بررسی نقوش ملیله‌کاری زنجان و تطبیق آن با نقشمایه‌های هنر تزئینی اسلامی و مدل هندسی فراکتال

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

2 دانشیاردانشکده هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

3 دانشیار دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

چکیده

یکی از هنرهای رایج در شهر زنجان ملیله‌کاری بوده که شاخه‌ای از هنر فلزکاری است و در ساخت آن اکثراً از فلز نقره با عیار بالا استفاده می‫شود. در ملیله‌کاری شمش‫های نقره را با دستگاه نورد به شکل مفتول‫های چهارپهلوی باریک در‫آورده و نقش‫های کوچک را با آن می‫سازند، سپس آنها را کنار هم قرار داده و لحیم می‫کنند. هدف از این جستار پس از معرفی ملیله‌کاری، شناساندن نقوش و رایج در ملیله‌کاری زنجان، میزان تأثیرپذیری نقوش ملیله‌کاری از نقوش قبل از اسلام و دوره اسلامی و میزان مشابهت نقوش ملیله‌کاری با نقشمایه‌های هنر اسلامی بر اساس نظریه هندسی فراکتال‌هاست. مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش هاست که 1- ریشه‌های برخی نقوش ملیله‌کاری زنجان کدامند؟ 2- چه نوع نقشمایه‌هایی در ملیله‌کاری زنجان و هنر تزئینی اسلامی مشترک و کاربرد دارند؟ 3- آیا نقوش ملیله‌کاری با نقوش هنر اسلامی بر اساس نظریه فراکتال‌ قابل تطبیق هستند؟ روش تحقیق این پژوهش تحلیلی- توصیفی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج نشان می‌دهد ریشه‌های برخی نقوش ملیله‌کاری از نقوش ایران باستان، برخی نقوش از مهاجمان شرقی ایران و نقوش هندسی گیاهی و ساده‌شده (استلیزه) دوره اسلامی است. این نقوش با سایر عناصر ملیله یک نظام معنایی کاملی را شکل می‌دهند. همچنین یافته‌ها نشان داد که در نقوش فراکتالی طبیعت تعادل وجود دارد. نقوش هنر اسلامی و ملیله‌کاری علیرغم تکرار، بی نظمی، بی‌انتهایی، ناهمواری و غیره در کل از نظمی خاص پیروی می‌کنند و دارای تعادل‌اند (کثرت در عین وحدت). نقوش ملیله‌کاری، نقشمایه‌های هنر تزئینی اسلامی و فراکتال‌ها از طبیعت بهره گرفته‌اند به عبارت دیگر هر سه منشأ طبیعی دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Investigation of Zanjan's Filigree Designs and Their Comparison to the Motifs of Islamic Decorative Arts and the Fractal Geometric Model

نویسندگان [English]

  • Elnaz Azizi 1
  • Mohammad Reza Shrifzadeh 2
  • Ataollah koopal 3
1 Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran
3 Associate Professor of literature and foreign languages faculty of Islamic Azad University, Karaj Branch
چکیده [English]

 
One of the most popular arts in Zanjan is filigree which is a branch of the art of metalworking and is mainly made of high-grade silver metal. In filigree, silver bullions are made with a rolling machine in the shape of quadrilateral narrow wires with which small designs are made by putting them together and soldering them. The purpose of this essay is to introduce filigree and to identify the common designs and motifs in the filigree of Zanjan as well as the effectiveness level of the filigree patterns from pre-Islamic and Islamic eras, and the similarity of filigree patterns with Islamic-art motifs based on the geometric theory of fractals. The present article seeks to answer these questions: 1) What are the origins of some Zigzag filigree designs? 2) What types of motifs are common and used in Zanjan filigree and Islamic decorative art? 3) Are filigree designs compatible with Islamic art designs based on Fractal theory? The research method of this study is analytical-descriptive and the method of data collection is library research. The results indicate that the origins of some filigree patterns are from ancient Iranian patterns, some patterns are taken from the invaders to the eastern borders of Iran as well as the geometric vegetative and simplified (stylized) patterns of the Islamic period. These patterns with other filigree elements form a complete semantic system. The findings also showed that there is a balance in natural fractal patterns. Patterns of Islamic art and filigree, despite repetitions, irregularities, endlessness, incompatibility, etc., follow a particular order in general and they are balanced (unity despite plurality). Filigree designs have used the elements of Islamic decorative art and fractals from nature. In other words, all three are of natural origin.
Zanjan filigree works are part of the fine Iranian metalwork art which production has undergone changes in recent years. The existing works in the art of filigree are largely different from the old filigrees. Despite their apparent differences, the researchers categorize these works into a single collection. Although metalwork art has been referred to in many Iranian art history books, less attention has been paid to filigree. On the other hand, many of them have been lost due to the possibility to melt the filigree works, and few are available in some museums or owned by collectors, which are not easy to access. One of the most important ways to realize the history of filigree works is to recognize the forms and motifs common to the filigree and find the origin of the motifs and their transformation over time. Iran has long hosted many civilizations from the past. The filigree works have been obtained from two periods of before and after Islam. These artifacts range from very basically decorated works to sophisticated ones. They have common features in the style of decoration and building method; features like the use of tap and dies of wires and delicate soldering as well as the use of abstract forms that are in fact the foundations of today’s filigree art. What was considered the goldsmithing work in the pre-Islamic era, slowly moved towards independence after the advent of Islam and during the reign of early Muslim rulers until it became of great importance in the Samanid era, that is a pinnacle of developments, and in the Seljuk era, that is the determinant of the policy of this art; then, during the Safavid era an art was finally formed, called filigree. Moreover, today’s filigree art had been invented in the Afsharid and Zand periods when some of the motifs invented in the late Safavid era came into being and later emerged in various forms in the Qajar period as well. Zanjan was established as the center and the largest production location of filigrees in the Qajar era.
Now, the objectives of this study are: 1- Introducing filigree, recognizing motifs and common themes in Zanjan filigree 2- The rate of impact of Islamic decorative art motifs on filigree motifs. 3- The degree of similarity of filigree motifs to the Islamic art themes based on fractal geometric theory.
The questions answered in this study are: 1- What are the origins of some of Zanjan filigree motifs? 2- What kinds of themes are common in Zanjan filigree and Islamic decorative art? 3- Are the filigree motifs comparable with Islamic art motifs based on fractal theory?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Filigree
  • decorative motifs
  • Islamic Art
  • Zanjan
  • Fractal
اربابی، سمیه، ایمانی، الهه، 1392. بررسی روند تکامل زیورآلات ملیله از دوران هخامنشی تا سلجوقی، پژوهش هنر، شماره 63: 95 تا 100.
آژند، یعقوب،1393، هفت اصل تزئینی هنر ایران، تهران، پیکره.
آمیه، پیر، 1372، تاریخ اسلام، ترجمه شیرین بیانی، تهران، دانشگاه تهران.
ایرانی‌ارباطی، خزایی، محمد، 1396. نمادهای جانوری فرُه در هنر ساسانی، فصلنامه نگره، شماره43: 19 تا30.
بلخاری قهی، حسن،1394، قدر (نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی)، تهران، سوره مهر.
بلر، شیلا، بلوم، جاناتان،1394، هنر و معماری اسلامی1 و 2. ترجمه یعقوب آژند، تهران، سمت.
بلیلان اصل، لیدا، ستارزاده، داریوش، خورشیدیان، ساناز، نوری، مریم، 1390. بررسی ویژگی‌های هندسی گره‌ها در تزئین‌های اسلامی از دیدگاه هندسه فراکتال، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 6: 83تا 95.
پاکباز، رویین، 1395، دایرة المعارف هنر جلد 1، تهران، فرهنگ معاصر.
حاتم، غلامعلی، 1393، هنر و تمدن اسلامی1، تهران، دانشگاه پیام نور.
حاتم، غلامعلی، علیزاده میرکلائی، 1393. بررسی تطبیقی هنر ملیله‌کاری قبل و بعد از اسلام، دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، شماره 7:  119 تا 129.
حیدری، محمدجواد، شکوهی، علی، 1395. مطالعه تطبیقی مورفولوژی بافت‌های قدیم و جدید شهری بر اساس مدل فراکتالی (مطالعه موردی: محلات منتخب از بافت قدیم و جدید شهر زنجان)، مجله جغرافیای اجتماعی شهری، شماره 6: 39 تا 62.
 خلیل‌زاده مقدم، مریم و صادق‌پورفیروزآبادی، ابوالفضل، بررسی تطبیقی نقوش پارچه‌های صفوی و گورکانی، فصلنامه علمی- پژوهشی شماره21، بهار1391، نشریه نگره، 18 صفحه از 20 تا 38.
رهنورد، زهرا، 1394، حکمت هنر اسلامی، تهران، سمت.
ضابطی جهرمی، احمد، 1394، پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران.
مبینی، مهتاب، فتح اللهی، نوشین، 1393. بررسی جایگاه هندسه فراکتال در هنر و چگونگی ظهور آن در هنرهای تجسمی، دو فصلنامه دانشکده هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، شماره 6: 7 تا 23.
میریان، میثم، 1390. نقش فراکتال‌ها در هندسه، ریاضیات و ارتباط آن با نقوش اسلامی در ابنیه‌ها و مساجد ایران، کتاب ماه هنر، شماره 159: 86 تا 95.
 نادری‌فر، حمیدرضا، احمدی باروق، سولماز، 1389. هندسه معنا گرا و تبلور آن در ساختارهای هنر اسلامی (با تاکید بر معماری مسجد ایرانی)، کتاب ماه هنر، شماره 146: 24 تا 33.