شناسایی کارکردهای معناگرایانه تزئینات گچبری چله‌خانه خانقاه بایزید بسطامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 موسسه آموزش عالی طبری بابل

2 گروه هنر،دانشکده فنی مهندسی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر،ایران

3 موسسه آموزش عالی روزبهان،مازندران،ایران

چکیده

در معماری اسلامی تزئین و آرایش بنا جزء لاینفک ساختمان محسوب می‌شود. حضور بارز آرایه‌هایی چون خط نگاره‌ها، نقوش گیاهی و طرح‌های هندسی، ماهیت فرعی هنر اسلامی را تشکیل می‌دهد. آرایه‌های گچی نیز از آذین‌های هنر و معماری اسلامی هستند اما  این هنر بار محتوایی بالایی داشته و علاوه بر زیبایی، جهت انتقال پیام‌های معناگرایانه کاربرد داشته‌اند.
مقبره‌ بایزید بسطامی از مجموعه‌های تاریخی شهر شاهرود است که در دوران قبل از سلجوقی ساخته شده است و در دوره‌های مختلف تاریخی مرمت و گسترش شده است.  تزئینات گجبری چله‌خانه از طرح‌های هندسی تشکیل شده‌اند که دیوارها، طاقها و محراب را پوشش میدهند.
هدف از این پژوهش مطالعه و شناسایی طرح‌های هندسی و تزیینات چله‌خانه بایزد بسطامی است و در پی پاسخ دهی به این سوال است که در تزئینات گچبری چله‌خانه از چه نوع نقوش و خط نوشته‌ها استفاده شده است؟ و همچنین کارکردهای معناشناسانه این تزیینات در چه بخشهایی از بنا و در چه انواعی ظاهر شده اند؟ و در نهایت انواع نقش مایه‌های به کار گرفته شده در چله‌خانه کدامند؟
بدین لحاظ پس از گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای، داده‌های بدست آمده به روش توصیفی- تحلیلی مورد بحث قرار گرفته‌اند.
مطالعه نقش‌مایه‌ها نشان داد که در گچبری‌های چله‌خانه گره‌ها برای تزئین و پوشاندن فضای داخلی طاقنما و دیوارهای بنا استفاده شده‌اند و گره‌ها با عناصر گیاهی(اسلیمی و ختایی) تلفیق شده و یا در کنار آن‌ها به صورت توأمان وجود دارد که این عامل از ویژگی‌های بارز آرایه‌های هندسی محراب‌های گچبری دوره ایلخانی به شمار می‌رود. طراحی کتیبه در چله‌خانه حاصل ترکیب عناصر متعددی است که در ترکیب و اتصالات آن از گره‌های ترئینی میانی، انتهای تزئینی حروف، تزئینات ساقه‌ها و طرح‌های گیاهی، تزئینات ریز نقش‌های متنوع استفاده شده است.
اما در کارکرد معناگرایانه این نقش و تزیینات مشخص گردید که گچبری‌ها، اسلیمی و اعداد مقدس و کتیبه‌های موجود در این بنا همه در جهت ایجاد رابطه معنایی بین عناصر کالبدی و غیر کالبدی در جهت ایجاد مفاهیم عرفانی اسلامی جهت فراهم آمدن شرایط مناسب برای خلوت نشینی سالکان بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identifying the Semantic-oriented Functions of Stucco Decorations in Chelleh-Khaneh at Khanqah of Bayazid Bastami

نویسندگان [English]

  • shabnam haghighnejad 1
  • nadiyana maghuly 2
  • mehdi haghayegh 3
1 Institue of Higher Education tabari
2 department of art,Islamic azad University,Iran qaemshahr
3 Institute of Higher Education Roozbahan
چکیده [English]

In Islamic Architecture, building decoration and ornamentation are considered as integrated elements of any buildings. Apparent presence of decorations such as line drawings, vegetative and geometrical designs, composes the secondary nature of Islamic art. Stucco decorations are amongst the decorations of Islamic art and architecture; however this field of art enjoys a rich semantic content and has been used to transmit semantic-oriented messages apart from beauty. Shrine of Bayazid Bastami is one of the historical complexes of Shahroud city, constructed in pre-Seljuk eras and has been renovated and developed within various historical eras. Stucco decorations in Chelleh-Khaneh are composed of geometrical designs that cover the walls, arches and altar. The purpose of this study is to investigate and identify the geometrical designs and decorations of Bayazid Bastami Chelleh-Khaneh, and to answer to the question that what types of motifs and inscriptions are used in the stucco decorations of Chelleh-Khaneh? In what parts of the building and in what forms the semantic functions of these decorations have appeared? Finally, what types of motifs are used in Chelleh-Khaneh? In order to do so, first of all the decorations were photographed on site and then their linear designs were extracted from such photos and were discussed using a descriptive-analytical method. The studies of motifs indicated that mainly the knots have been used in Chelleh-Khaneh stucco designs to decorate and cover the internal area of arcades and walls of the building. The types of rhythms ruling this Chinese knot were predominant regular repetitive rhythms. In examining the designs in these Chinese knots, it is clearly evident that nodes 4, 6, 8 and 21 are most observed, which are based on pair numbers and are merged with vegetative elements (arabesque and khataei patterns) and/or exist simultaneously beside them. This is considered as one of the apparent features of geometrical decorations in stucco altars of the Ilkahnid era. The general motifs were placed in a circularly shaped area and the circular element was dominant. Design of the inscription in Chelleh-Khaneh is the result of combination of a variety of elements and middle decorative knots, words with decorative endings, stalks and vegetative decorations, and various minute decorations have been used in combination and connection to the same area. The Kufic and Thuluth scripts, in combination with the decorations, along with a variety of arabesque and geometrical designs, have given a special beauty to these plasterings. Nevertheless, in the semantic-oriented function of such designs and decorations it was found that there is a coherent relationship between beauty and form with mystical meanings and concepts in this building. In fact, the relationship between non-physical factors such as God's attributes and religious and mystical principles has been well established with physical factors such as form and geometry. The theme of the verses used in the Bayazid Bastami's Chelleh-Khaneh is divided into two categories of "Monotheism" and "Anthropology". The themes of all verses are positive and guiding, and none of them addresses the punishment. Therefore, the themes of the inscribed Qur'anic verses are in accordance with the altar, and the place of its implementation is in direction of faith, guidance and unity of the believers. The contents of the inscriptions of the Bayazid’s Chelleh-Khaneh have grand mystical basics. The most important forming sources of these basics in the first place are the verses of God in the Holy Qur'an, which is considered to be the most comprehensive program of salvation, and next, the hadith of the great Prophet of Islam (pbuh). Most of the verses and hadiths have certain meanings and interpretations. Arabesque patterns and sacred numbers and inscriptions used in this building are all intended to establish a semantic relationship between the physical and non-physical elements in order to create Islamic mystical concepts to provide the proper conditions for the seclusion seekers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Decorations
  • Stucco
  • Semantic-oriented Function
  • Chelleh-Khaneh
  • Bayazid Bastami
  • Islamic Architecture
اسکندرپور خرمی، پرویز. ۱۳۷۹. گل‌های ختایی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ایمنی، عالی.۱۳۸۹.«بیان نمادین در تزئینات معماری اسلامی»، کتاب ماه هنر: ش ۱۴۲: ص ۸۶-۹۰.
اینانلو، شبنم، فرخی، علیرضا،1380،طبیعت در معماری مسجد،مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد افق آینده، زیر نظر معاونت پژوهشی،تهران، دانشگاه هنر
آقا شریف، احمد،1383،اسرار و رموز اعداد و حروف،شهید سعید محبی،تهران
بلر،شیلا،کاوسی،ولی الله،1387،الگوهای هنرپروری و آفرینش هنری در ایران دوره ایلخانیان(مورد خواجه رشیدالدین)،هنر و معماری :گلستان هنر،شماره13،صص32-47
بورکهارت، تیتوس،1365، مطالعاتی در هنر دینی، ترجمه؛حسین نصر، انتشارات امیرکبیر،تهران
بورکهارت، تیتوس،1369،هنر مقدس،ترجمه جلال ستاری،تهران: انتشارات سروش
پاک سرشت، مرتضی، 1379،خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن کریم، انتشارات قدیانی، چاپ اول
پیرنیا،محمدکریم،1389،سبک شناسی معماری ایرانی،انتشارات سروش دانش،چاپ هشتم
پوپ، آرتور،1382،معماری ایران،ترجمه غلامحسین صدری افشار،تهران؛انتشارات اختران
تشکری، فاطمه،1395،نماد پردازی در هنر اسلام، اطلاعات حکمت و معرفت، سال ششم، شماره 6
تیتوس بورکهارت،1365، هنر اسلامی؛ زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: سروش
جوادی ،شهره،1384، تزئین، عنصر اصلی در زیبایی شناسی هنر ایران، نشریه باغ نظر:ش 3،صص51-57
چیتیک،ویلیام،1386،درآمدی بر تصوف،ترجمه: محمد رضا رجبی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب،قم
حاتم، غلامعلی،1379، معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان،تهران:جهاد دانشگاهی، موسسه انتشارات
حجازی، محمد،1380، سمبولیسمدر معماری مسجد، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد افق آینده، زیر نظر معاونت پژوهشی، تهران،دانشگاه هنر
حسینی، سید هاشم،1390،کاربرد تزیینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره چهاردهم
خمسه،فرزانه؛طاووسی،محمود،1388، راز و رمز اعداد در تزئینات مساجد: مسجد جامع ورامین، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی،شماره40،صص 89-100
دهخدا،علی اکبر،1363، لغت نامه، دانشگاه تهران
رازانی، مهدی،1386، معرفی محراب مسجد جامع هفتشویه، مجله فرهنگ اصفهان،شماره35، صص50-55
سجادی، سید جعفر،1370،فرهنگ و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی،تهران، انتشارات طهوری
سجادی، علی،1367، هنر گچبری در معماری اسلامی ایران،مجله اثر، شماره 25،صص194-214
سید جان،عباس و عامر ، شاکر سلیمان،1383،هم آراستگی در نگاره‌های اسلامی، چاپ اول،ترجمه آمنه آقاربیع، مشهد، انتشارات به نشر،صص 59-49
شکفته، عاطفه،1391، ویژگی‌های بصری شاخص تزئینات گچبری معماری عصر ایلخانی، مطالعات معماری ایران، دوفصلنامه معماری ایرانی ،شماره 2،صص79-98
شکفته،عاطفه،صالحی کاخکی،احمد،1393، شیوه‌های اجرایی و سیر تحولات تزئینات گچی معماران ایران در قرون هفتم تا نهم هجری،فصلنامه نگره،شماره 30،صص 63-82
شوالیه، ژان،گربران،آلن،1384، فرهنگ نمادها،ترجمه:سودابه فضایلی، جلد چهارم، جیهون، تهران
صاحبی بزاز، منصوره،1389،خط و مضمون درکتیبه‌های محرابها ی گچبری بناهای سلجوقی، دو فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی،شماره سیزدهم،صص 69-88
صحراگرد، مهدی، شیرازی ،علی اصغر،1389، تاثیرات تحولات خوشنویسی (خط ثلث)بر کتیبه نگاری ابنیه اسلامی ایران سده چهار تا نهم هجری، فصلنامه تحلیلی- پژوهشی نگره،صص51-64
صدیقی، محبوبه،1388، بررسی اجمالی جغرافیای تاریخی و معرفی برخی از بناهای مذهبی و مشاهیر شهر بسطام: بسطام شهر مشاهیر و بناهای مذهبی،مجله فقه و اصول، سال هفدهم، شماره 67، صص57-75
ظفرنوائی، خسرو،1389، خلوت در عرفان اسلامی، فصلنامه تخصصی ادیان و عرفان:سال هفتم،ش 25 ،صص107-120
عدل،شهریار،1364،کتیبه نو یافته در بسطام و برج آرامگاهی از میان رفته حسام الدوله در ساری، فصلنامه اثر، شماره 10و11،صص 175-183
عدلی، محمدرضا ،1392،علل گسترش جماعت‌های اولیه صوفیان و شکل گیری خانقاه‌ها، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی:ش30،صص147-180
علیشاه همدانی، مجذوب،مراحل السالکین،انتشارات نعمت اللهی، تهران،1351
فراست، مریم،1385، همخوانی کتیبه و نقوش هندسی در بناهای اصفهان عصر صفوی، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره پنجم،ص 32
فضائلی، حبیب الله، ۱۳۸۷ ، تعلیم خط، تهران، انتشارات سروش
فیض کاشانی، ملا محسن، راه روشن، ترجمه: محجة البیضاء، ترجمه: سید محمد صادق عارف، نشر:آستان قدس رضوی، تهران، 1372 ، ج 2
کیانی، محمد یوسف،1379، تاریخ هنر و معماری در ایران در دوره اسلامی، جلد 3، تهران؛انتشارات سمت
کیانمهر، قباد و خزایی، محمد،1385، مفاهیم و بیان عددی در هنر گره چینی صفوی،کتاب ماه هنر، شماره 91-92،صص39-26
گرابار، اولگ،1379، شکل گیری هنر اسلامی،ترجمه؛مهرداد وحدتی دانشمند، جلد اول، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران
گرامی نژاد، ابوالقاسم،1387،آشنایی با شیوه‌های هنر گچبری،کتاب ماه هنر،ص 104-110
لینگز، مارتین، 1383 ، عرفان اسامی چیست، ترجمه: فروزان راسخی، تهران:دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
محمد، لاهیجی،1337، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز به کوشش کیوان سمیعی، تهران، انتشارات محمودی
محمدزاده،مهدی؛ توکلی،سعیده،1391،نمادهای عرفانی در تزئینات چوبی مسجد ملا رستم مراغه،کتاب ماه هنر،شماره 168،ص52-57
محمدی شیخ شبانی، ساجده ،محمدی، منیژه، رفیعی، پروین،1392، روند تحول گچ بری، گونه‌ای از تزئینات زیبایی شناختی در معماری اسلامی، همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار
مخلصی، محمد علی،1359، شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن، مجله فرهنگ و هنر :ش2,3 و 4،صص245-209
معمارزاده، محمد،1386،تصویر و تجسم عرفان در هنرهای اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه الزهرا، معاونت پژوهشی
مکارم شیرازی، ناصر،1373،تفسیر نمونه، تفسیر و بررسی تازه‌ای درباره قرآن مجید،تهران:دارالکتب الاسلامیه
مکی نژاد، مهدی،1386،تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:تزئینات معماری،تهران،انتشارات سمت، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی
منفردزاده،گودرزی سروش ،1390 ، آرایه‌های معماری اسلامی و نقش آن در تزئینات معماری، همایش معماری پایدار
منور، محمد،1371، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، جلد1، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم ،تهران، آگاه
میرزایی، عبدالله،1391،بررسی سیر تکامل اسلیمی در هنر ایران(دوره ساسانی تا قرن هفتم ه. ق)،کتاب ماه هنر،شماره 164،ص 54-57
ندبم، فرناز،1386، نگاهی به نقوش تزئینی در ایران،مجله رشد آموزش هنر،دوره چهارم،شماره4،ص14-19
نصر، سید حسین،1384، سنت اسلامی در معماری ایران، هنر و معماری مساجد، جلد 2، انتشارات رسانش، تهران
وحدتی دانشمند،مهرداد،1375،معماری و تزئینات اسلامی، تهران،انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول
ویلبر، دونالد، ١٣٤٦، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، علمی و فرهنگی:تهران
هنرفر، لطف الله ،1347، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، مجله هنر و مردم، دوره 6، شماره 72
هنر دوست، احسان؛خاکباز،وحدالدین و قاسمی پور،محسن، 1393، هنر گچبری در گذر زمان ، معرفی سیستم سقف تزیینی متحرک و برسی آن با دیگر سقف‌های تزیینی، کانون ملی معماری ایران،همایش ملی معماری،عمران و توسعه نوین شهری تبریز، کانون ملی انجمنهای صنفی مهندسان معمار ایران
Bakhtiar, Laleh ,(1960). Sufi, London, Thames and Hudson.