تحلیل ویژگی‌های شخصیت‌پردازی در نگاره‌های شاهنامه تهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناس‌ارشد تصویرسازی، دانشگاه نیشابور

2 استادیار دانشکده هنر، دانشگاه نیشابور

10.22070/negareh.2020.4962.2357

چکیده

نیمه نخست قرن دهم ه.ق، از مهمترین ادوار فرهنگی هنری ایران به شمار می‌رود که نگارگری در آن رشد بی‌سابقه‌ای یافت. شاه تهماسب اول صفوی که شیفته‌ی هنر نگارگری بود، پس از رسیدن به سلطنت به حمایت نگارگران پرداخت و هنرمندان زیادی را از مکاتب هرات تیموری و تبریز و شیراز ترکمان به خدمت گرفت؛ این‌گونه بود که یکی از درخشان‌ترین مکاتب نگارگری ایران در تبریز رونق یافت. شاهنامه تهماسبی از آثار ممتاز این دوره است که تکمیل آن ده‌ها سال به طول انجامید. از ویژگی‌های قابل توجه این نسخه، تنوع در شخصیت‌پردازی‌ است که ناشی از رویکردهای متنی، تحولات هنری، نوآوری و خلاقیت هنرمندان و حمایت شدید دربار بوده و در به تصویر کشیدن شخصیت‌های شاهنامه تاثیرگذار بوده است. هدف از این پژوهش، شناسایی ویژگی‌های کیفی و تنوع گونه‌های مختلف شخصیت‌پردازی در نگاره‌های شاهنامه تهماسبی است. پرسش این است: چه ویژگی‌های کیفی در شخصیت‌پردازی نگاره‌های شاهنامه تهماسبی به کار رفته است؟
این پژوهش، به روش تاریخی-تحلیلی انجام پذیرفته و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای-اسنادی و تجزیه و تحلیلِ آن بر پایه مطالعات کیفی است. بدین‌سان جامعه پژوهش شامل 9 نگاره از شاخص‌ترین نگاره‌های شاهنامه تهماسبی می‌شود که با توجه به قابلیت‌های تصویری، وفور پیکرنگاری و تنوع شخصیت‌پردازی‌، از بخش‌های مختلف این نسخه انتخاب گردیده‌اند. نتایج، حاکی از آن است که نگارگران شاهنامه تهماسبی، در بازنمایی شخصیت‌ها، بر شدت و اغراق ویژگی‌ها افزوده و به ساختارشکنی و نوآوری توجه داشته‌اند. می‌توان اذعان داشت ظهور برخی ویژگی‌های متمایز در شخصیت‌پردازی همچون تغییر در تناسبات انسانی، عریانی، اغراق در بازنمایی، کاربست رنگ، نوع جامگان، زاویه‌دید و جلوه‌های متافیزیکی، نتیجه جسارتی است که شاه تهماسب با حمایت‌های بی‌دریغش از هنرمندان، به ایشان منتقل نموده است. در نتیجه هنرمندان، ویژگی‌های بصری متفاوت و سلیقه‌ی شخصی خود را در آثار به کار بسته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Characterization Features in Paintings of Tahmasebi Shahnameh

نویسندگان [English]

  • fariba masoumipour 1
  • Farzaneh Farrokhfar 2
1 graphic,art University,neyshabur University,neyshabur,khorasan razavi
2 Faculty of Art University of Neyshabur
چکیده [English]

The first half of the 16th century is one of the most important cultural and artistic periods in Iran, in which painting grew at an unprecedented rate. Shah Tahmaseb I ascended the throne in Tabriz in 1524 and supported artists until the transfer of the center of rule to Qazvin in 1548, due to his intense interest in painting. He moved many artists from the schools of Timurid Herat, Turkmen Tabriz and Shiraz to his court. This is how one of the most brilliant schools of painting in Iran flourished in Tabriz.
One of the most important illustrated versions of this period is the great Shahnameh called "Tahmasebi Shahnameh" which, in addition to its excellent quality, can be referred to for creativity and variety in the characterization of its drawings. This copy was compiled in the library of the Safavid court in Tabriz and contains 258 images and prominent artists of that time collaborated in illustrating these assemblies
Undoubtedly, the diversity of characters in the literary text of Shahnameh has played an important role in this development, but the most important factor is the time of creation of this great version, which was formed during the intellectual and artistic maturity of one of the most prominent schools of painting in Iran, which itself was under the strong support of the court and this has led to the innovation and creativity of artists and sometimes the deconstruction of previous rules. What this research seeks to identify is the qualitative characteristics and diversity of different types of characterization in Tahmasebi Shahnameh drawings.
The research hypothesis acknowledges that the painters of Tahmasebi Shahnameh, while adhering to the literary and artistic traditions in drawing, tended to deconstruct and innovate in characterization. The question is: What qualitative features have been used in the characterization of the Tahmasebi Shahnameh drawings? Considering the special place of Tahmasebi Shahnameh, which is a great treasure of Safavid art that has been effective on the process of Shahnameh writing in the history of Iranian painting, recognizing various features in characterization and different approaches to painting faces and iconography of this version matters, while little research has been focused on it.
This research in terms of method is historical-analytical, and data was collected using library research method and documented material. The statistical population consists of 9 miniatures that include various visual capabilities, abundance of iconography and characterization, which are illustrated in different parts of Shahnameh. These drawings are in order of review: 1-Kiomars Court, 2-The killing of the black demon, 3-The court of Jamshid, 4-Seeing Zal by the caravan,5-Rostam's battle with Afrasiab, 6- Kikaus goes to heaven, 7- Conquest of Bahman Castle, 8- The story of Haftavad and Karam, 9- Young Shapur in the court. The method of analysis of the selected society is qualitative, based on the types of characters from the two perspectives of narrative and image, and the way of their representation.
The studies that have been done so far on the paintings of Tahmasebi Shahnameh are more from the point of view of visual arts and aesthetic aspects, and the painter's approach to characterization has rarely been considered; hence, no source was found that was related to the problem and objectives of the research.
The studies of the present research indicate that in terms of narration, there is a significant variety in all types of characters in the drawings of Tahmasebi Shahnameh and artists have had no restrictions in drawing narrative characters. In analyzing the characteristics of characterization, the important point is that artists have tangibly gone beyond the norm and deconstructed. This deconstruction is most evident in the display of facial expressions, strange and abnormal body movements, and exaggeration in human proportions. The authors of this version, in characterizations, did not consider themselves obliged to follow the defined rules and in order to create new characters and the best visual expression, had the courage to break any pre-determined principles and rules.
The deconstructive features in the characterizations of this Shahnameh are such that some of the characters seem very different; to the extent that Eva Beer, a scholar of Islamic art, also acknowledges about the Tahmasebi Shahnameh that some of the figures in this version are "caricatures". The artists of the Tahmasebi Shahnameh have ridiculed the characters of the story and have depicted fat and big-bellied, thin and tall, staggering and thin as well as complaining figures. However, it must be acknowledged that this deconstruction does not include all characters. Rather, it consists mostly of base and ugly characters, and the main characters and some important court figures of the narrative have not undergone the changes that were introduced as deconstructive features in characterization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Arts of Safavid Era
  • Tabriz School of Painting
  • Painting of Shahnameh
  • Tahmasebi Shahnameh
  • Character Design
  • Deconstruction
آریافر، شهریار. 1389. بررسی و مقایسه طراحی لباس و شخصیت‌پردازی در نگاره‌های عصر تیموری و صفویه، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد نقاشی، به راهنمایی مهدی حسینی، دانشگاه هنر تهران.
آژند، یعقوب. 1392. نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران). تهران: انتشارات سمت.
آژند، یعقوب. 1384. مکتب نگارگری تبریز و قزوین و مشهد. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
احمدی، زهرا و فرامرز نسب، رضا. 1395. ویژگی پهلوانان در شاهنامه، مطالعات ادبیات عرفان و فلسفه،3/2، 45 ـ 58.
ارواحی آذر، محمود. 1395. مسکات (جادو یا تبلیغات). تهران: گویش نو.
اشرفی،م م. 1367. همگامی نقاشی با ادبیات در ایران، ترجمه‌ی رویین پاکباز. تهران: نشر نگاه.
اشرفی،م م. 1386. بهزاد و شکل‌گیری مکتب مینیاتور بخارا در قرن 16 میلادی. ترجمه‌ نسترن زندی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
اشرفی،م م. 1384. سیرتحول نقاشی ایرانی سده شانزدهم میلادی. ترجمه‌ زهره فیضی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
بئر، ایوا. 1394. پیکر انسان در هنر اسلامی؛ میراث گذشته و تحولات پس از اسلام. ترجمه‌ بهنام صدری. مؤسسه تألیف. ترجمه‌ و نشر آثار هنری «متن» و فرهنگستان هنر.
بهدانی، مجید. 1393. بارگاه کیومرث (بررسی تطبیقی عناصر بصری هفت نگاره با موضوع واحد)، نگارینه‌ی هنر اسلامی، 3، 56 ـ 67.
پاکباز، رویین. 1379. نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: نشر نارستان.
پاکباز، رویین. 1392. دایرة‌المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پورمند، فاطمه و موسوی‌لر، اشرف السادات. 1396. تجسم ساختارشکنی: تحلیل رویکردهای ساختارشکن در تصاویر سورئالیستی قرن 20. فصلنامه علمی پژوهشی کیمیای هنر، 22، 34 ـ 47.
پیرنیا، حسن. 1388. عصر اساطیری ایران (خطوط برجسته‌ی داستان‌های ایران قدیم). تهران: هیرمند.
حقایق، آذین و شایسته‌فر، مهناز. 1393. تقابل خود و دیگری در دو نگاره‌ی شاهنامه‌ی تهماسبی و شاهنامه‌ی شاه اسماعیل دوم (تحلیلی بر مبنای الگوی نشانه‌شناسی فرهنگی)، فصلنامه‌ی کیمیای هنر، 13، 110ـ 133.
دبیرسیاقی، سید محمد، 1396، برگردان روایت گونه‌ی شاهنامه‌ی فردوسی به نثر. تهران: قطره.
دهخدا، علی اکبر، 1377، لغت‌نامه، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رابینسن، ب ـ و. 1367. هنر نگارگری ایران. ترجمه‌ی یعقوب آژند. تهران: مولی.
رستگار فسایی، منصور. 1381، فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی. تهران: طرح نو.
سیوری، راجر، 1380، سلسله‌های تاریخ ایران (صفویان). ترجمه‌ی رمضان علی روح اللهی. تهران: مرکز.
شایسته‌فر، مهناز و خزایی، محمد و عبدالکریمی، شهین، بررسی جایگاه اجتماعی زنان و کودکان در دوره‌ی شاه تهماسب صفوی بر اساس تطبیق نگاره‌های نسخ شاهنامه تهماسبی و هفت اورنگ، مجله‌ی زن در فرهنگ و هنر، 6 (2)، 1393، 189 ـ 208.
صداقت، فاطمه. ۱۳۸۵. شاهنامه شاه تهماسبی شاهکار مصورسازی مکتب تبریز، هنر و معماری، 5، 18ـ 30.
طاووسی، ابوالفضل. 1390. کارگاه نگارگری، چاپ دوم. تهران: ناشر شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
عباس‌زاده، فاضل و جباری، مهدی. 1394. نقش تمثیلی حیوانات در روند داستان‌های شاهنامه، فصلنامه‌ی تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، 26، 111ـ 132.
عبداللهیان، حمید. 1381. داستان و شخصیت‌پردازی در داستان، مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 409 ـ 425.
غفاری‌فرد، عباسقلی، نوایی، عباسقلی. 1381. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه. تهران: سمت.
کریم اف، کریم. 1385. سلطان‌محمد و مکتب او. ترجمه‌ جهانپری معصومی و رحیم چرخی. تهران: دانشگاه هنر.
کن‌بای، شیلا. 1379. نقاشی ایرانی. ترجمه‌ مهدی حسینی. تهران: دانشگاه هنر.
گرابر، اولگ. 1390. مروری بر نگارگری ایرانی. ترجمه‌ مهرداد وحدتی. تهران: متن.
معمارباشی اول، بهناز، شخصیت‌پردازی خان سوم شاهنامه (پیکار رستم و اژدها) در نگارگری‌های دوران تیموری، صفوی و قاجار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تصویرسازی، به راهنمایی محمدمحسن خضری، دانشگاه فردوس مشهد، 1397.
مهرکی، ایرج و کمارج، مهسا، 1387. شخصیت‌پردازی در شاهنامه، فصلنامه‌ی هنر، 77، 46-59.
میرصادقی، جمال، 1390، عناصر داستان، چاپ دوم. تهران: سخن.
نیک‌روز، یوسف و احمدیانی، محمد هادی، شیوه‎های شخصیت‌پردازی در شاهنامه‎ی فردوسی، ادب حماسی، 18، پاییز و زمستان 1393، 173-191.
ولایتی، علی اکبر. 1392. تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ولش، آنتونی. 1389. نگارگری و حامیان صفوی. ترجمه‌ روح الله رجبی. تهران: فرهنگستان هنر.
یزدان‎پناه، مریم و حاتم، غلامعلی و سلطانی، سید حسن. 1389. بررسی مکتب نگاری تبریز دوره صفوی باستفاده از نگاره‌های شاهنامه شاه تهماسب، ماه هنر، 143، 68-77.
Bahari, Ebadoll, 1997, Bihzad, Master of Persian Painting, Foreward by Annemarie Schimmel, London, I.B. Tauris Coltd Victoria House.
Canby, Sheila R. 2011, the Shahnama of Shah Tahmasp, New Haven and London, Yale University Press.
Iversen, E. 1955, Canon and Proportions in art, London.
Karimov, Karim, Sultan Mohammad and His School, translated by Jahanpari Masumi and Rahim Charkhi, first edition, Tehran, Art University, 1385.
K, Isbister, 2006, Better Game Characters by Design, a Psychological Approach, San Francisco, Elsevier Inc.
Lauren, Samantha, 2004, Painted Interiors from the Houghton Shahnameh, The Florida State University College of Social Sciences.
M-H, Abrams. 1978. A Glossary of literary terms. London: digireads.
Nieminen, Marika, Psychology in character design Creation of a Character. South-Eastern Finland University of Applied Sciences, April, 2017, p. 74-59