مطالعه نقوش هندسی و مفاهیم آن‌ها در نسخه مصور سه مثنوی خواجوی کرمانی (کتابخانه بریتانیا، add. 18113)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس

10.22070/negareh.2020.3125

چکیده

بنابر نظریه تجلی در دین اسلام، امر مطلق خود را با واسطه اظهار می‌کند و این واسطه‌ها در هنر و زیبایی مفهوم نماد به خود می‌گیرند و از زبان رمز برای بیان مفاهیم و ماهیت باطنی خود استفاده می‌کنند. هنر اسلامی برای تجلی صور مثالی در هنر، قالب هندسه را که خود سنخیتی ذاتی با صور مثالی دارد برگزیده است و نقوش هندسی در نگارگری ایرانی می‌تواند یکی از نمونه‌های بهره‌گیری از هندسه در بازنمایی عالم مثال باشد. نسخه سه مثنوی خواجوی کرمانی کتابخانه بریتانیا در سنت نقاشی ایرانی-اسلامی از وجوه مختلف از جمله نقوش هندسی به‌کاررفته در نگاره‌ها، به‌عنوان الگو و سرخطی تا اواخر قرن دهم هجری دانسته می‌شود؛ لذا تحقیق و بررسی در این زمینه اهمیت می‌یابد. ازاین‌رو هدف از این مقاله معرفی و شناخت الگوهای هندسی موجود در این نسخه و تحلیل مفاهیم عددی آن‌ها براساس نظریه تجلی است. سؤالات پژوهش عبارت‌اند از: 1. نقوش هندسی به‌کار رفته در نسخه مصور سه مثنوی، چه ویژگی‌های ساختاری دارند؟؛ 2. براساس نظریه تجلی در هنرهای ایرانی-اسلامی، چه تحلیل‌های مضمونی می‌توان برای نقوش هندسی این نسخه ارائه کرد؟ این پژوهش از نوع توسعه‌ای و به‌شیوه توصیفی–تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات اسنادی(کتابخانه‌ای) با استفاده از ابزار فیش است و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی است.
دوازده نقش هندسی در نسخه سه مثنوی به‌کار رفته است که به‌ترتیب برمبنای اعداد 8، 6 و 4 ترسیم شده‌اند و تأکید بر این اعداد خاص به‌منظور بیان مضامین و مفاهیم آن‌ها بوده است. در اندیشه اسلامی عدد هشت با عالم مثال در ارتباط است و رمز گذر از عالم محسوس به عالم معقول است. عدد چهار نماد زمین و عالم ملک است. عدد شش یادآور شش روز خلقت است و در عالم کبیر متناظر با جسم و در عالم صغیر معادل شش قوّه حرکت است و عدد کمال و رمز آسمان در نظر گرفته می‌شود. با توجه به نظام هفت رنگ در رنگ‌شناسی سنتی، رنگ غالب نقوش هندسی این نسخه آبی است که نشان از نیک‌خواهی، احسان و نفس امّاره است و غالباً در جوار رنگ مکملش، نخودی، قرار گرفته است. همچنین بنا بر تطابق ذاتی ایده و قالب در تمدن اسلامی، اکثر نقوش شش‌ضلعی که رمز آسمان در نظر گرفته می‌شوند، با رنگ آبی رنگ‌آمیزی شده‌اند و در نهایت منجر به وحدت معنا و قالب می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Study of the Geometric Motifs and Their Concepts in the Illustrated Manuscript of the Three Poems by Khwaju Kermani (British Library, add. 18113)

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Shahkolahi 1
  • Asghar Fahimifar 2
1 Ph. D. student in art research, Tarbiat Modares university, Faculty of art, Tehran, Iran
2 PH.D, Faculty of Arts, Tarbiat Modarres University, Tehran,Iran.
چکیده [English]

According to the manifestation theory in Islam, the God expresses himself through the mediator, and these mediators take on the meaning of symbol in art and beauty, and use the mystery language to express their inner concepts and nature. The way that God is portrayed in a religion determines the nature of its religious art. Islamic art has chosen the form of geometry, which is inherently similar to the ideal forms, to manifest exemplary forms in art, and geometric motifs in Persian painting can be one of the examples of using geometry to represent the exemplary world. Geometric motifs in Persian-Islamic arts are one of the types of images that can help artists to express facts. It means by combining geometry and philosophical and theological aspects, as well as spiritual and sacred allusions, they use the language of mystery and allegory to express facts. In the traditionalist view, geometric motifs were not merely a form of decoration in Islamic art; rather, each implies a message that the conscious viewer must attain to the highest meaning and truth from the material form and appearance.
The Illustrated manuscript of the three poems by Khwaju Kermani (Homay o Homayun, Kamal namah and Roudat al-Anwar), 798 AH/ 1395 AD, British Library, add. 18113, in various aspects, including geometric motifs used in paintings, is considered as a sample in the tradition of Persian-Islamic painting until the end of the tenth century AH. Therefore, research in this field is important. So, the aim of this article is to introduce and recognize the geometric patterns in this illustrated manuscript and analyze their numerical concepts based on the manifestation theory. The questions are: 1. What are the structural features of the geometric motifs that are used in the illustrated manuscript of the three poems by Khwaju Kermani? 2. What thematic analyses can be provided for the geometric patterns of this illustrated manuscript according to the manifestation theory in the Persian-Islamic arts? This research is developmental and done by descriptive-analytical method. The method of collecting information is documentary (library research method) and the method of analyzing information is qualitative.
The statistical population of this research is all the paintings of illustrated manuscript of the three poems by Khwaju Kermani (British Library, add. 18113) which consists of 9 paintings. Between these 9 paintings, only 4 paintings have geometric motifs that have been considered as research examples. The method of selecting research samples is non-probabilistic (selective) method and the criterion for selecting samples is the presence of geometric motifs in the painting. Examples are: "Homay in the Court of Faghfor of China", "Homay Arrives at Homayoun’s Castle", "Parliament the Day after Homay and Homayoun's Wedding", "Bozorgmehr in the Presence of Khosrow Anoshirvan".
Twelve geometric motifs have been used in the illustrated manuscript of the three poems by Khwaju Kermani, which have been drawn based on the numbers 8, 6 and 4, respectively, and the emphasis on these special numbers has been in order to express their themes and concepts. The number eight with 79.2% is the most frequent geometric basis in the manuscript of the three poems by Khwaju Kermani. In the Islamic thought, the number eight is related to the world of examples, and the key to passing from the tangible world to the rational world, the transition between the earth and the heaven, and the interface between divinity and immortality. It is also reminiscent of the eight bearers of the Divine Throne, the eight heavens and the eight heavenly rivers. The number four symbolizes the earth and the tangible world. It shows the active attributes of nature and the passive attributes of matter as well as the four parts of human worldly life. According to the companions, the number four is manifested in a square which vertical lines indicate the descent of mercy and its horizontal lines represent the balance of creatures and divine justice, and they use it to indicate the two mystical states of intuition and absence. The number six is ​​reminiscent of the six days of creation and corresponds to the body in the large world and is equivalent to six powers of motion in the small world. If the number six is represented as two inverted triangles, it indicates the relationship between body and soul. Furthermore, it is considered the number of perfection and mystery of the sky. According to the seven-color system in traditional chromatography, the predominant color of the geometric motifs of this manuscript is blue with % 52, which indicates benevolence, beneficence and self-control, and is often placed next to its complementary color, cream color. Also, due to the inherent correspondence of ideas and forms in Islamic civilization, most of the hexagonal patterns that are considered as symbols of the sky are painted in blue, and ultimately leads to the unity of meaning and form.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Art
  • Persian Painting
  • Three Poems by Khwaju Kermani
  • Geometric Motifs
  • Structure and Theme
آغداشلو، آیدین، 1393، «چند نکته درباره نگاره‌های نسخه»، سه مثنوی خواجوی کرمانی؛ همای و همایون، کمال‌نامه و روضه‌الانوار، تهران، متن.
انصاری، خواجه عبدالله، 1380، طبقات‌الصوفیه، به‌تصحیح و حواشی عبدالحی حبیبی قندهاری، تهران، فروغی.
اردلان، نادر و لاله بختیار، 1390، حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی، تهران، علم معمار رویال.
بلخاری قهی، حسن، 1394، قدر: نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی، تهران، سوره مهر.
بمانیان، محمدرضا و هادی صفایی‌پور، 1391، «بررسی نقش کمی و کیفی اعداد در معماری اسلامی: نمونه موردی گنبد نظام‌الملک مسجد جامع اصفهان»، کتاب ماه هنر، 168، 17-12.
پاکباز، رویین، 1390، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، زرین و سیمین.
حسینی، هاشم، 1390، «کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی‌الدین‌اردبیلی»، مطالعات هنر اسلامی، 14، 7-24.
خاتمی، محمود، 1390، پیش‌درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی، تهران، فرهنگستان هنر.
خاقانی، بدیل بن علی، 1382، دیوان اشعار، تهران، زوار.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی، 1393، سه مثنوی خواجوی کرمانی؛ همای و همایون، کمال‌نامه و روضه‌الانوار، تهران، متن.
خواجوی کرمانی، محمودبن‌علی، 1387، روضه‌الانوار، به‌تصحیح محمود عابدی، تهران، میراث مکتوب.
خیاطیان، قدرت‌الله و حمید دلاور، 1390، «تشکیکی در تقسیم‌بندی معروف مکاتب تصوف و عرفان بغداد و خراسان»، تاریخ فلسفه، 1، 48-23.
راسخ‌تلخداش، رقیه، 1387، «تجلی تخیل مقدس در نقش‌مایه‌های سفال و سرامیک اسلامی»، نقش‌مایه، 2، 74-61.
رضالو، رضا و یحیی آیرملو، «مطالعه سیر تحول نقوش چلیپایی در تزئینات معماری دوره اسلامی ایران و زیبایی‌شناسی و نمادشناسی آن»، هنرهای تجسمی، 1، 24-15.
رئیس‌زاده، مهناز و حسین مفید، 1374، احیای هنرهای از یاد رفته، تهران، مولی.
زمرشیدی، حسین، 1365، گره‌چینی در معماری اسلامی و هنرهای سنتی، تهران، نشر مرکز دانشگاهی.
السعید، عصام و عایشه پارمان، 1389، نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، تهران، سروش.
سلطان‌کاشفی، جلال‌الدین، سمیه صفاری احمدآباد و محمدرضا شریف‌زاده، «رمزگشایی ‌معانی عرفانی رنگ در نگاره‌هایی از هفت‌گنبد براساس آراء حکیمان اسلامی»، نگارینه، 4، 54-42.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین، 1378، مونس‌العشاق به انضمام شرح مونس‌العشاق، توضیح و تصحیح نجیب مایل‌هروی، نظم عماد‌الدین عربشاه یزدی، تهران، مولی.
شایسته‌فر، مهناز و فاطمه سدره‌نشین، 1392، «تطبیق نقوش تزئینی معماری دوره تیموری در آثار کمال‌الدین بهزاد با تأکید بر نگاره گدایی بر در مسجد»، نگره، 25، 37-19.
شعرباف، اصغر، 1372، گره و کاربندی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
شیروانی، محمدرضا و میترا رضوانی، 1396، «بررسی نقوش هندسی اسلامی در نگاره‌های ظفرنامه تیموری»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، 6، 166-155.
صادقی، سارا و الهام حصاری، 1397، «بررسی جایگاه واقع‌نگاری تزئینات کاشی‌کاری عهد تیموری در نگارگری مکتب هرات، با نگرش موضوعی به نگاره‌های بهزاد»، مطالعات هنر اسلامی، 29، 252-229.
صفا، ذبیح‌الله، 1366، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس.
عابددوست، حسین و زیبا کاظم‌پور، 1395، «تحلیل ریشه‌ها و مفاهیم نقوش معماری دوره اسلامی در هنر کهن ایرانی»، نگارینه، 3، 58-41.
عالیخانی، بابک، 1389، «هورقلیا در نزد سهروردی»، جاویدان خرد، 15، 104-87.
عظیمی‌نژاد، مریم و علیرضا خواجه‌ احمد عطاری و صمد نجارپور جباری و بهاره تقوی‌نژاد، 1396، «پژوهشی بر آرایه‌های هندسی موجود در نگاره‌های هفت‌اورنگ ابراهیم‌میرزا»، خراسان بزرگ، 28، 68-51.
قشیری، ابوالقاسم، 1379، ترجمه رساله قشیری، ترجمهابوعلی حسن بن احمد عثمانی،به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
قمی، احمدبن‌حسین، 1383، گلستان هنر، به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی‌خوانساری، تهران، کتابخانه منوچهری.
کاظم‌پور، مهدی و مهدی محمدزاده و راضیه حیدری، 1397، «بازیابی تزئینات معماری دوره تیموری در نگاره‌های کمال‌الدین بهزاد»، مطالعات باستان‌شناسی، 2، 258-239.
کربن، هانری، 1387، انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمه فرامرز جواهری‌نیا، تهران، آموزگار خرد.
کریچلو، کیت، 1389، تحلیل مضامین جهان‌شناختی نقوش اسلامی، ترجمه حسن آذرکار، تهران، حکمت.
کفشچیان‌مقدم، اصغر و مریم یاحقی، «بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران»، باغ‌نظر، 19، 76-65.
کنبی، شیلا، 1381، نگارگری ایرانی، ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
کیانمهر، قباد و محمد خزائی، 1385، «مفاهیم و بیان عددی در هنر گره‌چینی صفوی»، کتاب ماه هنر، 91و92، 39-23.
گنون، رنه، 1392، سیطره کمیت و علائم آخر زمان، ترجمه علی‌محمد کاردان، تهران، نشر دانشگاهی.
ماهرالنقش، محمود، 1362، طرح و اجرای نقش در کاشی‌کاری ایران، تهران، موزه رضا عباسی.
مایل‌هروی، نجیب، 1378، شرح مونس‌العشاق. تهران، مولی.
مددپور، محمد، 1380، حکمت معنوی و ساحت هنر، تهران، مؤسسه فرهنگی منادی تربیت.
مشهور، پروین‌دخت و جلیلی، رضا، 1395، «تأثیرپذیری تعلیمی روضه‌الانوار خواجوی کرمانی از مخزن‌الأسرار نظامی گنجوی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 29، 171-206.
نقی‌زاده، محمد، 1383، «کعبه تجلی و تفسیر زیبایی هستی»، هنرهای زیبا، 17، 18-5.
وثوق‌زاده، وحیده و محبوبه حسنی‌پناه و بابک عالیخانی، «حکمت عدد هشت در هنر و معماری اسلامی»، جاویدان خرد، 30، 192-175.
هاشمی‌نژاد، علیرضا، 1393، «نسخه‌شناسی»، سه مثنوی خواجوی کرمانی؛ همای و همایون، کمال‌نامه و روضه‌الانوار، تهران، متن.