. شماره 5و6. صص 117-140.
دلاور، علی (1389). «روش‌شناسی کیفی». فصلنامه راهبرد. س 19. ش 54. صص 307-329.
رادفر، ابوالقاسم. (1385). تعاملات ادبیات و هنر در مکتب اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر.
رفیعی، احمدرضا و علی‌اصغر شیرازی (1386). «هنر دوره سلجوقی، پیوند هنر و علوم»، نگره، سال سوم، شماره ٥، صص 107-119.
روسو، پیر (1337). تسخیر ستارگان، ترجمه رضا اقصی، تهران: موسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی.
زرگری، فاطمه و علی یحیائی (1393). «تأثیر باورها و نگرش‌های نجومی بر اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در سده‌های چهارم تا نهم ق.»، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال چهل و ششم، شماره پیاپی 93، صص 97-122.
زمخشری، محمود (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. چاپ سوم. بیروت: دار الکتاب العربی.
سرامی، قدمعلی (1383). از رنگ گل تا رنج خار (شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه). چ4. تهران: علمی و فرهنگی.
سیپک، ییری (1384). ادبیات فولکلور ایران. ترجمه محمد اخگری. تهران: سروش و مرکز.
صرفی، محمدرضا و راضیه افاضل (1389). «بازتاب باورهای نجومی در خمسة خواجوی کرمانی»، کهن‌نامة ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شمارة دوم، صص 53-76.
صفت‌گل، منصور (1389). ساختار نهاد و اندیشه دینی در عصر صفوی. تهران: رسا.
فوران، جان (1386). مقاومت شکننده. ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.
قهاری گیگلو، مهناز و مهدی محمدزاده (1389). «بررسی تطبیقی صور نجومی در نسخه صورالکواکب و آثار فلزی سده های پنجم تا هفتم هجری»، نگره، شماره 14، صص 5-22.
کن بای، شیلا. (1378). نقاشی ایرانی. ترجمه مهدی حسینی. تهران: نشر دانشگاه هنر.
گلسرخی، ایرج (1377). تاریخ جادوگری. تهران: علم.
گیاهی یزدی، حمیدرضا (1388). تاریخ نجوم در ایران، دفتر تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
لسان، حسین (1356). «تفأل و تطیر». هنر و مردم. ش 183. صص 30-57.
مسعودی، ابوالحسن (1365). التنبیه و الاشرا، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مصفی، ابوالفضل (1357). فرهنگ اصطلاحات نجومی، همراه با واژه های کیهانی در شعر فارسی. تبریز: موسسه تاریخ و فرهنگ.
میرزا، عبدالهاشم (1396). «بررسی تطبیقی شأن نزول آیات اطعام (5-22 سورۀ انسان) از دیدگاه مفسران فریقین». دوفصلنامه علمی  ترویجی مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث. سال پنجم. شماره 8. صص 1-20.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق (1386). «زمستان در ادبیات و بازتاب آن در نقاشی ایرانی». نگره. سال سوم. شماره 5. صص 77-90.
نوروزی، جمشید و شهرام رمضانی (1394). «علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن». پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام. سال پنجم. شماره نوزدهم. صص 119-148.
نیکنام، حسین میرزا و محمدرضا صرفی (1381). «پیشگویی در شاهنامه». مطالعات ایرانی. س1. ش2. صص 153-172.
هاشمی‌زاده، سید رضا و همکاران (1396). «هویت ایرانی و سینما؛ بازنمایی هویت ایرانی در فیلم «مادر»». فصلنامه مطالعات ملی. س 18. ش 69. صص 85-102.
هلزی هال، لوییس ویلیام (1363). تاریخ و فلسفه علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: سروش.
هولت، پیتر مالکوم و دیگران (1387). تاریخ اسلام کمبریج. ترجمه تیمور قادری. تهران: مهتاب.