گونه‌شناسی موضوع و مضمون در نقاشی‌های لاجوردی اتاق ضلع غربی خانه اخوان حقیقی اصفهان، متعلق به دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی گروه کتابت و نگارگری،دانشکده صنایع دستی ،دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2020.4651.2271

چکیده

خانه «اخوان حقیقی» از جمله بناهای منسوب به دوره اول قاجاریه است که آرایه‌های معماری آن نیز با توجه به ویژگی‌های سبکی و مستندات تاریخی (کتیبه اتمام تزیینات بنا به تاریخ 1274ه. ق)، متعلق به دوره قاجار است. نقاشی‌های لاجوردی ریزنقش و کثیر (به تعداد 1358نقاشی) به کار رفته در بخش شاپرکی دیوارنگاره‌ها و مقرنس‌های سقف اتاق ضلع غربی این خانه (G) که مشابه آنها در سلسله منظره‌های ریزنقش روی سطوح هندسی مقرنس‌ها و قطاربندی‌ها‌ی سایر اتاق‌ها نیز به چشم می‌خورد از جمله نقاشی‌هایی هستند که علاوه برطراحی و فضاسازی، شیوه اجرا، به لحاظ مضمون و موضوع، در تضاد و تقابل با سایر نقاشی‌های سطوح متعدد همجوار به نظر می‌رسند. مضامین وطرح‌هایی که به نوعی حکایت از بستر فرهنگی و اقتضائات مطروحه عصر قاجار دارد. پژوهش حاضر با عطف به خلاءاطلاعاتی و با هدف مستندسازی، گونه‌شناسی، دسته بندی نقاشی‌های لاجوردی، توصیف و تبیین دقیق مضامین به کار رفته انجام و در راستای پاسخگویی به این پرسش بوده است که از حیث گونه‌شناسی، طرح ها، موضوعات و مضامین بکار رفته در این نقاشی‌ها کدامند ؟روش تحقیق توصیفی – تبیینی، نمونه گیری هدفمند و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای و میدانی است، یافته‌های تحقیق مبین آنست که این نقاشی‌ها اساسا از نوع منظره می‌باشند که به سه گروه زیر تقسیم می‌شوند:
1-منظره با محوریت نقوش انسانی 2- منظره با محوریت نقوش حیوانی 3-  منظره با ترکیبی از نقوش انسانی، حیوانی و عمارت ضمن توجه به مضامین روزمره و عامیانه حکایت از ویژگی التقاطی نقاشی عصر قاجار و گرایشات نوین و طبیعت‌گرایانه هنر این دوره داشته وتکرار قابل ملاحظه برخی مضامین، مبین تاثیر شرایط فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، اعتقادی و آیینی عصر قاجار و همچنین برگرفته از برخی مضامین تاریخی، ادبی، خیالی و اسطوره‌ای ایرانی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Subject and Theme Typology of the Azure Paintings in the Western Room of the Akhavan-e- Haqiqi House in Isfahan belonging to the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Hassan Yazanpanahd 1
  • Afsane Nazeri 2
1 Instructor, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Assistant Professor, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Akhavan-e- Haqiqi house has a number of similarities with other historical houses of this city, but it is among the most notable and outstanding examples of such houses which construction is ascribed to the Qajar period. Thus, considering the significance of this house with respect to architectural design, especially the notable aesthetic values of its various decorations, by focusing on mural paintings, especially the numerous small azure paintings in the butterfly cells (Shaparaki, in Farsi) of the murals and muqarnases of ceiling of the room, located at the western  side of the house, that are  similar to the series of fine landscapes on the geometric forms of the muqarnases in other rooms,  it is observed that they are among the paintings that, in addition to design, space, technique, and execution, are in contrast with other paintings of several adjacent levels in terms of subject matter; themes and designs that reflect the cultural context and the requirements of  the Qajar era.
As mentioned, these paintings mostly consist of natural landscapes and events of everyday life, some of which are in the form of pure natural landscapes while others are the result of combination with various animal and human designs.
 With respect to subject and considering the environment, these paintings are prominently different from traditional painting and original symbolic art of Iran which is still present in neighboring surfaces, and this matter shows the eclectic nature of Qajar painting as well as modern naturalistic disposition of this art.
These small paintings are called “Bedahenegari” or “Bedahesazi” due to their special and distinguished features so that these paintings are completely incongruent with conventional ornamentalism of neighboring surfaces. With respect to artistic method, these landscape paintings are naturalistic. Technique of performance is modeling and chiaroscuro method. Contrary to other paintings, these paintings have been drawn with a single color (azurite blue) and regarding their color value, they are complementing other neighboring warm-colored surfaces. Another feature of these paintings is the use of watercolor technique with transparent layers.
It seems the painter has used a kind of impromptu and has abstained from the rule of symmetry, adjusting the motifs with the whole architectural space and use of sketch.
 He has often violated the rule of symmetry and painted with a kind of freedom of action and mind which somehow remind the viewer of children’s painting. Thus, he has used different motifs, subjects, themes and techniques on symmetrical surfaces.
The present study has been conducted due to the lack of information regarding the literature review and to keenly bestow the proper attention which has not been paid to this subject yet. These are the artistic works which have been largely ignored, so the necessity of this research became evident. Accordingly, while referring to the significance and extraordinary and unique values of these paintings, the study seeks to answer the following question: What are the subjects and themes of the schemes used in these pictures? This research focuses on the typology of subject and themes of the azure mural paintings in the western room.
 This research aims to document, investigate, identify, classify, describe and explain the features of azure mural paintings via direct observation and descriptive-explanatory method.
The type of sampling was purposeful and used the homogeneous sampling method. Furthermore, data analysis was performed based on the detailed classification and typology of the subject and theme. The statistical population consisted of 1358 azure paintings including: 436 human-centered landscapes, 330 animal-centered landscapes, 592 landscapes with a combination of humans, animals, buildings and etc.
 The painter’s use of certain literary themes (allegorical, historical, folk, mythological etc) is evident as well as attention to nature, natural themes and everyday events mixed with a kind of abstractionism and visualization of internal and personal worlds and states (simultaneous attention to internal and external worlds), and technique of free embossing. Also, lack of attention to details and Sadenegari (or stylization) with a kind of false perspective and dramatic chiaroscuro (simultaneous two-dimensional drawing and dramatic modeling), mostly symmetrical composition of works and displaying of humans and animals in a conventional balance (from opposite angle and at the center of plaque) are exhibited.
The research results show that the topics and themes of azure landscape paintings have been drawn including various social, folk, historical, literary, imaginary, fantasy and mythical themes, especially natural themes, and it seems that they have been representative of the cultural values, folklore, beliefs, customs and traditions as well as conditions of life in the Qajar  period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Typology
  • Azure Paintings
  • Qajar Period
  • Isfahan
  • Haqiqi House
  • Western Side of the Room
  • Subject
  • Theme
بهشتی، محمد، وقیومی، مهرداد، 1388، فرهنگنامه معماری ایران در مراجع فارسی. تهران. موسسه متن (فرهنگستان هنر).
پاریاو، پیمان، 1386، حفظ و مرمت دیوارنگاره قاجاری خانه اخوان حقیقی، استاد راهنما: حمید فرهمند بروجنی، پایان نامه مقطع کارشناسی مرمت آثار تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان
پاکباز، رویین، 1369، در جستجوی زبان نو، سیر تحول هنر نقاشی در عصر جدید، تهران، نگاه.
دیبا، داراب و دیگران، 1391، خانه‌های اصفهان، مریم قاسمی سیچانی، اصفهان، انتشارات دانشگاه آزاد خوراسگان.
زندیه، انسیه، 1362، نقاشی‌های دیواری دوره قاجار (مرمت نقاشی‌های خانه اخوان حقیقی)، استاد راهنما: رسول وطن دوست، پایان نامه کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی، دانشکده مرمت، دانشگاه هنر اصفهان.
سیاحزاده، مهدی، 1396، پیمانه و دانه (شرح و تفسیر همه داستان‌های مثنوی معنوی به نثر)، تهران، مهراندیش.
شریف نسب، مریم، تقایل‌های دوگانه در داستانهای عامه، دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 1394، سال3، شماره1، 6-20
شکوهیان، غلامعلی و شیرازی، علی اصغر، بررسی و طبقه بندی موضوعی نقاشی های دیواری باغ ارم شیراز دوره قاجاریه، نشریه نگره، شماره16، سال27، 1389-41.
صفایی، آذر و میرزا ابوالقاسمی، محمد صادق، 1398، تزیینات معماری در خانه دخانچی شیراز، مجله نگارینه هنر اسلامی، شماره87، 17-94.
علی بیگی، رضوان، بررسی و معرفی نسخه مصور چاپ سنگی خاله سوسکه، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 47، سال67، 1390-74.
قاسم آبادی، ریحانه، 1386، حفظ و مرمت دیوارنگاره قاجاری با نقاشی گل و مرغ در خانه حقیقی، استاد راهنما: حمید فرهمند بروجنی، پایان نامه مقطع کارشناسی مرمت آثار تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان
قاسمی سیچانی، مریم، و معماریان، غلامحسین، گونه‌شناسی خانه دوره قاجار در اصفهان. مجله­ی هویت شهر، شماره7، سال87، 1389-94.
گوشه، فاطمه، 1386، حفظ و مرمت یک لنگه در چوبی منقوش متعلق به خانه حقیقی، استاد راهنما: حمید فرهمند بروجنی، پایان نامه مقطع کارشناسی مرمت آثار تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان.
لعل شاطری، مصطفی، سرافرازی، عباس، نفوذ غرب در نقاشی ایران از ابتدای حکومت قاجار تا پایان عصرناصری، مجله پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، شماره19، سال185، 1395-210.
محمد زاده، مریم، 1388، ارائه طرح مرمت تزیینات دیواری خانه حقیقی با توجه به آسیب‌های ناشی از حرکت سازه، استاد راهنما: حسام اصلانی، فرهنگ مظفر، پایان نامه کارشناسی ارشد مرمت آثار، تاریخی، دانشکده مرمت، دانشگاه هنر اصفهان.
محمدپور، احمد، 1392، ضد روش2: روش تحقیق کیفی (مراحل و رویه‌های علمی در روش شناسی کیفی)، تهران، جامعه شناسان.
معماریان، غلامحسین، و دهقانی تفتی، محسن، درجستجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعه موردی: خانه گونه تالاردار شهر تفت)، مجله مسکن و محیط روستا، شماره 162، سال21، 1396-38.
ملازاده، کاظم، و محمدی، مریم، 1386، دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (جلد هفتم)، تهران، سوره مهر.
مینوی، مجتبی، 1392، شرح کلیله و دمنه، انتشارات ثالث.
ناظری، افسانه و یزدان پناه، حسن، ارزشهای زیباشناختی نقشمایه‌های اتاق ضلع شمال شرقی خانه اخوان حقیقی متعلق به دوره قاجار، فصلنامه مرمت و معماری ایران، شماره7، سال68، 1392 -98.
نعمتی، نورالدین و طایفی، شیرزاد، بازتاب اوضاع اجتماعی در متون معاصرقاجار با تاکید بر فرهنگ عامه، فصلنامه علمی و پژوهشی سبک شناسی نظم و نثرفارسی (بهار ادب)، شماره21، سال497، 1392 -514.
نکوییان، نغمه، 1394، طبقه‌بندی فرمی و تکنیکی تزئینات معماری خانه حقیقی اصفهان با تاکید بر روایت شناسی نقاشی دیواری، استاد راهنما: مجید رضا مقنی پور، استاد مشاور: نصرالله تسلیمی، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشگاه علم و هنر.
نوروزی، نسترن، خوانش جامعه شناختی مضامین کاشی‌های تکیه معاون الملک، مجله جامعه شناسی هنر و ادبیات، شماره2، سال212، 1396-252.
ورمقامی، حسنا، تحلیل شکلی و محتوایی و خاستگاه آرایه‌ها در خانه‌های شهری و روستایی گیلان، مجله پژوهش هنر، شماره16، سال73، 1397-86.
ولی پور، فریبرز، 1386، حفظ و مرمت دیوارنگاره قاجاری متعلق به اتاق فوقانی ضلع غربی خانه حقیقی، استاد راهنما: حمید فرهمند بروجنی، پایان نامه مقطع کارشناسی مرمت آثار تاریخی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان
یزدان پناه، حسن، معرفی و طبقه‌بندی مضامین رایج در آرایه‌های معماری دوره قاجار، با تاکید بر شناسایی آن‌ها در نقاشی‌های دیواری و حجاری‌های نقش پردازانه قلعه چالشتر، مجله مطالعات هنر اسلامی، شماره30، سال95، 1396-118.