Rug the preserver of wild goat figure since the ancient times

مقدمه

اهمیت نقوش حیوانی

پیش­از این مردم می­پنداشتند پدیده­های طبیعی، ریزش باران وتوفان، باروری وحاصل­خیزی خاک، تحت­نظارت نیروهای نامرئی است. انسان برای کنترل طبیعت و ایجاد رفتار مساعد درآن دست به هرآنچه که  به­گمان او موثر بود میزد تا به بهبودی، برکت وتسلط برمحیط دست­یابد. با بالا­آمدن ماه، جزر ومد می­شد، صدای یک­پرنده ممکن بود نوید باران باشد، یک­جانور چهار پا او را به سرچشمه­ایی در کوه ودشت رهنمون می­کرد. رفتار غریزی حیوانات در پیش­بینی حوادث طبیعی ویافتن منابع آب وحیات، برای انسان این تصور را به­وجود آورد که در ایجاد حوادث وآنچه مطلوب است، نقش دارند.

هنرمندان باستان جانورانی را بر مبنای تصورات خود از گل وسنگ وفلز خلق کردند که از دیدگاه­شان دارای نیروی مانایی بوده و در حوادث و طبیعت نفوذ داشتند. حیوانات گاه به­عنوان نیا یا توتم در دوران باستان مورد احترام یا پرستش قرار گرفته و به­سبب زیبایی و یا قدرت­طبیعی مورد ستایش بودند.

تصویر بزکوهی در هنر ایران، از دیرباز نقش بسیار مهمی داشته و نگاره­های آن از دوره­های پیش از تاریخ در نقوش غارها، سنگ­های حجاری شده، بر ظروف­سفالی و فلزی بسیار دیده شده است. این­نقش چه به­شکل طبیعی  و یا به­صورت بال­دار در هنر برنزکاران لرستان دیده می­شود و و در دوره هخامنشی به­بالاترین شکوه خود از جهت تنوع­شکل رسید و طی قرن­ها نمادی از نیروی زندگی، باروری و نگهبان درخت زندگی به­شمار می­آمد.

در برخی منابع نگاره بزکوهی، نماد حیوانی از گیل­گمش، شاه­خدای سومری و نیز ارباب حیوانات ونشانه آناهیتا، ایزد باران است. در دوران پیش از تاریخ­نگاره­های بزکوهی بر سنگ­ها نقاشی و حک می­شد و سفال­گران شوش همواره قرص ماه یا دیگر نگاره­های نمادین را میان شاخ­ها و تنه بزکوهی می­نهادند و تعداد زیادی از آب­خوری­های سفالین شوش در هزاره­های سوم و چهارم، غیر از حاشیه نقشی جز این ندارند.

بی­شک هویت نقوش چهارپایان ایران، متاثر از شرایط زیست­محیطی، فرهنگی وآیین این مردم است. می­توان گفت برخی پدیده­های هنری از شرایط اجتماعی نحوه­زندگی ومعاش مردم دوران خود متاثر بوده و نشان­گر اهمیت بعضی موجودات وموضوعات در طبیعت­اطراف اقوام سازنده آن می­باشد.

هدف اصلی این­پژوهش شناخت معنا و مفهوم نگاره بزکوهی و تداوم آن در هنر ایران، از دوران باستان تاکنون است. با توجه به­تغییر شرایط، آیین و شیوه معاش ایرانیان در سده­های گذشته، همچنان نگاره بزکوهی به شکل­های مختلف در صنایع­دستی و دست­بافته­های اقوام ایرانی از قوام و دوام برخوردار است.

سئوال اصلی پژوهش پیش­رو این است که چرا نقش بزکوهی تا این­حد در هنر ایران باستان تکرار شده و سرنوشت آن در دوران بعد چگونه بوده است؟ 

برای این منظور نقش بزکوهی از سنگ­نگاره­ها، سفالینه­ها و فلزکاری در میان اسناد موجود و در دسترس از تاریخ و تمدن­باستانی تا گلیم عشایر در دوران معاصر، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته­است. روش مطالعه این پژوهش توصیفی تحلیلی و گردآوری اطلاعات کتابخانه­ای است.

همچنین این نقش در میان  نقوش در دسترس از دست­بافته­ها به­ویژه گلیم عشایر مناطق بختیاری، شاهسون و قشقایی با ارجاع به­پیشینه آن در هنر باستان بررسی شده­است. در این پژوهش اهمیت نگاره بزکوهی از جنبه معنا، کارکرد و ارتباط آن با اساطیر، باورها، اعتقادات، آیین­ها در دوره­های مختلف تاریخی و تداوم آن در دوران معاصر،مورد بررسی قرار گرفته­است.

1 -  منطقه زیستی بزکوهی به­رنگ سبز، ماخذ: تاجبخش ، 1374 ،106

2- بزکوهی، ماخذ: همان

ریخت­شناسی بزکوهی

اشکال­مختلف از نگاره بز در هنر باستان موجود است که گاه نیز به­دلیل شباهت با دیگر چهارپایان نظیر قوچ، بز و مرال، شناسایی دقیق آن مورد تردید است و دربرخی متون به­اشتباه نام­گذاری می­شود.ازاین­رو ضروری است ابتدا مشخصات ظاهری این­چهارپایان بیان گردد.

قوچ

 گله‌داران و جوامع دام‌داری اولیه در فلات ایران، قوچ را نماد برتری  برسایر دام­ها به­ویژه گوسفند می­دانستند و  مشخصه اصلی قوچ، شاخ­های حلزونی شکل اوست. قوچ ازخدایان مذکر وابسته به­باروری و زایش بوده و در اسطوره­های مصری نماد آمون خدای­آفرینش و خنوم، خدای خلاقیت است.

مرال، گوزن، گاو کوهی

 این حیوان که از خانواده گوزن ها است، شاخ‌های دراز وچند شاخه دارد و شاخ­هایش بیش از گوزن زرد و تا 110 سانتی­متر رشد می­کند. زیست­گاه  این حیوان که اغلب با بزکوهی اشتباه گرفته می­شود، بیش­تر در مناطق شمالی ایران ­است.این­حیوان از پراکندگی و گستردگی محل زیست مانند بزکوهی برخوردار نیست.

 آهو

این­حیوان نیز در سراسر ایران پراکنده است. شاخ آن تا 44 سانتی­متر رشد می­کند، پاهای­بلند و گردن کشیده وشاخ­هایش کوتاه و به­سمت عقب است. درمجموع از مرال و بزکوهی و قوچ کوچک­تر است.

کل، پازن، بز کوهی

 بزکوهی تقریبا در تمام استان­های ایران ومناطق کوهستانی پراکنده ­است.(تصویر1) این حیوان شکار طبقات مختلف اجتماع از شاه واشراف ومردم کوه­نشین بوده­است.

کل و بز به­راحتی از صخره­ها بالا می­رود، شاخ آن شمشیری و زیبا است و سن­حیوان از برجستگی روی شاخ برآورد می­شود.(تاجبخش، جمالی، 1374، 107) در پایین چانه جنس­نر دسته‌ای از موهای بلند ریش­مانند روئیده‌ است. دم آن کوتاه است و طول آن با موهای انتهایی کمی بیش­تر از طول گوش است. پاهای قوی و سم آن نسبتا پهن است.(تصویر 2)

 نقش بزکوهی برای نخستین­بار بر روی مهره‌های استوانه­ای شکل بین­النهرین متعلق به­هزاره‌های چهارم و­سوم ق.م دیده می­شود.(هال، 1380، 101) ونقش­آن در تمام آثار متنوع­فلزی و سفالی، تا دوره ساسانی ساخته و پرداخته می‌شده­است.         

بز کوهی بر سنگ­نگاره­های ایران

نگارهای سنگی قدیمی­ترین کتاب بشر اولیه است که برآن علایق، سلایق واعتقادات خود را ثبت نموده­است. حدود   30000تا 25000 نقش بر دل کوه­ها وغارها حجاری شده­است که  به­جرات می­توان گفت فراوان­ترین نقش­ یافته­شده در سنگ­نگاره­ها بزکوهی به­ویژه بزکوهی نر، باشاخ­های بزرگ وکشیده به­سبک­های گوناگون است که در غالب صحنه­ها خودنمایی می­کند.(فرهادی، 1377، 130) این نقش باتوجه به­پراکندگی گسترده این­حیوان درایران در سنگ­نگاره­های مناطق کوهستانی لرستان ارسباران، کهکیلویه، خمین، دشت­مغان و دیگر مناطق  ایران دیده شده­است.(تصویر 3) بزکوهی با شاخ­های بلند به­عقب برگشته وگردن باریک 90/0 نقش ثبت­شده در سنگ­نگارهای مناطق مختلف ایران است و به­معنی درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت است و به­نظر می­رسد، سنگ­نگاره دایره­ایی شکل با سه­شاخه کوتاه درانتها (        ) استلیزه نقش بزکوهی است. (ناصری­فرد، 1388، 133) در کنار نقش نگارهای کشف­شده از بزکوهی نقش نگاره­ایی به­شکل لوزی         hu  دیده می­شود که از مجموعه خطوط مختلط ایلام کهن بوده و از سوی پروفسور هینتس[1] باستان­شناس به­معنی تقدیس شناسایی شده­است. وجود نقشی زیگورات­شکل در نزدیکی این طرح موید تقدس آن است. غالبا نقوش بزکوهی در مناطق نزدیک به­آب بوده وحتی امروزه جزء مناطق با برکت به­حساب می­آید.در این­دوره نقش بزکوهی مانند یک فرشته اسطوره­ایی ومقدس نگهبان  ماه و درخواست­کننده آب، زایندگی و فراوانی درهمه­جا دیده می­شود.(همان، 134)

 نقاشی برای انسان در دوره­باستان، اولین خط­نوشتاری او محسوب می­شود و همراه با امید  به­باروری وبرکت بیش­تر است و قاطعانه می­توان گفت نقش بزکوهی به­عنوان نمادی از ماه و باران بیش­از حیوانات دیگر مانند گوسفند، اسب، گوزن وشیر برای مردمان گذشته ایران اهمیت داشته و فراوانی آن نشانه اهمیت آن در زندگی واعتقادات آن­ها است. با توجه به این­که بز نسبت به گرما ومناطق صعب­العبور، کوهستانی و پوشش­گیاهی کم مقاوم بوده و شکار بومی ایران است، اهمیت­حیاتی این حیوان در معاش و گذران­زندگی کوچ­نشینان آشکار است. از سویی برای انسان عصرباستان، شاخ این­حیوان یادآور ماه است. اهمیت ماه با توجه به رابطه آن با رستنی­ها، آب و بارش باران در طبیعت­حیاتی است. "شاخ مظهر نیروی فوق­طبیعی، الوهیت، سلطنت، قدرت، پیروزی، فراوانی گله و محصول، زاد و ولد و باروری می­باشد. همچنین مظهر نیروی جان با اصل­حیاتی که از سر بر می­خیزد؛ از این­رو شاخ­های روی کلاه خود یا سرپوش نیرویی مضاعف می­بخشد. ایزدان شاخ­دار نیز، هم­ مظهر جنگ­جویی، هم مظهر باروری و هم ارباب حیوانات به­شمار می­آیند."(کوپر، 1379، 218)

3- سنگ­نگاره کوهای خراوند، ماخذ: ناصری فرد ، 1388

می­توان گفت  نقش بزکوهی بیش از سایر حیوانات، در مفرغ­ها و سفالینه هزاره­های پیش از میلاد به­کار رفته است. "این حیوان که در باورهای قومی و اساطیری، اصل مذکر و سمبل{نشانه} قدرت تولید به­شمار می­رود، یکی از حیوانات حاکم بر آسمان­ها، دهمین علامت از منطقه­البروج و همچنین یکی از صورت­های فلکی در آسمان­شمالی است که «بزشاخ­دار» نیز نامیده می­شود. بزکوهی نیز رب­النوع ماه است."(جابز،1370، 23-25 )

ایرانیان برای بزکوهی وجانوران شاخ­دار دیگر نیز نیروی جاودانه­ایی قائل بودند و به­احتمال قوی میان شاخ­های خمیده وهلال ماه ارتباطی متصور بودند. ماه از زمان­های بسیار قدیم با باران و خورشید با گرما و خشکسالی مرتبط دانسته می­شد. بنابراین شاخ در نزول باران موثر شمرده شده و این وابسته آب به­طور برجسته روی ظروف جلوه­دار شد و همواره قرص ماه در میان هلال  شاخ­ها همچون مخزن آب به تصویرکشیده می­شد. و چهارگوشه نشانه زمین است، زیرا دارای چهار جهت اصلی است و آسمان نیز به شکل پرنده­هایی که بال­های خود را گشوده­است، جلوه می­کند.(پوپ، 1380،15) با توجه به­این معانی رمزی و جادویی می­توان دریافت که چرا نقش جانوران شاخ­دار با صراحت و قوت در نمونه­های هنری جلوه­گر شده­است.

بزکوهی دراسطوره­های ایران

اسطوره، واکنش ناتوانی انسانی نسبت به­عدم آگاهی از علل واقعی حوادث و تلاش درجهت تفسیر آن است. ماهیت اسطوره­ها با نماد توصیف می­شود چرا که نمادها مناسبات و ارتباطات بین دال و مدلول، انسان و ایزد را تعریف می­نماید.(کوپر،1379،139) گیریشمن معتقداست ایرانی­ها ویونانی­ها در دوران­هایی در هنر خود موضوع­های اساطیری را نقل می­کنند. این آثار در ایران ابتدا در سفالینه­ها وبلافاصله در هنرمندان فلزکار دیده شده و حداقل به­مدت دوقرن در لرستان نقش روی فلزات بود.(گیریشمن، 1374 ،74)

دریکی از اسطوره­ها که  به­داستان آفرینش انسان مربوط است، داستان روییدن گیاهی با دو برگ (احتمالا ریواس) به­شکل انسان  درآمدند که به­مشیه و مشیانه معروف است و در حوادثی که برایشان پیش­آمد از شیر بز سپیدی نوشیدند. به­عبارتی بز درحیات بشر اولیه نقش مهمی دارد.( کارنوی،1383، 51)

در اسطوره­های ایران باستان، از بین ایزدان که در هیئت چهارپایان در آمده­اند می­توان به­ورثرغنه(بهرام) ایزد جنگاوری و پیروزی اشاره­نمود که موجودی انتزاعی است و یکی از تجسم­هایش بز نر جنگی بوده­است.(هینلز، 1374 ،71) با بررسی نقشمایه بزکوهی در آبخوری­های سفالی4000 سال قبل ازمیلاد در شوش ابعاد غیرمتعارف شاخ­ها مشهود است که نمادی از ماه و به­عنوان سرچشمه نزول باران محسوب شده و دراکثر موارد نمادی از زمین، آب و خورشید در میان شاخ­ها منقش است.(شکل 4)

شکل 4-  مقایسه نمونه­هایی از نقش بزکوهی همراه با نمادی از زمین (الف ) ب – بزکوهی با نمادی از آب بین شاخ­هایش، الف، آبخوری­های به­دست آمده در منطقه شوش متعلق به 3600 -4000 سال قبل از میلاد، ماخذ: کامبخش فرد، 1379،81 ج – نقش­پرنده بر لبه آبخوری، ماخذ: نگارنده .

میان ماه، آب ورستنی­ها در اساطیر باستان جهان به­ویژه اساطیر هند وایرانی که نیای مردمان فلات ایران هستند، پیوندی غیرقابل انکار وجود دارد. ارتباط ماه با جزر و مد، توفان و باران ارتباط آن با رستنی­ها را تقویت می­کند. در یشت­ها ) VII, 4 (آمده است: گیاهان در گرمای ماه رشد می­کنند. ارتباط ماه با گیاهان و رستنی­ها چنان است که شماری ازخدایان باروری هم­زمان خدایان قمری نیز هستند مانند هاثور در مصر و آناهیتا در ایران. در فرهنگ­های دیگر دنیای باستان موجوداتی همچون سگ یا حلزون، مار ومارماهی و قورباغه در رابطه با ماه و باران است.(الیاده، 1372،167-164) در فرهنگ ایران باستان علاوه بر آن­که بزکوهی نمادی از بهرام ایزد پیروزی است  شاخ او یادآور و نشانه ماه است، ازاین­رو در میان شاخ­هایش نمادی از آب (باران) و یا زمین  که اشاره به رستنی­ها است دیده می­شود.(تصویر 5-4) در مفرغ­های لرستان  بزکوهی در کنار آناهیتا نیز آمده ویادآور ایزد باروری وآب وآبادانی است.(تصویر 6)

تصویر 5- نقشمایه بزکوهی خلاصه شده همراه با نماد آب یافته­شده در تپه­حصار، 4500 سال قبل از میلاد، ب: بز با ماه در میان شاخ­هایش، شوش، ماخذ:نگارنده

6-   7-   8-        9-    

تصویر 6- آناهیتا با بزکوهی بر سرش، نمادی از ایزد آب، ماخذ:گیریشمن، 1371، تصویر 24

 تصویر 7-  دسته­ظرفی ازمفرغ­های لرستان درمقایسه با بزکوهی بال­دار دوره هخامنشی، ماخذ:گیریشمن، 1371، تصویر103

تصویر 8- بزکوهی ریتون اشکانی، موزه رضاعباسی

تصویر  9- بشقاب سیمین دوره­ساسانی، با نقش­شکار بزکوهی، ماخذ: تاجبخش، جمالی، 1374،24

در تمدن لرستان هزاره اول قبل ازمیلاد  نیز پیکرهای بزکوهی  بسیار دیده شده­است. درمیان آثار به­جا مانده قطعات نذری که منظور دقیق آن­ها مشخص نیست، تصاویر بزکوهی وابزار وآلات مربوط به اسب (زیر سری­ها) وپیکرهای ساده به­شکل سنجاق بوده که ممکن است مربوط به­نشان­های خانوادگی و یا برای قربانی وچشم ونظر ساخته شده و یا اشیا­یی که معرف جدال قهرمان با دوجانور جنگلی است دیده می­شود. یکی از مهم­ترین آثار مفرغ لرستان میله­های برنزی است که درعبادتگاهی در"سرخ دم" یافته­شد این میله­ها  به یک صفحه مدور منتهی می­شود که در مرکز آن شکل سرانسانی برجسته­ای  کار شده که  باید سر" رب­النوع مادر" اقوام آسیانی باشد که از آسیای صغیر تا شوش مورد پرستش بوده­است.(گیریشمن، 1371، 48) قطعه‌ای از این دسته اشیاء رب­النوع مذکور را  در مرکز داشته در اطراف آن چهار بز دیده می­شود. در قطعه­ای  دیگرکه احتمالا ایزد "اشی " خواهر"سروش " را درحال زایش  وشیرافشانی در مرکز دارد در دوطرف الهه دو بزکوهی حک­شده که به­نظر می­رسد دارای معنای آیینی است که با باروری مرتبط است.(تصویر 6)

باید یادآور شد بزکوهی با شاخ­های طویل، شاهکار نگارگران لرستان است که آن را از هنرمندان آشور به­ارث بردند و با توانمندی قدرت تعبیر را نشان می‌دهد و آن­ها در کوچک­نمودن تصاویر پیشوای هنرمندان جانورنگار عهدهخامنشی بوده­اند که اوج هنرشان در دسته کوزه­ای از برنز و طلاکوب با پیکره دو بزکوهی بال­دار دیده می­شود و به نظر می­رسد الگوی آن دسته­ظرفی در مفرغ­های لرستان  با دو بزکوهی است.(تصویر7) در تصویر8، ظرف(ریتون) با نقش حیوان شاخ­دار (احتمالا بز) در انتهای آن از دوره اشکانی دیده می­شود.

در دوران حکومت­ساسانی، بزکوهی به­صورت ترکیبی در صحنه شکار شاهان بر بشقاب­های سلطنتی دیده می­شود. صحنه شکار وتیراندازی شاه به گراز، آهو، بزکوهی وقوچ و شیر ازمضامین تکرار­شده در هنرساسانی است. این تصاویر نمادی از تفوق شاهان و پیروزی آنان بر دشمنان و به­عبارت دیگر نمایشی از شجاعت وبرتری پادشاه می­باشد.(تصویر 9) تفسیر این صحنه‌ها، چون بازتاب‌های تمثیل دیرینه‌ شکار وجنگ، و به منزله‌ شکست دشمنان دنیوی و معنوی درهیئت حیوانات می‌باشد. در هنر پارچه‌بافی ساسانی، نقش تزئینی سنتی یعنی شیر، تازی، سگ، گراز، بز کوهی وغیره نیز به­کار گرفته شد.(گدار، 1345، 302) نمونه آن پارچه­ای با  نقش بزکوهی یا قوچ با گردنبندی از مروارید( سده 7-6 م ) در قاب­بیضی­شکل است که از 

الف         ب

10- قوچ در پارچه­ساسانی الف، با حلقه­مروارید بر گردن به­نقل از گیریشمن، ب  بازسازی همان نقش، ماخذ:ریاضی،  1382 ، 223

11-               12-

11- غزال در صحنه شکار، سفال کاشان سده هفتم ق، ماخذ:خلیلی 1384، 273

12- شیر وبزکوهی، سفال نیشابور، سده پنجم ق. ماخذ: کریمی، کیانی ، 3641،158

گورستان زیرزمینی آنتی­نوئه مصر به­دست آمده و گیریشمن آن­را منصوب به­ساسانیان می­داند.(ریاضی، 1382، 223) (تصویر10)

می­توان گفت در دوران ساسانی رفته­رفته اهمیت نمادین نقش بزکوهی کم­شده و درترکیب با موضوعات دیگرمانند شکار مطرح شد. در دوره اسلامی گاه در نقاشی وتزئین سفال، شیشه وپارچه، به­ویژه درصحنه شکارحضور یافته و نمونه­های زیبایی از آن به­تقلید ازهنرساسانی مشاهده می­شود. ازجمله بر بشقاب سیمین معروف آلب­ارسلان (459ه.ق) که در مرکزمنقوش به­خط کوفی و در ردیف پایین دو بزکوهی بال­دار در نهایت زیبایی و ظرافت منقوش است که خود ظریف­ترین میراث نسل­های متمادی استادان نقش جانوران است.(پوپ، 1380 ،85) در سفالینه­ها نیز درصحنه شکارگاه، بزکوهی و یا غزال و به­ندرت گوزن در برخی آثار دیده شده­است.(تصویر 12-11) اما مهم­ترین محل حفظ و کاربرد این نقش در دست­بافته­های عشایری است که در ذیل این مطلب به آن پرداخته می­شود.  

تاریخچه گلیم­بافی

با آن که قدمت بافت­فرش و گلیم چندان کم­تر از تاریخ سفال­گری نیست و به­عصر مفرغ می­رسد، ولی به­دلیل خلل­پذیر بودن پشم و این­که در رطوبت وخاک می­پوسد، حفریات باستان­شناسی هرگز نتوانسته ما را در یافتن نمونه­های بسیار کهن یاری دهد. بنابراین در مقابل قالی­بافی که  سند آن دست­کم به­سه هزار وپانصد سال پیش می­رسد سند محکمی از سابقه تاریخ بافت­گلیم در دسترس نیست. اما به­دلیل شیوه بافت احتمالا بیش از بافت­قالی سابقه دارد و به­مردمان آسیای مرکزی نسبت داده می­شود.(پرهام،1371، 36)

 گلیم به­عنوان یکی از نخستین زیراندازه­های بشر، سابقه تولید بسیار طولانی دارد. بافت­گلیم، با توجه به انواع کاربرد آن شامل جل، مسند، خورجین، نمک­دان، سفره، مفرش، و انواع  دست­بافت­های تخت یا مسطح بافت؛ جاجیم ، زیلو، شیریکی پیچ، گلیمچه، جنته، ورنی، از پایدارترین صنایع دستی اقوام ایرانی است که با ماشینی شدن بافته­ها و رواج  تولیدات کارخانه­ای که اغلب هنرهای دستی را تحت­الشعاع قرار داد،  هنوز در گوشه و کنار روستاها و درمیان مردم عشایر دیده می­شود.

اغلب نقوشی که امروز درگلیم بافته می­شود، قرن­ها است که از نسلی­به­نسل دیگر منتقل می­شوند. بی­آن­که حتی بافندگان آن آثار نامی یا توضیحی برای آن­ها داشته باشند. برخی براین گمانند که بافندگان، طبیعت و محیط پیرامون خود را الگو قرار داده و نقش­انتزاعی آن­ را بر گلیم ­تصویر می­کنند. اما تکرار نقوش طی قرن­ها وحتی در دوران معاصر خود گواه آن است که بسیاری ازنقش­ها به­طور سنتی و با تقلید از گذشتگان بافته می­شود. اگرچه حضور حیاتی بعضی جانوران مانند بز واسب ومرغ وغیره در زندگی ومعاش عشایر سبب حضور نقوش جانوری نیز هست اما تنها دلیل کافی برای کاربرد نقوش نیست. به­طور مثال با همه اهمیت گاو در زندگی عشایر،  نقش این حیوان کم­تر در آثار آن­ها دیده می­شود. از این­رو به­نظر می­رسد حضور بسیاری از نقوش به­دلیل اهمیت وارزش معنوی آن در اعتقادات گذشتگان و تقلید از کار آن­ها است. برخی نقوش، بازمانده هنر مردمان گذشته است و درطول سالیان سال بافته شده وگاه تغییراتی نیز داشته­اند، این­دست از نقوش شباهت آشکاری با آثار به­جامانده از دوران  پیش از تاریخ وتمدن باستان دارند. این مساله موید و گواهی بر این ادعا است که برخی نقوش دست­بافته­ها ریشه در فرهنگ و اساطیر دارند. مانند نقش بزکوهی با نمادزمین و نقوش به­جا مانده برآبخوری شوش و سیلک است.

می­توان گفت گلیم­بافی تنها هنر بکری است که فرهنگ، هنر و اعتقادات گذشتگان را با انتقال سینه­به­سینه از نسلی­به­نسل دیگر در درون خود محفوظ نگاه داشته است. درمیان نقوش مورد علاقه وسنتی اقوام ایرانی هنوز نقش­های حیوانی باقی­مانده از گذشته  بافته می­شود و در این­میان نقش بزکوهی همچنان با قوت پایدار مانده است. در واقع دست­بافته­های عشایری از آن­رو که برای نیاز خانوار ونه تحت­تاثیر تجارت و تقاضای بازار تهیه می­شود از بسیاری عوامل که بر تولید صنایع دستی تاثیر دارد، محفوظ مانده وهنری بکر وسنتی را به نمایش می­گذارد.

الف - گلیم اقوام شاهسون  

شاهسون­ها از اقوام ترک­زبان مهاجر از ترکمنستان وآناتولی­اند و در شمال­شرقی آذربایجان زندگی می­کنند. این ایلات بزرگ­ترین مانع ومدافع در مقابل دشمنان شمال­غربی ایران ابتدا ترکان عثمانی و سپس روسیه تزاری بودند. تعداد زیادی از طوایف شاهسون و در اوایل قرن نوزدهم به­نواحی هشترود، میانه، خمسه، بیجار و اطراف قزوین، ساوه و تهران مهاجرت کردند.(تناولی، 1370، 18- 17) (تصویر 15)

یکی از اقوامی که بیش ازهمه به­نقوش حیوانی در گلیم­های خاص خود معروف به­ورنی، پرداخته شاهسون یا ایلسون است. تصویر 16، فراوانی وتنوع طرح وتزئین نقشمایه کل و بز در دست­بافته­های عشایر شاهسون را نشان می­دهد و درمیان آن برخی­نقوش مشابه اقوام دیگرنیز دیده می­شود. مانند بزدوسر که در بافته­های بختیاری، خمسه وقشقایی نیز مشاهده می­شود.

تصویر 13- تنوع نقوش بزکوهی در گلیم شاهسون، ماخذ نگارنده

ب- گلیم اقوام بختیاری  

بختیاری­ها، یکی از شعب چهارگانه قوم لر، از اقوام فارسی­زبان ومعروف به لر بزرگ و بزرگ­ترین ایل از اقوام ایرانی هستند. درمیان نقوش زیبای بافته­های لر طرح­های ساده شده­هندسی وبرخی نقوش حیوانات مشاهده می­شود. می­توان گفت طرح غالب در گلیم بختیاری، طرح­هندسی وانتزاعی است. اما نکته­جالب حضور چند نقش سنتی درمیان آن است که کاملا با فرهنگ دوران­باستان هماهنگ و بلکه بازمانده خاموش آن دوران است. این­نقوش گاه ساده­شده نقوش­طبیعی از پس قرن­ها می­باشند که به شکل­هندسی وکاملا انتزاعی تغیر یافته­اند، مانند نقش S (تصویر 18- 17) و نیز در این­میان باید از ترنج­هایی یاد کرد که گرداگرد آن­ها سرهای ساده­شده حیواناتی قرار دارند که احتمالا بازمانده همان نگاره رمزی مرغی- قوچکی(طلسم باران) می­باشند و در اثر مرور زمان به­اشکال گوناگون و بسیار متنوع در آمده­اند.(میرنیا، 1368، 25 - 23)

نگاره انتزاعی بزکوهی در گلیم

یکی از نگاره­هایی که در بافته­های گلیمی بسیاری از مناطق ایران، از لرهای بختیاری و قشقایی گرفته تا شاهسون  و بلوچ و حتی در مناطقی از قفقاز و آناتولی دیده می­شود، نگاره­ای است که به­نظر سیروس پرهام برخی آن را شکل ساده­شده بزکوهی و برخی دیگر آن را نقش­تجرید یافته اژدها می­دانند. این­نگاره هم در متن دستباف به­کار می­رود که در این­صورت از نقوش اصلی به­شمار می­رود و گاهی هم به­صورت حاشیه بافته می­شود در واقع حالت غالب این­طرح به­صورت افقی است.(پرهام، 1371، 363- 361)

 تصویر 17- نقش (احتمالی) بزکوهی در جل اسب­بختیاری در شکل عمودی، حاشیه جل اسب. ماخذ: opie,1992.22,

 بزکوهی سفال تپه گیلان هزاره سوم قبل میلاد

تصویر 15- تغیر نقش بز به­شکل هندسی S، ماخذ: پرهام، 1370،361

نقش انتزاعی دیگر از بزکوهی که در میان بافته­های بختیاری بیش­تر به­چشم می­خورد، نقش مرغ شاخ­دار با دو یا سه پا است. این نقش، با نقش نگاره­مرغی – قوچکی  که از جنبه شیوه ساده­سازی سر مرغ و بز در آن شبیه است و تبدیل آن به یک­سه گوش در فرش­بافی عشایر فارس بختیاری، احتمال یکی بودن پازن وپرنده در طرح مرغی –قوچکی  را بیش­تر می­سازد. هدف نهایی این شیوه­ نگاره­پردازی پیدا و پنهان به­وجود آوردن سلسله طلسم گونه نقشمایه رمزی طلب­باران از کنه نگاره­هایی که نقش اصلی آن­ها آراستن و تزئین کردن است و نهفتن و پنهان کردن این طلسم در لابه­لای خطوط، اشکال و حجم­هایی که وسیله استتار و حفاظت آن می­باشد. چراکه پنهان کردن دعا و طلسم و دور نگه­داشتن آن از چشم دیگران همیشه از ارکان ساحری و طلسم­سازی بوده­است. در بیش­تر دست­بافته­های فارس، بختیاری و افشار، سر مرغ و پرنده درست مانند سر اسب، قوچ و پازن به­صورت ساده­شده سه­گوشه متساوی­الساقین ترسیم می­شود و بیش­تر نمونه­های لری بختیاری شاخ­داراند و در برخی نمونه­های کهن­چشم دارد. با این­همه نمی­توان آن­ را به ترکیب پازن و پرنده نماد باران نسبت داد. ترکیب، مرغی – قوچکی، که در میان قشقایی ها به قوش  و لرهای فارس به­سر گنجشکی، و درجنوب ترکیه به­سر قوش واصطلاح کله­مرغی و قوچک هم­طراز آن است، درست­تر بود که پازن یا بزکوهی جایگزین لفظ آن شود.(پرهام، 1371، 9-8) (تصویر 19)

مثلث سه­گوش با سر شبیه پرنده و یا بزکوهی ساده­شده دو یا سه پا و با دویا و یک­شاخ، درمیان دست­بافته­های بختیاری(شکل 20) احتمال ترکیب پرنده و پازن را تقویت می­کند، این­نقش در میان  مردم منطقه به پازن معروف است که می­توان آن را حاصل تاثیر اسطوره­ها و رمزپردازی مرغ و بزکوهی دانست. بزکوهی یا پازن با پرنده در نقوش سفالینه­شوش(تصویر 4) و نیز درمفرغ لرستان دیده می­شود.

تصویر 20- پازن، بختیاری، نمکدان، ماخذ:  opie,1992,47

نقش دیگر، نقش گوزن با شاخ­های پهن است که در دل خود طرح بزکوهی نیز دارد و در گلیم­قشقایی نیز بافته می­شود.(نقش پ از تصویر 22 ) درهمین نقش طرحی از چلیپا  یا گردونه خورشید هم­ دیده می­شود. به­برکت اسناد هنری ساسانی اکنون مسلم است که گوزن شاخ پهن موجود در بافته­های لری قشقایی تجسم ساده­شده گوزن معروف به«بین النهرینی» است که اصل آن از اروپای دوران پیش از یخبندان بوده و به بین­النهرین مهاجرت کرده و از قرون وسطی تاکنون جزء جانوران گمشده بوده و به­احتمال بسیار زیاد، همین گوزن الگوی بافندگان عصر هخامنشی نیز بوده است زیرا نمونه واضح این گوزن شاخ­پهن در قالی مشهور پازیریک(از عهد­هخامنشی) دیده می­شود. بدین ترتیب خاستگاه نقوش گوزن بافته­های لر بختیاری و به­طور کلی نواحی فارس مشخص و روشن می­گردد.(پرهام، 1371،101)

17- نقش بز و نگاره مرغی قوچکی بختیاری، ماخذ:همان

ج- گلیم اقوام فارس

در میان دست­بافته­های اقوام در منطقه فارس، بزکوهی نقش پایداری  در انواع گلیم است. ایلات ترک، لر وعرب  در این منطقه هم­جوارند، ایل­قشقایی از اقوام بزرگ منطقه است. اما به­جرات می­توان گفت بیش­از همه شاهسون­ها از نقوش­حیوانی در گلیم  استفاده می­کنند. ظاهرا جانورنگاری در گلیم­قشقایی چندان رواج ندارد و زیراندازهایی که دارای نقوش حیوانی هستند، در واقع پرزباف می­باشند. جانورنگاری  کم­تر در زیراندازی در بافت جل اسب، خورجین، مفرش وغیره مورد استفاده قرار می­گیرند. شاید بتوان گفت تنها نقش

تصویر 21- بز کوهی قشقایی، مالبند ربع­اول قرن 20، ماخذ :opie , 1992 : 187

جانوری گلیم قشقایی، همان ترنج های برگرفته از نگاره کله­مرغی- قوچی است.(تصویر 21) از آن­جا که قشقایی­ها ترک­زبان بوده و با طوایف­لر وعرب نیز هم­جواراند، برخی نقوش آن­ها از اقوام ترک و لر الهام گرفته شده­است، نقش­طاووس از اقوام شاهسون و نقش­گوزن شاخ­پهن از لرها که هر دو نقش  نیز با نقش بزکوهی ترکیب شده­است. در تصویر 22، انواع نقش­های بزکوهی در میان عشایر منطقه­فارس دیده می­شود. قشقایی­ها که یکی از بزرگ­ترین گروهای عشایری منطقه­فارس­اند، دارای زیباترین، جذاب­ترین و مرغوب­ترین قالی­ها و گلیم­های این سرزمین­اند.

همان­طور که درآغاز تاریخ، در شوش و سیلک نماد زمین و یا آب و گردونه خورشید به­عنوان طلسم­باران خواهی وبرکت بر سفالینه­ها همراه نقش بزکوهی و یا در میان شاخ­های اغراق­شده تصویر می­شد. در برخی از نقش­های بزکوهی قشقایی گاه بر تنه­طرح و یا درمیان شاخ بزکوهی نیز نماد چلیپا، ماه یا گردونه خورشید نیز قابل مشاهده­است. بر روی یکی از نقش­های بزکوهی( چ )از تصویر22ٍ روی شاخ بزکوهی، یک­لوزی در نهایت دقت و زیبایی و بداعت دیده می­شود که چنانچه به­آن توجه نشود، شاید تصادفی به­نظر برسد. با توجه به­آخرین تحقیقات بر سنگ­نگاره­ها و احتساب برخی علامت­ها  به­خط  تصویری پیش از تاریخ ایلامی که در ابتدا این نوشتار به­آن اشاره­شد، به­نظر می­رسد این­لوزی بر روی شاخ بزکوهی ممکن است بازمانده نشانه مقدس طلب­باران که در سنگ­نگاره­های پیش­از تاریخ در کنار نقش بزکوهی و نماد ماه یا در میان شاخ آن ­باشد.  نماد مقدس  hu)     ) به­شکل لوزی همان­طور که اشاره­شد از خطوط پروتو ایلامی مربوط به­پیش ازتاریخ شناسایی­شده­است. با توجه به­دقت طرح این­لوزی بر سر بزکوهی احتمال می­رود گونه­ای رمزگذاری مشابه سنگ­نگاره­ها برای نماد باران باشد. مانند بزکوهی دوسر در گلیم شاهسون وقشقایی(ح از 22) که یادآور حیوانات ترکیبی ودو سر مفرغ­های لرستان است.(تصویر 23)

تصویر 22- تنوع نقوش بزکوهی در دست­بافته­های منطقه فارس، ماخذ: نقوش ت، ث، ج، چ  پرهام، 1371، نقوش الف، ب، ح،خ نگارنده

با توجه به­این نکته که هنر در دوران پیش­از تاریخ و باستان صرف­زیبایی نبود و ریشه در آیین واعتقادات دوران خود داشته­است، به­نظر می­رسد، ارتباط بامعنایی میان حفظ نقش بزکوهی از سنگ­نگاره­ها تا دست­بافته­های عشایری وجود دارد.

تصویر 23- مقایسه نقش بزکوهی دوسردر برنز پیش­از هخامنشی، با بزکوهی دو سر درگلیم بختیاری ب، در گلیم­قشقایی پ، مفرغ لرستان ت.

تغییرات نقش­بزکوهی

با مقایسه نقشمایه­های بزکوهی از سنگ­نگاره­ها تا دوران معاصر، می­توان به­نکات زیر دست­یافت:

همان­طور که در دوران­باستان، ازپیش ازتاریخ تا دوران تمدن باستان، نقش نمادین بز کوهی در اعتقادات کم­رنگ می­شود، طراحی آن نیز به­طبیعت­گرایی نزدیک­شده و اغراق در شاخ­ها که از ویژگی­های ترسیمی در دوران پیش­از تاریخ بود، کم می­شود. در دوران اسلامی طرح­های پراکنده­ای از بز یا بز کوهی و مارال در ظروف سفالین و فلزی دیده می­شود که جنبه نمادین آن کم­رنگ بوده و ترسیم طبیعی شکل حیوان مدنظر بوده است. با این­همه می­توان گفت نقش بزکوهی در دست­بافته­ها بیش­تر شکل  

تصویر24 - مقایسه تغییرات­شکل طبیعی بزکوهی و اشکال آن در هنر از دوران آغاز تاریخ تا گلیم عشایر، ماخذ: نگارنده

نمادین دارد. مانند  تصویر 20 ، که بزکوهی دوسر را در گلیم عشایر و در قیاس با مفرغ­های لرستان نشان می­دهد که دقیقا  نقشی به­جا مانده از دوران باستان است. همچنین همراهی برخی نشانه­ها  با نگاره بزکوهی در دست­بافت­ها، نظیر کاربرد آن در سفالینه­های دوران باستان است. مانند نماد ماه یا خورشید(سواستیکا) یا نمادی از آب و زمین که در نقوش­بختیاری و قشقایی بر تنه­گوزن و بر شاخ بزکوهی دیده می­شود و در نقوش­دوره باستان نیز نگاره بز همراه نماد آب، دیده می­شود.(تصویر 24)

استحاله نقش­بز به­شکل خطی مانند حرف s در تصویر15، نشان­گر اهمیت آن، کاربرد مکرر و استحاله آن در شکل دیگر است که ضامن تداوم این­نقش و رمزگذاری آن دردست­بافته گشته­است. 

نتیجه

نقش جانوران از علایق هنر ایرانی است که با توجه به اعتقادات، اسطوره­ها و آیین­ها در سفال­گری، فلزکاری، ودست­بافته­ها و نقش برجسته­ها دیده می­شود. در میان نقوش­جانوران، بزکوهی از فراوانی بسیاری در دوران تاریخی ازپیش از تاریخ تاکنون برخوردار است. به­نظر می­رسد این موضوع ریشه در اسطوره­ها و اعتقادات دوران­باستان در مورد این­حیوان دارد.

گلیم­بافی، ازهنرهای دستی­ستنی ایران است و می­تواند ازمنابع بکر شناسایی نقوش و نمادهای اسطوره­ای و باستانی تلقی شود. این هنر که تا روزگار ما کم­تر دستخوش تغییرات دنیای صنعتی قرار گرفته در خود سنت­ها، عقاید وعلایق گذشتگان را از دوران­باستان نهفته دارد.  شباهت نقوش به­جامانده از بزکوهی در دست­بافت­ها، رابطه بامعنایی با نقوش سنگ­نگاره­ها وسفالینه­ها وفلزکاری از دوران پیش­از تاریخ تا تمدن تاریخی و دوران معاصر نشان می­دهد. به­نظر می­رسد دلیل تنوع، فراوانی و تداوم نقش بزکوهی در ایران وحضور فعلی آن در گلیم­ها، اهمیت نمادین آن در دوران کهن است که از آن نمادی برای طلب­باران وفراوانی ساخته و همچون طلسمی در میان نقوش بافته از دیرباز پنهان ومحفوظ مانده­است. از این­رو این­نقش در دوران­باستان و در دست­بافته­ها ، همواره با نشانه­هایی نمادین همراه­است و تنها در هنراسلامی است که کاربرد طبیعت­گرای آن بر معنای نمادین آن غلبه دارد. اشکال متنوع تداوم وتکرار این­نقش در سنگ­نگاره­ها، سفالینه وهنر فلزکاری کهن و پایداری آن در دست­بافته­ها  نشان از اهمیت آن در اعتقادات، زندگی ومعاش مردمان گذشته داشته و ارزش معنوی دست­بافته­های روستایی وعشایری را دوچندان می­سازد. ازسویی این مساله نشان­گر آن است که چگونه یک نقش­باستانی در گلیم هنوز پابرجا مانده و به­عبارتی دست­بافته­های روستایی وعشایری محمل استمرار یک ­سنت باستانی است. این موضوع برنقش اهمیت حفظ میراث­کهن دست­بافت­ها ومطالعه نقوش آن به­عنوان گنجینه­ای به­جامانده از فرهنگ وهنر ایرانی می­افزاید.