مطالعه تطبیقی ساختار وتزیینات کتیبه خط کوفی مورق مسجد جامع و مسجد حیدریه قزوین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، دانشگاه شاهد، دانشکده هنر

2 عضو هئیت علمی دانشکده هنر دانشگاه شاهد

10.22070/negareh.2021.4211.2135

چکیده

خط کوفی تزیینی یکی از کهن‌ترین خطوط در کتیبه‌های معماری و بنای اسلامی به شمار می‌آید. ظرافت و زیبایی خط کوفی تزیینی را می‌توان در کتیبه‌های ایرانی به ویژه مسجد حیدریه و جامع قزوین مربوط به دوره سلجوقی جستجو کرد. هدف اصلی مقاله حاضر شناسایی و استخراج تمام حروف‌ کتیبه برای بررسی ویژگی‌های ساختاری و تزیینی از نظر تشابه و تفاوت است. سؤال‌های تحقیق آن است که تشابهات و تمایزهای بین ساختار نوشتاری، هندسی و تزیین گیاهی خط کوفی مسجد حیدریه و جامع قزوین به چه صورت‌هایی نمودار گشته است؟ آیا خطوط کوفی ‌آمده درکتیبه‌های مساجدجامع و حیدریه قزوین از لحاظ ساختاری ‌‌‌و تزیین از یکدیگر تأثیر پذیری داشته اند؟ روش پژوهش براساس توصیفی-تحلیلی ومبنای گردآوری کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و بازدید می‌باشد. یافته‌های تحقیق نشان دهنده وجود اشتراکات ساختار نوشتاری و تزیین گیاهی در هر دوکتیبه است؛ به دلیل این که مسجد حیدریه بر اساس فاصله زمانی بعد از مسجد جامع ساخته شده است تا حدودی از لحاظ ساختار ‌‌‌و تزیین از این کتیبه تأثیرپذیری داشته است،کتیبه حیدریه علاوه بر ساختار نوشتاری و گیاهی از ساختار هندسی نیز بهره جسته و پا را فراتر نموده و ساختاری نوین با شاخصه هایی، زیبایی را با ورود حرکت مورب حروف در کتیبه و ترسیم تزیینیِ گره‌های هندسی و گره اتصال، تکامل و پیشرفت نوینی ازساختارخط کوفی ایرانی را معرفی می‌نماید. به دلیل قدرت بیانی در ساختار بنا نوعی استحکام، انسجام و تعادل با فضای معماری این دو بنا برقرار شده است و همین ویژگی‌ها می‌تواند به‌عنوان نمونه‌ای شاخص برای طراحان گرافیک در زمینه طراحی حروف، الگویی برای تجربیات نوین مورد بهره برداری قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of the Structure and Decorations of the Kufic Script Inscription of Jame Mosque and Heydarieh Mosque in Qazvin

نویسندگان [English]

  • Zahra Asgari 1
  • Abdolreza Chareie 2
1 MA in Visual Communication, Shahed University, Tehran, Iran
2 PhD, Assistant Professor, Faculty Member, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Decorative Kufic is one of the most archaic scripts utilized in the architectural inscriptions of Islamic buildings. Elegance and beauty of the decorative Kufic script is well-documented in Persian inscriptions, esp. Heydarieh and Jame (Congregation) mosques in Qazvin, both dating back to Seljuk dynasty. The present study aims to identify and extract all letters found in these inscriptions and to investigate their decorative and structural features, as well as any similarities or differences. We try to answer the following questions:
How are written, geometric or vegetal decorative uses of the Kufic script similar or different in these two inscriptions?
Have structure and design of Kufic inscriptions in Heydarieh and Jame mosques affected one another?
The present study is descriptive-analytic, but it is laboratory-based as well, and it is aided by field observations. The findings indicate that there are some common features in written structure and vegetal decorations of the inscriptions. Heydarieh mosque was built a few years later than Jame mosque, and consequently some influences can be traced in its inscriptions. In Heydarieh’s inscription, geometric designs as well as written and vegetal decorations are employed. It excels in decoration, utilizing a new structure with slant letters, and geometric and connective knots which demonstrates the advances in the structure of the Persian Kufic script. Due to the explanatory power manifested in the structure of these two buildings, a sort of strength, coherence and balance is felt in the architectural space of these buildings. These prominent features can be employed by graphic designers to devise new letters and patterns.
The stucco Kufic inscriptions of these monuments (Heydarieh and Jame mosques) date back to Seljuk dynasty, and their basic components and structural features can be categorized into three sections: a) written b) geometric, and c) vegetal.
  If you examine and compare the letters of both inscriptions in vertical, horizontal, and diagonal axes- as well as round, curved, and angled movements of letters in harmony with geometric designs- you will notice that all letters are in a geometric mold. The letter designing standards are precisely and creatively observed. This reminds us of the skill of ancient letter designers or calligraphers whose precious heritage may guide the modern letter designers. As well as straight and angled lines, curved and ornamental features are also evident in these inscriptions. For instance, the Kufic letter Ain (ع) in both inscriptions follows a circular structure and format which creates main and virtual grids with the base line; quite similar to modern letter designs such as monogram and logotype. Since decorative Kufic script enjoys a geometric structure, the artists were simultaneously able to precisely and proportionately expand circles and angles in all directions of the inscription. Kufic scripts are highly applicable on different surfaces, using different materials and techniques. The stuccos in Heydarieh and Jame mosques employ foliated Kufic script, with a beautiful and varied structure, on a vegetal background in which all letters and words end in decorative and arabesque leaves.
Observing a definite structure is a prerequisite for any work of art which is subjected to specific principles and rules. One of the main constituents of inscriptions is simultaneous incorporation of written, geometric and vegetal decoration, but there are other components which should also be taken into account including: placement, ratio and relation of the inscription to the building space, and the location of religious and non-religious architecture in the urban space which emphasize the status of inscriptions among the Muslims. It can be noted that in Seljuk dynasty, inscription makers -as calligraphy artists and letter designing specialists- felt free to introduce structural and aesthetical innovations to Kufic inscriptions.
After examining the letters of these two precious inscriptions, it can be concluded that in order to create a set of letters, the artists or calligraphers of any historical period are obliged to create a geometrical mold in which the thickness of letters in two fonts (thick, and slender) are observed. Even the combination of two structures with different angles and curvature can lead to designing innovative letters and decorative signs. All the above factors depend on the structural rules, execution limitations, and precise proportions regarding the base line, as well as creating a virtual grid of horizontal, vertical and diagonal lines.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inscription
  • Movaragh Decorative Kufic Script
  • Jame Mosque
  • Heydarieh Mosque
ایمانی، علی. (1385). سیر خط کوفی در ایران. تهران. زوار.
ایرانی،عبدالمحمد.(؟).پیدایش خط و خطاطان.تهران،انتشارات یساولی.
 ایمنی، عالیه، (1389). بیان نمادین در تزیینات معماری اسلامی، ماه هنر، شماره 142، تیر.
اردلان، نادر و لاله بختیار(1380). حس وحدت، نشر خاک، تهران
 بوکهارت،تیتوس. رجب نیا،مسعود. ( 1365 ).هنراسلامی زبان و بیان.تهران.سروش
 بهپور،باوند.(1384).کتیبه نگاری دوره قاجار.هنرهای زیبا. شماره 84،225
 پوپ، آرتور، (1386). معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، اختران.
 موسوی جزایری، سیدمحمد وحید، ( 1384). دانشنامه کوفی. جلداول،، چاپ اول، تهران، مؤلف
 مشیری، محمد.( 1354)راهنمای خواندن انواع خطوط کوفی،تهران،موسسه سکه شناسی ایران و موسسه انتشارات اشرافی.خرداد
 مکی نژاد، مهدی. مقاله ساختار و ویژگی کتیبه های کوفی تزئینی(گل دار و گر ه دار) در دوره سلجوقی و ایلخانی (1397 ) فصلنامه نگره، شماره 46، 17-27
 معصموم زاده جوزدانی، فرناز.پورمند، حسنعلی. خزائی، محمد، زبان محاجر در کوفی تزیینی ،نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی،شماره 4. ( 1394)،59- 72
 معصو م زاده، فرناز. فهیمی فر، اصغر. جباری، صداقت. رویکردهای عرفانی در طراحی کتیبه های کوفی معقد، فصلنامة نگره، شماره ۲۷،(1392) ،5-17
 وزیری،علی نقی.( 1337) تاریخ عمومی هنر‌های مصور،تهران
 خانی پور، رضا. (1383)کتیبه و کتیبه نگاری. کتاب ماه هنر. بهمن و اسفند.
 ذولفقاریان، معصومه. ( 1384). بررسی مهم‌ترین منابع و مأخذعصر سلجوقی. شماره 15پاییز. سخن سمت.94
 زارعی، باب الله. (1373). خط کوفی و کاربرد آن در گرافیک. تهران. فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 زمانی، عباس.(1352 ). خط کوفی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی. شماره128.هنر و مردم.15-33
 سفادی، یاسین، شایسته فر، مهناز. (1381)، خوشنویسی اسلامی. نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 س-م-دی ماند.فریار،عبد الله.( 1336). راهنمای صنایع اسلامی. تهران.
 شیمل، آنه ماری. شایسته فر، مهناز. (1381). خوشنویسی اسلامی. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 فکرت، محمدآصف. (1377). خط کوفی. تهران. کیان کتاب.
 فضائلی، حبیب الله.( 1391ق). اطلس خط. اصفهان. چاپ زیبا.
 فضائلی، حبیب الله. ( 1382). تعلیم خط. تهران. سروش.
 قلیچ خانی، حمیدرضا. (1373). رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران. روزنه.
 قوچانی،عبدالله. (1364). خط کوفی معقلی در مساجد باستانی اصفهان.تهران. بنیاد اندیشه اسلامی.
 گلریز، محمدعلی. (1382). مینودر یا باب الجنه قزوین تاریخ و جغرافیای قزوین،جلد اول، قزوین، طه.
 گرومن، آدلف. (1383). منشا و توسعه ابتدایی کوفی گلدار. ترجمه مهناز شایسته فر، تهران. مطالعات هنر اسلامی.
 لینگز، مارتین، مهرداد. (1377). هنرخط وتذهیب قرآن. ترجمه قیومی بیدهندی. تهران،گروس.
 
 الکردی المکی الخطاط، محمد طاهر بن عبد القادر. (1939م 1258ه). تاریخ الخط العربی و آدابه. مکتبه الهلال .المصر
 Sabari, Ahmadreza. Motamedi, Shervin. Shamshirband, Shahaboddin. Lewis Kausel, Cecilia. Petkovi_c f, Dalibor. Endut a, Esmawee. Ahmad a, Sabarinah Sh. Hashim b, Roslan, Roy, Chandrabhushan. Evaluating the legibility of decorative arabic scripts for Sultan Alauddin mosque using an enhanced soft-computing hybrid algorithm. Elsevier. Amsterdam, (2016). 55.127-144
 Zafar, Aasim. Iqbal, ArshadApplication of soft computing techniques in machine reading of QuranicKufic manuscripts, Journal of King Saud University. (2020). 2-8
 Abo Elesaad, Marwa. Arabic calligraphy as an aesthetic element in the design of printed women fabrics through global fashion trends. International Design Journal.2016. Volume 6, Issue3.259-276