تأثیر عکاسی بر تحولات بصری آثار لاکی در دوره قاجار (با تأکید بر قلمدان‌نگاری‌ و چهره‌پردازی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه پژوهش هنر دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دکتری هنر اسلامی، دانشکدة هنر، دانشگاه تربیت مدرس

10.22070/negareh.2021.13716.2668

چکیده

عکاسی، اندکی پس از اروپا، به ایرانِ عصر قاجار راه یافت و با وجود آنکه ابتدا در خدمت دربار و ثبت وقایع رسمی بود، به تدریج وجههٔ عمومی و هنری نیز پیدا کرد. این رسانه در آن زمان برای هنرمندانی که با شیوه‌های نوین نقاشیِ غربی آشنا شده بودند، ابزاری کارآمد در جهت تصویرگری‌های واقعگرایانه و الگویی مناسب برای ثبت عین به عین عناصر و جزئیات در نقاشی محسوب می‌شد. با اینکه تأثیرات عکاسی را اغلب بر حوزهٔ رنگ روغن یا آبرنگ می‌دانند، در این بین سایر رسانه‌های بصری از جمله لاکی‌کاری و قلمدان‌نگاری هم متأثر از این پدیده بوده است. در این پژوهش که با هدفِ شناختِ اثرات عکس و عکاسی بر تحولات تصویریِ آثار لاکی انجام گرفته، سعی شده است به این پرسش‌ها پاسخ داده شود: 1- دامنهٔ تاثیر عکاسی بر هنرهای بصری و چهره‌نگاری در عصر قاجار تا چه حد بوده؟ و 2- کیفیت این اثرگذاری بر آثار لاکی، خصوصا قلمدان‌ها، چگونه است؟ در این نوشتار، روش تحقیق از نوع تاریخی و توصیفی-‌تحلیلی، و شیوهٔ گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای بوده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عکاسی با تأثیر مستقیم بر حیطهٔ تصویرگری و به خصوص چهره‌نگاری، در وهلهٔ نخست بر نقاشی و به موازات آن بر سایر رسانه‌های تصویری عصر قاجار، از جمله آثار لاکی و علی‌الخصوص قلمدان‌ها، ظاهر شده است. قلمدان‌نگاران و مصوران مصنوعات لاکی از عکس به دو صورت بهره می‌گرفتند: نخست به صورت گرته‌برداری دقیق و ترسیم عین به عین، و دوم به روش ساده‌تر و مهیّاترِ چسباندن عکس در زیر سطح لاک در قالب عکس‌برگردان. قلمدان‌های چهره‌پرداز قاجاری اغلب حاوی تکچهرهٔ شاهان، رجال، درباریان و صاحب‌منصبان و زنان بوده‌اند و در ساختار بصری و ترکیب‌بندی‌شان اصولا قاب بیضی‌شکل مرکزی با الگوی غربی و ابعادی بزرگتر از قاب‌بندهای مجاور، محل ترسیم پیکرهای واقعگرایانه، آن هم در هیئتی رسمی و با ترکیب عمودی بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Photography on the Visual Evolution of Lacquer Works in Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Sakineh Khatoun Mahmoudi 1
  • Alireza Baharlou 2
1 Sakine Khatoon Mahmoodi, Ph.D. Assistant Professor, Department of Art Research, Faculty of Art and Architecture, Sistan and Baluchestan University. Iran
2 PhD in Islamic Art, Art Faculty, Tarbiat Modares University,
چکیده [English]

The Qajar dynasty came to power in 1785 and ruled until 1925. During this last phase of traditional Persian history, succeeding shahs tried to change the isolationist stance of the country by expanding cultural and economic interchange with the West. The 19th century was marked by continual unrest, caused by tribal groups competing for power. Foreign encroachment also contributed to conflicts. By mid-century, Persia had again become a crossroads to the East, because European colonialism demanded short routes to the Orient for explorers, archeologists, soldiers, scholars, pilgrims, tourists, writers, painters and photographers. During the long reign of Naser al-Din Shah (1848-1896) the desire for reformist policies and the continuing need for new funds led to the awarding of licenses to foreign concessionaires from Russia, Great Britain, France, Italy and Austria. It was during the reign of Naser al-Din Shah’s father, Mohammad Shah (1834-1848) that the first cameras came to Iran through Russia and Britain. Photographers in Iran can be divided into three broad categories: first, those belonging to the European documentary and geographic tradition, who explored cultural and physical differences throughout the world; second, indigenous photographers, who experimented with the new technical discoveries for enjoyment, without a defined mission; and third, commercial photographers, who discovered that images could be sold. The earliest practitioners of photography in Persia were Europeans from France, Austria and Italy. They were instructors at Dar al-Fonun, the well-known Tehran polytechnic established by Naser al-Din Shah in 1850 to train officers, civil and military engineers, doctors and interpreters. Photography was introduced into the curriculum after 1870. The Frenchman, Jules Richard who taught French at Dar al-Fonun was probably the first among the foreigners to print images on paper treated with silver nitrate. Photography in Qajar Iran was first at the court’s service or for documenting official events, but it gradually adopted some artistic and popular approaches. This medium in that time would provide the artists who had become familiar with modern European techniques of painting with some fresh, useful tools to try realistic imagery. However, the impact of photography on Qajar painters was not restricted to oil painting or watercolor, but it exerted its sphere of influence in a wider domain, including lacquerwork, particularly pen boxes. Under the Qajar dynasty the best miniature painting is usually found not in the illustration of manuscripts, as in the earlier periods of the art, but in the decoration of objects in lacquered papier-mache. This art reached a high state of development under Fath Ali Shah, but the best works produced under Naser al-Din Shah in the middle years of the 19th century were perhaps even finer. During this century lacquerwares were one of the most important forms of decorative art produced in Iran. Their importance is reflected in the sheer quantity of items that were made, and in the dynamism with which the decoration of lacquerwares developed. Actually, early Qajar lacquerwares look very different from those in later times throughout the whole century, especially from the Nasseri period on. It can hardly be doubted that the lacquerwork of the early Qajar period was to a large extent a continuation of the traditions established in the late Safavid, Afshar and Zand periods. The repertory of 18th century lacquer decoration included figural, floral and flower-and-bird themes, illumination and calligraphy; however, this visual tradition inclined towards more realistic subject matters with an emphasis on portraiture, most specifically depicting the portraits of kings, princes, officials and dignitaries. The present article aims at studying the impact of photography on the visual evolution of the lacquerwork in Qajar art and it tries to answer the following questions: How did photography exert influence on the development of visual arts and portraiture in Qajar period? How can we evaluate such impact on lacquerwork, especially pen boxes? The results demonstrate that photography had a considerable effect on visual arts, especially portraiture, in that period, and such a movement can be traced in other art media such as lacquer pen boxes, mirror cases, etc. Artists and artisans active in making pen boxes and other lacquer artifacts would use photographs in two ways on their artworks: first, by precise copying of portraits and other elements in pictures, and second, by just pasting the ready photos as labels under lacquer. Pen boxes with Qajar portraits usually contain the realistic paintings of rulers, courtiers, statesmen, the nobility and women within an oval frame in a Westernized structure. Such portraits are mostly depicted in the central panel in larger dimension than other adjacent ones. The dignitaries painted in here are officially dressed and are represented in vertical visual composition. This gradual development in the visual tradition of this era could be considered as a result of the introduction of photography into Qajar Iran, particularly from the middle 19th century onward, and it continues right into the end of this dynasty, with a decline in quality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Photography
  • Painting
  • Lacquer
  • Pen Box
  • Portraiture
احسانی، محمدتقی، 1368، جلدها و قلمدان‌های ایرانی، ج1، تهران: امیرکبیر.
احسانی، محمدتقی، 1382، جلدها و قلمدان‌های ایرانی و نگارگری، ج2، تهران: امیرکبیر.
احمدی، بهرام، 1392، تأثیر عکاسی بر هنر نقاشی در دوران قاجار، کتاب ماه هنر، شمارة 182، صص 27-22.
احمدی، بهرام، 1392، مروری بر هنر عکاسی دوران قاجار و تأثیر آن بر هنر نقاشی، چیدمان، شمارة 2، صص 68-62.
اختیار، مریم، 1381، از کارگاه و بازار تا دانشگاه (کارآموزی و تولید هنر در دورة قاجار)، ترجمة یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون بغدادی، صص 177-89.
ادیب برومند، عبدالعلی، 1366، هنر قلمدان، تهران: وحید.
استنلی، تیم، 1393، لاک الکل ایرانی در قرن نوزده میلادی؛ ساز و کارهای تغییر، ترجمة زهرا عبدالله، نامة بهارستان (ویژه‌نامة جلدهای لاکی)، شمارة 4، صص 54-43.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین‌شاه)، 1363، ج1، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
بامداد، مهدی، 1378، شرح حال رجال ایران (در قرن 12 و 13 و 14 هجری)، ج1، چاپ پنجم، تهران: زوار.
حدیدی، مختار، 1390، امین‌السلطان در سفر به اطراف و اکناف جهان (اندر احوالات ایران و ایرانیان)، مقدمه و تحقیق: فرهاد رستمی، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران.
دیبا، لیلا، 1374، نقاشی زیرلاکی، هنرهای ایران، زیر نظر دبلیو ر. فریه، ترجمة پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان.
دیبا، لیلا، 1400، بازنگری رابطة عکاسی و هنر در عصر قاجار، نگارستان گمشده، گردآوری و ترجمة علیرضا بهارلو، تهران: خط و طرح، صص 265-235.
رابی، جولیان، 1386، کارهای لاکی، ج8 (مجموعة هنر اسلامی)، ترجمة سودابه رفیعی سخایی، گردآوری ناصر خلیلی، تهران: کارنگ.
رابی، جولین، 1399، پرتره‌های سلطنتی قاجار، ترجمة علیرضا بهارلو و کیانوش معتقدی، تهران: دانیار.
رابینسون، ب. و. 1386، نقاشی لاکی در عهد قاجار، ترجمة اردشیر اشراقی، گلستان هنر، شمارة 9، صص 110-101.
روزنامة شرف، شمارة 19، شعبان 1301هـ.ق..
شاردن، ژان، 1366، سیاحتنامة شاردن، ج4، ترجمة محمد عباسی، تهران: امبیرکبیر.
طهماسب‌پور، محمدرضا، 1392، ناصرالدین، شاهِ عکاس، چاپ سوم، تهران: نشر تاریخ ایران.
عدل، شهریار، 1379، آشنایی با سینما و نخستین گام‌ها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران، طاووس، شمارة 5 و 6، صص 90-58.
کتیرایی، محمود، 1348، از خشت تا خشت، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
کریم‌زادة تبریزی، محمدعلی، 1379، قلمدان و سایر صنایع روغنی ایران، لندن: ساتراپ و مستوفی.
کریمی، نرگس، 1395، پاپیه‌ماشه، اصفهان: سازمان فرهنگی – تفریحی شهرداری اصفهان.
مدرس، مهشید، 1394، تأثیر عکاسی و چاپ سنگی بر نقاشی در دوران قاجار: ثبت واقعیت برای مردم، ترجمة هادی آذری و مانی مهرزاد، چشمک، شمارة 5، صص 11-5.
مراثی، محسن، 1379، نقاشان بزرگ و عکاسی، تهران: دانشگاه شاهد.
معتقدی، کیانوش، 1393، نگاهی به جلدهای لاکی و روغنی ایران: مواد سازنده، فن‌شناسی و مبانی طراحی، نامة بهارستان (ویژه‌نامة جلدهای لاکی)، شمارة 4، صص 42-7.
معتقدی، کیانوش، 1399، تأثیر عکاسی بر تحولات تصویری کاشی‌کاری دورة قاجار، سیاه قلم (احوال و آثار استاد علی‌محمد اصفهانی)، به کوشش مهدی مکی‌نژاد، تهران: فرهنگستان هنر، صص 112-91.
نادری عالم، علی؛ چلیپا، نادر، 1389، بررسی تحول نقاشی به ویژه منظره‌سازی در قلمدان‌نگاری دورة صفوی تا اواخر دورة قاجار، نگره، شمارة 16، صص 55-43.
یاوری، حسین؛ ابتهاج همدانی، هلیا، 1390، سیری در قلمدان‌های لاکی روغنی ایران (با تأکید بر قلمدان‌های لاکی دورة قاجار)، تهران: سیمای دانش.
Curzon, George, 1892, Persia and the Persian Question, vol.1, Longmans, Green, and Co., London and New York, facsimile reprint.
Diba, S. Layla, 1998, Images of Power and the Power of Images. Royal Persian Paintings: The Qajar Epoch 1785-1925. Edited by Layla S. Diba and Ekhtiar, Maryam, London and New York: I. B. Tauris.
Farhad, Massumeh Et al., 2017, A Collector's Passion: Ezzet Malek Soudavar and Persian Lacquer, Freer Gallery of Art and the Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution, Washington, DC, and Harvard Art Museums.
Imperial Exposure: Early Photography and Royal Portraits Across Asia, Freer Gallery of Art, Washington, DC, 5–6 December 2011.
Khalili, Nasser D. 1996, Lacquer of the Islamic Lands (The Khalili Collection of Islamic Art), UK: The Nour Foundation.
Staci Gem Scheiwiller, Mirrors with Memories: Nineteenth-century and Qajar Imagery in Contemporary Iranian Photography, Saarbrücken: LAP LAMBERT Academic Publishing 2011, 28–9.