مطالعه سیر تحول نقوش قوارهبری در مجموعه کاخ‌های گلستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع‌دستی، دانشکده صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار گروه صنایع‌دستی، دانشکده صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان

3 کارشناس‌ارشد صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2020.1242

چکیده

ارگ سلطنتی تهران به‌عنوان مقر حکومتی سلسله قاجار (1208- 1343هـ.ق)، مجموعه متشکل از 6 بنای معظم، با کاربری‌های گوناگون است که هر یک با تزیینات معماری متنوع و ممتازی آراسته شده است. از جمله این تزیینات که به طور گسترده در کلیه بناهای مجموعه کاخ گلستان به یادگار مانده، تزیینات قواره‌بری چوب است که زینت بخش درها، پنجره‌ها و ... است. لذا هدف این مقاله بررسی و مطالعه ویژگی‌های هنری قواره‌بری در مجموعه کاخ گلستان و روند تحول نقوش قواره‌بری‌های این مجموعه است. پرسش اصلی این پژوهش نیز چنین است: 1- وجوه اشتراک و افتراق در ساختار نقوش آثار قواره‌بری مجموعه کاخ گلستان کدام است؟ و 2- آثار این مجموعه سلطنتی در گذر زمان چه تحولاتی داشته‌است؟ این پژوهش به روش تاریخی- تحلیلی است و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و میدانی (عکاسی) است و به تحلیل کیفی نمونه‌‌های مورد مطالعه می‌پردازد. نتایج مطالعات حاکی از آن است که نوع کاربری بناها، سلیقه بانی، تأثیر شاخص‌های اجتماعی و ...، سبب تحولاتی در طرح، نقش و دیگر ویژگی‌های هنری آثار شده است. قواره بری‌های این مجموعه عمدتاً به‌صورت نقوش تکرارشونده (انعکاسی) و دارای واگیره‌هایی با فرم مستطیل و ترک‌هایی از دایره هستند که با نقش‌مایه اسلیمی آراسته شده و در ارسی‌ها و فرم هلالی بالای درها (خورشیدی‌ها)، بیشترین کاربرد را داشته‌‌اند. هم‌چنین به نظر می‌رسد که تنوع و پیچیدگی نقوش قواره‌بری و تکنیک‌های اجرایی آن در بناهای قرون اولیه قاجار نسبت به دوره متأخر آن بیشتر است و شاید بتوان کاخ شمس العماره را به‌عنوان یک استثنا در نظر گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Evolution of the Qavarebori Motifs in the Golestan Palace Complex

نویسندگان [English]

  • Qobad Kiyanmehr 1
  • Bahareh Taghavinejad 2
  • Sediqeh Mirsalehian 3
1 Associate Professor, Faculty of Handicrafts, Art University of Isfahan
2 Assistant Professor, Faculty of Handicrafts, Art University of Isfahan
3 MA in Handicrafts, Art University of Isfahan
چکیده [English]

The Qavarebori has flourished in the Qajar era to such an extent that one of the hallmarks of Qajar architecture is the presence of doors, windows and beautiful sashes made with this authentic Iranian art. The eye-catching visual features and remarkable technical characteristics such as high strength and cost-effective use of wood and glass are the reasons for the prevalence of wooden elements decorated with qavarebori technology in this period. According to the type of use, taste of founder or taskmaster, as well as the type of artistic attitude of the time and the influence of the social characteristics, the qavarebori ornaments of each building have undergone many changes, not merely in terms of technique, but in design and motif as well. In every historical period, royal palaces and monuments are the most important and the greatest places to show the peak of art and taste of the artists of each era, and the most appropriate case studies to fully explore the arts, especially architectural ornaments, can be found in these mansions. The royal citadel of Tehran, as the ruling headquarters of the Qajar dynasty (1793-1924 AD), is a collection of six monuments with various uses, each adorned with ornamental and varied architecture. Among these decorations, which are widely seen in all buildings of the Golestan Palace complex, are qavarebori decorations that adorn doors, windows, etc. The main question of this research is as follows: What are the similarities and differences in the structure of the motifs of the Golestan Palace Complex? And what have been the developments of the decorations of this royal complex over time? This research is a historical case study that, through library and field (photography) research methods, analyzes the studied samples qualitatively. The results of studies indicate that the function of buildings, taste, influence of social indices, etc., caused changes in design, motifs and other artistic features of works. The qavarebori of this complex mainly depict duplicate (reflective) motifs with rectangular copies and circular cracks adorned with arabesque patterns that were most commonly used in sashes and crescent forms above the doors. It also seems that the variety and complexity of the qavarebori motifs and their executive techniques in early Qajar buildings are greater than the subsequent ones; however Shams al-Amara palace may be regarded as an exception. Because in its construction and decoration, it was tried to use the finest and the most beautiful arts of the time to create a beautiful and artistic work of art. For example, despite the construction of the building during the late Nasserian period, some of the motifs of the qavarebori of this mansion, namely the examples on the large sashes of the first floor and the upper ones, still display complexity, while the simplicity of the other works of this period can only be seen in the few windows of the mansion such as the windows below the first floor of Shams al-Amara. On the other hand, in most of the works, made during these years, qavarebori has been used solely and without having been incorporated with other arts. But in some qavarebori works of this mansion, such as the main sash on the first floor Ivan of Kiosk, art techniques such as square signet, trelliswork, etc. have been combined with qavarebori, creating a beautiful and unique work.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Era
  • Architecture
  • Qavarebori
  • Golestan Palaces
  • Decorations
بهشتی، محمد. 1388. فرهنگ‌نامه معماری ایران در مراجع فارسی. به کوشش مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
حسن بیگی، محمدرضا. 1366. تهران قدیم. تهران: ققنوس.
ذکاء، یحیی. 1349. تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی ایران و راهنمای کاخ گلستان. تهران: انجمن آثار ملی.
رفیعی سرشکی، بیژن، ندا رفیع زاده و علی محمد رنجبر کرمانی. 1382. فرهنگ مهرازی (معماری) ایران. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
زارعی، محمدابراهیم. 1392. سنندج شهر ارسی، بررسی روند شکل گیری و گسترش هنر ارسی سازی بر اساس نمونه‌های موجود. دو فصلنامه مطالعات معماری ایران. دوره ، شماره 4: 109-130.
فلاح فر، سعید. 1388. فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران. تهران: کاوش پرداز.
قبادیان، وحید. 1383. معماری در دارالخلافه ناصری. تهران: پشوتن.
کریمان، حسین. 1355. تهران در گذشته و حال. تهران: دانشگاه ملی ایران.
گودرزی، مرتضی. 1388. آینه خیال. تهران: سوره مهر.
مصطفایی درمیان، میترا. 1394. مطالعه مبانی سواد‌بصری در عناصر قواره‌بندی، پارچه‌بری و گره‌چینی پنجره‌های ارسی و طراحی و تولید وسایل روشنایی امروزی مبتنی بر آن. استاد راهنما: مهین سهرابی نصیرآبادی، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا.
میرصالحیان، صدیقه، قباد کیانمهر و بهاره تقوی نژاد. 1394. گونه شناسی تزیینات قواره‌بری در فرم خورشیدی درها (مطالعه موردی: درهای بناهای سلطنتی دوره قاجار تهران). نگره. دوره 10، شماره 34: 84-101.
میرصالحیان، صدیقه. 1395. قواره‌بری در بناهای تاریخی ایران. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نجمی، ناصر. 1370. دارالخلافه تهران. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
وحدت طلب، مسعود و نیک مرام، امین. 1396. بررسی اهمیت، فراوانی و پراکنش رنگ قرمز در ارسی‌های خانه‌های تاریخی ایران مورد پژوهی: 22 تاج ارسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز. هنرهای زیبا (معماری و شهرسازی). دوره 22، شماره 2: 87-97.
هریس، سی.ام. 1385. فرهنگ تشریحی معماری و ساختمان. ترجمه محمدرضا افضلی و مهرداد هاشم زاده همایونی. تهران: دانشیار.