بررسی تطبیقی نقوش جووک‌ درب‌‌های بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی با درب‌های مقبره خواجه احمد یسوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد، رشته هنر اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استاد دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 استادیار دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

4 کارشناس ارشد دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2020.5213.2422

چکیده

در میان آثار هنری چوبی بجا مانده از ادوار مختلف ایران بعد از اسلام بویژه از دوره تیموری و صفوی شاهکارهای بی نظیری وجود دارد که از منظر تکنیکی و نقوش مشابهت ‌ها و تفاوت‌های قابل ذکری می‌توان بین آن‌ها مشاهده کرد. یکی از تکنیک‌های خاص بکار رفته در این آثار تکنیک جووک است. تکنیکی که مشابهت قابل توجهی با خاتم دارد ولی در عین حال تکنیکی مستقل از خاتم است. دو نمونه از آثار شاخص تاریخی که با تکنیک جووک کار شده‌اند درب‌های بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از دوره صفوی و مقبره یسوی از دوره تیموری می‌باشند. در این پژوهش سعی شده که مطالعاتی بر روی درب‌های این دو مجموعه با هدف تطبیق نقوش جووک بکار رفته در آن‌ها، انجام گیرد. بنابراین سوال این پژوهش مربوط به نوع تفاوت‌ها و شباهت‌های جووک بکار رفته بر روی درب‌های بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و درب‌های مقبره خواجه احمد یسوی با توجه به تفاوت زمانی و مکانی آثار است. روش تحقیق حاضر بصورت توصیفی – تطبیقی با رویکرد تطبیقی بوده و به شکل کتابخانه‌ای و میدانی به جمع آوری اطلاعات پرداخته شده است. نتایج حاصل نشان می‌دهد که در دوره تیموری و حتی قبل از آن نیز تکنیک جووک با خاتم در تمامی منابع یکی دانسته شده و تعریف خاصی برای جووک صورت نگرفته است در جووک‌کاری علاوه بر مقاطع مربع و مستطیل از مثلث و در مصالح از استخوان، برنج، آبنوس، فوفل و ... استفاده می‌کردند. با این وجود شکل کامل خاتم و اوج آن در دوره صفویه بوده و تکنیک جووک نیز همچنان با روش‌های قبلی در ابعاد بزرگتر از خاتم و در سطوح مختلف اجرا می‌شد. با توجه به بررسی های صورت گرفته می‌توان نتیجه گرفت اوج شکوفایی تکنیک جووک دوره تیموری بوده و نمونه های موجود بررسی شده گواهی این امر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Survey of Jovak Motifs of Sheikh Safi al-Din Ardebili Monument’s Doors and Khoja Ahmad Yasawi Mausoleum’s Doors

نویسندگان [English]

  • Zeynab Moradiyan gojhebaglo 1
  • Mehdi Mohammadzadeh 2
  • Shahriyar Shokrpour 3
  • Omid Shikhbaglo 4
1 MA in Islamic Art, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
2 Professor, Faculty of Islamic Arts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
3 Assistant Professor, Faculty of Islamic Arts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
4 Instructor, Faculty of Islamic Industrial Art, Tabriz University of Islamic Art
چکیده [English]

There are unique masterpieces of wooden artworks from different periods after Islam, especially the Timurid and the Safavid eras, which in terms of technique and motifs significant similarities and differences can be seen between them. One of the special techniques used in these works is the Jovak technique. This technique is one of the techniques of wood industry, which has taken into account the track record of this work in conjunction with Khatam's technique, since no specific research has been carried out so far. Jovak is a unique technique applied in these works that has significant similarities to Khatam, yet at the same time, it remains an independent technique. One of the most important features of Jovak is the diversification of dyeing, as well as a technique that has a significant similarity to Khatam with differences in dimensions, and types of work. Two historical exemplars of this technique are the Jovak technique in the tomb of Sheikh Safi al-Din, located in the Porcelain House of this place, from the Safavid period, and the mausoleum of Khoja Ahmad Yasawi from the Timurid period. Khatam had been introduced before the Safavid dynasty, and in rare cases on wooden works such as the tomb of Sheikh Safi al-Din Ardebili, in which the techniques of Khatam and Jouk are applied, can still be seen. Outside of present-day Iran, this technique can also be seen in various buildings, including the tomb of Sheikh Ahmad Yasawi. This research attempts to study the doors of these two complexes with the purpose of comparing the motifs of Jovak on them. The question of the research is regarding the kind of similarities and differences in used Jovak on the doors of these two complexes apropos the differences in time and location of works. The method of study is descriptive comparative, and has been conducted with a comparative approach and library and field studies. The statistical population of this study consists of two historical buildings of the tomb of Sheikh Safi al-Din Ardebili and the tomb of Khoja Ahmad Yasawi, which is one of the valuable works of the Timurid period. The Porcelain House is the tomb of Sheikh Safi al-Din Ardebili, ten of which doors have been omitted due to similarities and ten examples have been selected for study. Also, three doors of the burial hall in the inner part of the tomb of Khoja Ahmad Yasawi, have been selected for analysis. The analysis of the works is presented quantitatively and qualitatively. The analysis was carried out on the doors of the tomb of Yasawi, on which Jovak is mainly used in the most complex and at the same time the smallest motifs. The results show that in the Timurid period, and even before that, the technique of Jovak and Khatam were considered the same, but the research has shown that the Jovak technique has been much older than the Khatam technique. Therefore, in addition to the square and rectangular sections, triangles were used in Jovak as well as bone, brass, ebony, betel palm etc. as materials. However, the complete form of khatam and its peak were in the Safavid period, during which the technique of Jovak had been executed by previous methods in larger dimensions of Khatam and on different planes. According to the survey and the examined examples, it can be concluded that the technique of Jovak flourished in the Timurid period. The studies on these doors also show that during the Timurid period, the Jovak technique had been carried out with elegance and accuracy, and its diversity was more than that, but in the following period, the Safavid period, the motifs and the levels of Jovak grew larger. Furthermore, the type of materials used on these doors during the Timurid era include a wider scope than bone, brass wire, etc., though in the Safavid era, colored wood was used as well. In general, the method of work and tools are the same, and considering the Jovaks on these doors, it is quite obvious that there are a number of specific designs of Jovak on the doors of both sets, including the designs of Zalfak, a staircase, Janaki and a sample of Jovak that is made of colored woods, cut at different angles and placed next to each other, with the edges in the form of a narrow strip which are finally put together after being cut in layers. However, the differences between these doors are mainly evident in the Jovaks on the doors of the tomb of Khoja Ahmad Yasawi. They are placed in the margins of the frame and the page, but on the doors of the tomb of Sheikh Safi al-Din Ardebili, the dimensions of the Jovaks have been executed identically in all parts of the door.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jovak Making
  • Wooden Doors
  • Porcelain House
  • Yasawi Mausoleum
  • Sheikh Safi al-Din Ardebili’s Monument
جامعی، بیوک. 1386. نگاهی به آثار و ابنیه تاریخی اردبیل، چاپ اول، تبریز، اختر.
جعفری فرد، زهرا، صالحی کاخکی، احمد و جعفری سرشت، داوود، تلالو شعارهای شیعی بر آثار چوبی دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری، شیعه شناسی، شماره 52، 1394، صص 35-52.
دوازده امامی، مهدی، کیانمهر، قباد و بینای مطلق، سعید، مطالعه تاثیر عملی عرفان شیعی در هنر سنتی مطالعه موردی شکل گیری هنر خاتم مربع از قرن هشتم ق، جامعه شناسی هنر و ادبیات، شماره 13، 1394، صص 1-20.
دوازده امامی، مهدی و کیانمهر، قباد، گونه شناسی تطبیقی خاتم غیر مثلث، ، دوره جدید، شماره1 ، 1396، صص 17-30.
رجبی اصل، موسی. 1381. نقش و رنگ، چاپ اول، اردبیل، شیخ صفی‌الدین اردبیلی.
روزی طلب، غلامرضا و جلالی، ناهید 1382. هنر خاتم، ویرایش زهرا رهنورد، چاپ اول، تهران، سمت.
سهرابی نصیرآبادی، مهین و حقوقی فرد، سمیه، جوک کاری احیای هنر از یاد رفته کنفرانس بین المللی مهندسی، 1393، هنر و محیط زیست، لهستان.
سنایی، مهدی، طریقت یسویه و نقش آن در گسترش اسلام در آسیای مرکزی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ششم، دوره سوم، شماره 19، 1376، صص 168-175.
شایسته فر، مهناز و گلمغانی زاده، ملکه، تزیینات کتیبه‌ای نمای بیرونی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره 33، 1381، صص 103-83.
شجاع نوری، نیکو. 1394. چوب و هنرهای چوبی ایران، تهران، دانشگاه الزهرا.
صنعتی ایرانی، هاله. 1391. طراحی و اجرای لایتنگ‌های چوبی در فضاهای داخلی بقعه شیخ صفی الدین‌اردبیلی براساس آثار چوبی آن، کارشناسی ارشد، ایران، تبریز. دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکده هنر اسلامی.
طباطبایی، نسرین و محمدلوی عباسی، شیرین و گلریز خاتمی، محمد هادی. 1382. واژه نامه توصیفی خاتم سازی، چاپ اول، تهران، پژوهشگاه علوم و انسانی و مطالعات فرهنگی.
عرب، سمیرا و غلامعلی، حاتم، نوآوری در هنر خاتم کاری دوره صفویه و قاجار، اولین همایش بین المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی، 1394، استانبول، موسسه سفیران فرهنگی مبین.
کوه نور، اسفندیار. 1383. جلوه گری نقوش هندسی در آثار هنرهای سنتی ایران، چاپ اول، مشهد، کوره نور.
گلمغانی‌زاده، ملکه و یوسفی، حسن. 1389. هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، اردبیل، چاپ اول، اردبیل، یاوریان.
متوفسکابا تاشکند، ال.لو، بسوی مطالعه اشکال معماری در آسیای میانه در پایان قرن چهاردهم م/ هشتم ه. مقبره خواجه احمد یسوی، ترجمه: ا. بحرالعلومی. ب. شیرازی، مجله ایران، انتشارات موسسه بریتانیایی مطالعات ایرانی، شماره 23، 1985، صص 288-260.
مرادیان قوجه بگلو، زینب. 1395. طراحی و اجرای جووک‌کاری جعبه قرآن، براساس نمونه‌های موجود در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، کارشناسی، ایران، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکده هنر اسلامی.
مرادیان قوجه بگلو، زینب، بررسی تحلیلی و ساختارشناسانه جووک‌کاری صندوق قبرهای چوبی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، دو فصلنامه هنرهای صناعی اسلامی، سال سوم، شماره 1، پاییز و زمستان 1397، صص 126-113.
مصباحی، شکوفه. 1388. گمشده‌ای از هنر و معماری صفویه مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی: طرح بازسازی سر در عالی قاپو و احیای تزیینات آن، چاپ اول، تهران، رسانه پرداز.
مهرپویا، جمشید، آرایه‌های معماری سنتی در مساجد ایران، هنر، شماره 33، 1376، صص 573-556.
نور بکوژ .ژ و صادق بکوم . م. 2013 . مقبره خواجه احمد یسوی، چاپ اول، قزاقستان، شمع قزاق.
نوری نژاد، نازنین، مستندسازی هنر جووک سازی، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، سال چهارم، شماره 7، 1397، صص 156-137.
http://memari.online :1397/3/22.