بررسی نگاره‌ای از نگاره‌پردازی‌های هزارویک‌شب صنیع الملک با نظریۀ «ادراک دیداری» مکتب گشتالت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه الزهراء، شهر تهران، استان تهران

2 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه الزهراء، شهر تهران، استان تهران.

3 ریاست دانشکده

چکیده

اصول کلی مکتب گشتالت، به معنای «کل واحد»، توسط گروهی از روان‌شناسان آلمانی نیمه اول سده بیستم میلادی تدوین گردیده است. این دیدگاه، مبنی بر نظریه‌های مربوط به چگونگی سازماندهی بیننده از مجموعة عنصر‌های دیداری ساده است که وقتی طبق قانون‌های مشخص به کاربرده می‌شود، به صورت گروه‌هایی در قالب یک مجموعۀ واحد تعریف شده و به کلیت نظام ادراک دیداری می‌انجامد. پویش و رواج این نوع مطالعه‌ها در عرصه هنرهای تجسمی با نام «رودلف آرنهایم»، نظریه‌پرداز و روان‌شناس هنر (2007- 1904) م. گره خورده است. مقاله پیش‌رو بر اساس اصل ساده‌سازی نظریۀ «ادراک دیداری» مکتب گشتالت، به روایت «رودلف آرنهایم»، به بررسی و تحلیل یک نگاره مربوط به مجلس شب نودودوم از نگارگری‌های هزارویکشب، اثر صنیع‌الملک (1283/ 1886- 1229/1813) می‌پردازد. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی با بهره‌گیری از نمودهای مستند در نگارگری‌های صنیع‌الملک با این هدف انجام می‌گیرد که در عین برجسته‌سازی عنصرهای اصلی داستان «علی‌بن‌بکار و شمس‌النّهار» با هم‌تراز‌نمایی ساختار پنج پارۀ این نگاره، چگونگی بازشناسی مؤلّفه‌های تصویری در تجسم مفهوم واحد را مورد بررسی قرار دهد. گرچه در پردازش این نگاره‌ دقت‌نظرکافی به چشم نمی‌خورد، اما یافته‌ها نشان می‌دهد که بیننده (به صورت دریافت ذهنی) می‌تواند حتی بدون آشنایی با متن داستان، به صورت خودانگیخته، از طریق ساده‌سازی تصویر به دریافت مفهوم کلّی و بازپروری آن از راه ادراک دیداری گشتالت اقدام نماید و درنتیجه به عنصر‌های اصلی تصویر و دریافت کلی مفهوم داستان، دست پیدا کند. همچنین در پهنۀ گسترده‌تر، با مقایسۀ هر پنج قسمت تصویر مقاله با یکدیگر (به عنوان ابزار پژوهش) می‌توان به گشتالت یک «کل واحد» یعنی یگانگی شکل شخصیت‌ها و تفکیک فضاهای اصلی داستان پی برد. در مجموع با این نتیجه، به نظر می‌رسد که این پژوهش به گونۀ معنی‌داری با ادراک دیداری مکتب گشتالت در زمینۀ روان‌شناسی هنر هم‌سویی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of One of Sani al-Molk’s One Thousand and One Night Illustrations From Visual Perception Theory of Gestalt

نویسندگان [English]

  • Ameneh Mafitabar 1
  • Fatemeh Kateb 2
  • Mansour Hesami 3
1 Ph.D. Candidate of Art Research, Alzahra University, Tehran, Iran
2 Ph.D., Associate Professor and Faculty Member, Alzahra University, Tehran, Iran
3 Ph.D., Associate Professor and Faculty Member, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

General principles of Gestalt School of Psychology (Unified Whole) are codified by a group of German psychologists in early twentieth century. This approach is based on theories describing how the viewer tend to organize a series of simple visual elements into groups or unified wholes when certain principles are applied, and forms the overall system of visual perception. Development and promotion of such studies in domain of the visual arts is associated with the name of “Rudolf Arnheim”, the art theorist and psychologist (1904-2007). The present article aims to analyze five parts of an illustration of the ninety second night scene from One Thousand and One Night Collection from Sani al-Molk (1813-1886) based on Rudolf Ainheim’s definition of the principle of simplification in “visual perception” theory of Gestalt School. This article is a descriptive analytical study which utilizes the documentary aspects of Sani al-Molk’s illustration aiming to sharpening the contour text structure of “Ali ibn Bokar and Shams al-Nahar”. In addition, by levelling the structure of the five parts of this illustration, the purpose is to study on recognition of the visual components in the embodiment of the same concept. Although this illustration do not seem to be precise enough, the findings show that the viewer, even if not familiar with the story, would be able (by means of mental perceptions) to perceive the whole concept spontaneously, through simplifying the illustration, and reproduce it by means of visual perception of Gestalt, and consequently achieve the main elements of each part of the illustration, and perceive the overall concept of the story. In a broader sense, having compared five parts of  this illustration with each other (as a research tool), we can realize Gestalt of a “unified whole”; i.e. the unity of form of the characters, and separation of the main spaces of the story. As a conclusion it seems that this study is significantly aligned with visual perception of Gestalt School in domain of psychology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Visual Perception
  • Gestalt
  • Simplification
  • One Thousand and One Night
  • Sani al-Molk’s Illustrations
آتابای، بدری. 1355. فهرست دیوان‌های خطی کتابخانه سلطنتی. ج2. تهران: زیبا.
آرنهایم، رودلف. 1392. هنر و ادراک بصری: روان‌شناسی چشم خلاق. ترجمه مجید اخگر. چ 5. تهران: سمت.
آلن، ریچارد و تروی، ملکم. 1389. ویتگنشتاین، نظریه و هنر. ترجمه فرزان سجودی. تهران: فرهنگستان هنر.
پاکباز، رویین. 1383. دایره‌المعارف هنر. چ 4. تهران: فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین . 1385. نقاشی ایران. چ 5. تهران: زرین و سیمین.
تامسن، جیمز ماتسن. 1392. نظریه‌های هنری در قرن بیستم. ترجمه داود طباطبایی. تهران: افکار.
ذکاء، یحیی. 1382. زندگی و آثار استاد صنیع‌الملک. تهران: میراث فرهنگی.
ربیعی، هادی. 1388. «رویکرد حکمای مشاء به هنر اسلامی». جستارهایی در چیستی هنر اسلامی. به اهتمام هادی ربیعی. تهران: فرهنگستان هنر: 82- 61.
رضازاده، طاهر. 1387. «کاربرد نظریه گشتالت در هنر و طراحی». آینه خیال. ش 9. مرداد و شهریور: 37- 31.
زارع‌زاده، فهیمه و شاد قزوینی، پریسا. 1387. «بررسی رمزگان واقع‌گرا در نسخه خطی هزارویک شب». مطالعات هنر اسلامی. ش9. پاییز و زمستان: 26ـ 7.
ستاری، جلال. 1368. افسون شهرزاد. تهران: توس.
شاپوریان، رضا. 1386. اصول کلی روانشناسی گشتالت. تهران: رشد.
طسوجی، عبدالطیف (مترجم). 1387. هزار و یک شب. ج 2. تهران: نگاه.
نظری، فاطمه. 1390. «کالبدشکافی تصویری از هزارویک شب». نگره. ش17. بهار: 13 ـ 5.
هاوس، رزالین هرست. 1388. فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی 1. ترجمه امیر نصری. چ2. تهران: فرهنگستان هنر.