بررسی آرایۀ جدول در نسخ خطی؛ با تأکید بر متون قرون چهارم تا نهم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ‌ارشد، دانشکدهٔ حفاظت و مرمت

2 استادیار دانشکدهٔ حفاظت و مرمت

10.22070/negareh.2020.1174

چکیده

جدول آرایه‌ای ساده است که در نسخه‌های اسلامی اولیه هم دیده می‌شود. می‌توان این جداول را بر اساس نقش آنها در صفحه‌آرایی به دو شکل جداول‌ کاربردی و جداول‌ تزیینی تقسیم کرد. با توجه به اینکه این آرایه‌ها به‌صورت مستقل و با تکیه بر نمونه‌های متقدم موجود در نسخ اسلامی کمتر موردپژوهش قرارگرفته‌اند مطالعۀ پیش‌رو ضرورت یافته است. از طرفی شناخت هرچه بهتر این آرایه شناخت جنبه‌های دیگر هنر کتاب‌آرایی را هم تسهیل می‌کند. هدف این پژوهش شناخت این آرایه، پیشینه و سبک‌ها و ابزارهای مرتبط با آن بوده است. پرسش‌های مطرح در این زمینه عبارت بوده‌اند از: 1. آیا تعاریف لغوی موجود از جداول (اعم از کاربردی و یا تزیینی) در متون با توجه به نمونه‌های موجود از هریک از آنها در نسخه‌های خطی مطابقت دارد؟ 2. پیشینۀ جدول و جدول‌کشی با استناد بر متون به چه تاریخی بازمی‌گردد؟ 3. چه سبک‌هایی از جدول‌کشی در متون ذکرشده است؟ در مقالۀ پیش‌رو در مرحله نخست متون به روش تحلیل محتوایی موردبررسی قرارگرفته و سپس سبک‌های مطرح‌شده در متون در نسخ خطی شناسایی و معرفی‌شده‌اند و برای جمع‌آوری اطلاعات علاوه بر اینکه متون منثور و منظوم در بازۀ زمانی مدنظر موردبررسی و تحلیل قرارگرفته‌اند، تمامی نسخ خطی همزمان با متون نیز در کتابخانه‌های مجلس و ملک و دانشگاه تهران مشاهده و مورد ارزیابی قرارگرفته‌اند. درنتیجۀ این پژوهش تعاریفی دقیق‌تر برای هر دودسته از جداول ارائه شد، ضمن اینکه با توجه به متون مشخص گردید که پیشینۀ جداول‌ کاربردی در نسخ خطی به‌پیش از اسلام بازمی‌گردد، هرچند که قدیم‌ترین جدول کاربردی در نسخ اسلامی موجود، متعلق به قرن چهارم قمری است و در مقابل، واژۀ جدول در معنای جداول‌ تزیینی از قرون پنجم و ششم در متون بکار برده شده است و این در حالی است که از قرون اولیه جداول تزیینی در نسخ خطی (مصاحف) دیده می‌شوند. سبک‌هایی از نحوۀ جدول‌کشی همچون جدول سه تحریر و سیمین و شنگرف، نیز در متون آمده که اغلب آنها نیز در نسخ خطی تا پیش از قرن نهم شناسایی‌شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review of Ruling in Manuscripts based on Texts from the Fourth to the Ninth Centuries AH

نویسندگان [English]

  • elham akbari 1
  • Saeid Khoddari Naeeni 2
1 MA in Islamic Art, Faculty of Conservation and Restoration
2 Assistant Professor, Faculty of Conservation and Restoration
چکیده [English]

Islamic books have different artistic aspects. Rulings are among the most common decorations in Persian manuscripts during the 4th- 9th centuries (10th – 15th AD). Rulings are primarily red lines which had surrounded the texts or illustrations. This kind of simple and initial decorative efforts in Islamic manuscripts can be divided to functional and decorative ones. It means that some of the first rulings were just those which have had a function in the text and are called here as functional rulings. These types of rulings were used in scientific manuscripts such as mathematical texts to arrange   numbers or letters. The second type of rulings used to decorate around the text of other decorations. The term “Djadval” itself has many meanings throughout the history, and up to now, we do not have a clear definition of the word ruling (Djadval) as well as any investigation for the possible origins of this art. Despite its importance in the Persian art of book, there is no study on rulings which specifically analyzes the evolution and the role of this decorative element. This paper will focus on Persian historical texts to identify this art. Persian prose and poetry texts convey some clues to clarify the historical development of this art. The authors have studied many early Islamic manuscripts (from the 4th to the 9th century Hegira) to find the rulings which might be compared to those mentioned in historical texts. The Mushafs (Qurans) are among the most important sources to refer to, since the first illuminations appeared in these manuscripts and rulings are commonly classified under Illumination art. The first manuscripts in which rulings encompassed the texts belong to the 6th century AH (12th century AD). Also some astrological texts have tables (Zayjeh) which comprise rulings. We tried to propose a more clear definition for the word “ruling” which involve different forms and styles of this art. The authors studied all the manuscripts, which were dated before the 15th century, in some Iranian libraries to trace this type of rulings. In addition, the historical texts also helped us to clarify the literal meaning of the Djadvals.
In many cases Djadvals are drawn not only in square or rectangular forms, but also in hexagonal or even polygonal and circular forms, all of which are called Djadvals in the texts of the same period; a term that is used in an astrological text in the 615 AH (Kuwait, Dar al-Athar, Inv. No.LNS 270 ms,) in which the authors have called polygonal shapes rulings. Therefore functional rulings can be described as those rulings which are drawn in different forms and are divided by cross lines. They are filled by abbreviated scientific facts which may be Arabic alphabets or numbers.
 
Using decorative rulings in a manuscript layout will result in a cohesive and integrated expression in the look of the book. According to the studied historical evidences, decorative rulings, which are drawn by rulers or compasses, can be described as the lines which have embraced texts or patterns and could be vertical, horizontal, diagonal and curved.
Zij, which are mentioned in pre-Islamic texts, are astronomical tables and Islamic texts that showed such tables were drawn by rulings. Ibn al-Nadim (10th century) has addressed such Zijs. Also Tabary speaks about the zij of Kharazmshah. The earliest remaining Islamic manuscript which has red rulings is a collection of mathematical works, written in Shiraz. These drawings are called rulings in the same text. Gradually, well proportioned pages appeared in masterpieces which were produced for rulers, and rulings became a simple but important and laborious art in the Persian art of the book. The first Persian poem which mentions the rulings is a poem by Amir Muizzi (12th and 13th centuries). Based on a poem by Abd al-Rafie al-Hiravi, which is quoted by Awfi’s Lubab al-Albab, rulings may be considered as decorative types and artistic works. Drawing rulings in early Islamic art of the book was not an independent work of art, and it was considered as a branch of illumination and would be done by the scribe him/herself or the illuminator. By the beginning of the 9th century, in the Timurid period for the first time an artist is considered as ruling-designer. This document belongs to Baysunghr; the famous Timurid prince. Rulings are gradually drawn more beautifully and delicately, and with more colored lines (gold, lapis lazuli, silver, orange or even purple). In this paper evidences show that the art of ruling has pre-Islamic origins. Rulings and tables are called forms (Shekl) or shapes (Surat). First evidences are found in medieval prose texts of the 11th-12th centuries. Ruling pen, compasses and ruling sticks, as tools that artists used, and some styles such as golden, silver, double and triple-outlined rulings are introduced.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Functional Rulings
  • Decorative Rulings
  • Manuscripts
  • Historical Text of the 4th - 9th Centuries AH
ابن ندیم، محمدبن اسحاق، 1381، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر
اکبری، الهام، 1397، بررسی روند تکامل و کارکردهای جدول‌کشی در صفحه‌آرایی نسخ‌خطی اسلامی از قرن ششم تا قرن نهم(ه.ق)، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر تهران، دانشکده حفاظت و مرمت
امیر معزی، محمدبن عبدالملک، 1385، دیوان، تصحیح محمد رضا قنبری، تهران: انتشارات زوار.
انوری، علی‌بن محمد، 1372، دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اوحدی اصفهانی، 1335، دیوان، به اهتمام محمود فرخ، مشهد: چاپ خانه خراسان
اورستّی، پائولا، 85- 1384، «نسخه‌های خطی اسلامی: ویژگی‌های مادی و گونه شناختی»، ترجمۀ شیرین بنی احمد، نامه بهارستان، تابستان و زمستان، سال ششم، شمارۀ 1و2
ب‍ره‍ان‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ خ‍ل‍ف‌، 1362، برهان قاطع جلد دوم، به اهتمام محمد معین، تهران: انتشارات امیر کبیر.
بندهش ایرانی دستنویس TD2، بی‌تا، به کوشش ماهیار نوابی، کیخسرو جاماسپ‌اسا و محمود طاووسی، شیراز: موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی شیراز.
خجندی، عبدالجبار و رضا زاده ملک، رحیم، 1384، تنکلوشا، تهران: نشر میراث مکتوب.
دروش، فرانسوا، 1379، سبک عباسی، مترجم پیام بهتاش، تهران: نشر کارنگ.
دروش، فرانسوا، 1395، دستنامۀ نسخه‌شناسی نسخه‌های به خط عربی، ترجمۀ سیدمحمد حسین مرعشی، تهران: نشر سمت.
دهخدا، علی اکبر، 1339، لغت نامه، زیر نظر محمد معین، تهران: سازمان لغت نامه.
دهلوی، امیرخسروبن محمد، 1380، دیوان غزلیات، تصحیح اقبال صلاح الدین و مقدمه محمد روشن، تهران: انتشارات نگاه.
راوندی، محمدبن علی، 1386، راحه الصدور و آیه السرور، به س‍ع‍ی‌ و ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ م‍ح‍م‍د اق‍ب‍ال‌؛ با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، تهران: انتشارات اساطیر.
ریشار، فرانسیس، 1383، جلوه‌های هنر پارسی، ترجمۀ ع. روح بخشان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
ساوجی، سلمان، 1367، دیوان، با اهتمام منصور مشفق و مقدمۀ تقی تفضلی، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
سراج شیرازی، یعقوب بن حسن، 1376، تحفه المحبین، با اشراف محمد تقی دانش پژوه و به کوشش: کرامت رعنا حسینی و ایرج افشار، تهران: نشر نقطه.
جامی، عبدالرحمن بن احمد، 1386، ویراستار: مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا
سعدی، مصلح‌بن عبدالله، 1386، کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: انتشارات امیر کبیر.
سیدیوسف حسن، 1390، رسالۀ جلدسازی، تصحیح علی صفری آق قلعه، تهران: میراث مکتوب
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1380، «از مسائل کتاب پردازی در قرن هشتم»، نامه بهارستان، بهارو تابستان، سال‌دوم، شماره اول
شکری فومشی، محمد، 1396، راهنمای دستوشته‌های مانوی تورفان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
طبری، محمد بن جریر، 1342، ترجمۀ تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
عطار، محمدبن ابراهیم، 1355، خسرو نامه، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: زوار
عطار، محمدبن ابراهیم، 1386، مختارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر سخن
عوفی، محمد، 1361، تذکرۀ لباب الالباب، از روی‌ چ‍اپ‌ پ‍روف‍س‍ور ب‍راون‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ دی‍ب‍اچ‍ه‌ ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ ب‍ف‍ارس‍ی‌ ب‍ق‍ل‍م‌ م‍ح‍م‍د ع‍ب‍اس‍ی‌؛ ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍ق‍ات‌ ع‍لام‍ه‌ م‍ح‍م‍د ق‍زوی‍ن‍ی‌؛ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ س‍ع‍ی‍د ن‍ف‍ی‍س‍ی‌، تهران: فخر رازی.
قلیچ خانی، حمید رضا، 1392: زر افشان، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر
قمی، ابو نصرحسن بن علی، 1374، المدخل الی علم احکام النجوم، مصحح جلیل اخوان زنجانی، تهران: نشر میراث مکتوب.
قمی، قاضی احمد، 1383، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات منوچهری
کمال الدین اسماعیل اصفهانی، 1348، دیوان، به اهتمام حسین بحرالعلومی، تهران: کتابفروشی دهخدا
مایل هروی، نجیب، 1372، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی
مایل هروی، نجیب، 1379، فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخه شناسی (جدول)، نامه بهارستان، پاییز و زمستان، شمارۀ 2، صفحات 31 تا 39
مایل هروی، نجیب، 1379، مفاهیم و اصطلاحات نسخه پردازی در شعر پارسی، نامه بهارستان، پاییز و زمستان، شمارۀ 1، صفحات 13 تا 17
میهنی، محمدبن عبدالخالق، 1389، آیین دبیری، تصحیح و توضیح اکبر نحوی، تهران: نشر دانشگاهی
نظامی، الیاس بن یوسف، 1381، خمسه، جلد یک، تصحیح وحید دستگردی، تهران: بهزاد.
­­­وطواط، رشیدالدین، 1339، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتاب‌فروشی بارانی
 Adamova, Adel Tigranovna-Bayani,manijeh(2015),Persian Painting: the arts of the book and portraiture,IMPRINT: Thames and Hudson, London
Thackston, Wheeler McIntosh, 2001, Album prefaces and other documents on the history of calligrphers and painters, Leiden. Boston. Koln: Brill.