مطالعه وتعامل کتیبه‌ها و مرغان نقش بسته بررواق الله‌وردیخان در مجموعه حرم امام رضا(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه آموزشی صنایع دستی دانشکده کاربردی دانشگاه هنر تهران

2 گروه هنر اسلامی. موسسه /آموزش عالی فردوس

10.22070/negareh.2020.3022

چکیده

هنرمندان دوره صفوی از نمادها و نشانه‌ها در آثار خود استفاده کرده‌اند که با گذشت زمان بر معانی این نمادها غباری نشسته است. در این پژوهش نقوش و کتیبه‌های رواق الله وردی‌خان و تعامل این دو عنصر با یکدیگر در حرم مطهّر رضوی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف مقاله بازخوانی و رابطه کتیبه‌ها و مرغانی است که در لابلای نقوش اسلیمی و ختایی کاشی‌کاری این رواق به کار رفته اند. لذا سوال‌ها این است 1. مضامین کتیبه‌های به کار رفته در این رواق چیست؟ 2. مرغان نقش‌شده، نماد چه موضوعی هستند و3. آیا بین این دو عنصر رابطه‌ای وجود دارد؟
روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و اطلاعات بر مبنای اسناد کتابخانه‌ای و میدانی استوار است. یافته‌ها نشان می‌دهد بانی بنا  با هدف گسترش و ترویج فرهنگ شیعی، کتیبه و نقش پرنده را هدفمند انتخاب و با نقوش و رنگارنگ مرغان، تصویری از بهشت ارایه نموده است.. قرقاول، طوطی، طاوس، سیمرغ و مرغابی نمادی از پرواز، فضایی روحانی و معنوی در بین عناصر گیاهی خاطرنشان ساخته‌اند. مضامین کتیبه‌ها با خط ثلث و نستعلیق به تاریخ ولادت، شهادت و فضیلت زیارت امام رضا(ع)، آیه تطهیر، سلام بر اهل بیت و توصیف بنا اختصاص یافته است. مرغان از نظر نمادین، تعداد و رنگ با مفاهیمی چون بهشت، عقل انسان کامل، نام امامان معصوم وحضرت مهدی(عج) با کتیبه‌ها هماهنگ و در تعامل هستند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Interaction of the Inscriptions and Birds in the Porch of Allahverdikhan in the Collection of Imam Reza Shrine

نویسندگان [English]

  • alireza sheikhi 1
  • fatemeh shahrami 2
1 are univercity of tehran. tehran
2 islamic art. ferdows institute of higher education
چکیده [English]

The construction of tombs and monuments has been common in many historical periods. The monuments were either built on Allahverdikhan’s own orders or built after his death, at the behest of his friends and relatives. Dome of Allahverdikhan is one of the beautiful monuments built in Imam Reza's holy shrine. In his lifetime, he ordered the construction of the dome. These works are at the height of beauty and innovation.
Artists and architects have created a new work in architecture by building it. They showcase their art and creativity both in appearance and in secret. Appearance: Beautiful motifs and in secret: Meaning of motifs. Safavid artists have used symbols in their works. The meaning of the symbols and signs has been lost over time. It is possible to study the meanings and concepts of the designs used in Imam Reza's shrine according to their specific historical concepts and symbols. Studying and analyzing these themes can reveal the purpose of the artists in designing these motifs. It can also illustrate their meaning in the Safavid period.
The Allahverdikhan dome is an octagonal building, northeast of the shrine of Imam Reza. This building is built on two floors. On the first floor there are eight porches that are decorated. These decorations include inscriptions, animal and plant motifs, and especially birds
In this research, the equilibrium and relationship between the inscriptions of Dome of Allahverdikhan and bird motifs are investigated. The purpose of this article is to re-read the relationship between the inscriptions and the birds that have influenced the decoration of the first floor. These decorations are all tiled. So the questions are as follows: what are the subject of inscriptions and the symbolic meaning of depicted birds? And what is the relationship between the subject of inscriptions and the role of birds?
The research method is descriptive and analytical, and information is based on library documents and case study. The findings show that the inscription and the bird's role were purposely chosen according to the foundations of Shiite thought and the ideology of the Safavid government. The establishment of the Safavid government in all parts of Iran emphasized Shiite art. Colorful birds in the dome of Allaverdikhan present a picture of paradise. Pheasant, parrot, peacock, Simorgh and duck provide spiritual space among the plant elements. The contents of the inscriptions are dedicated to the date of the birth of the infallible Imams, the testimony and virtue of the pilgrimage of the verse of Tathirah in Quran, greetings to the Ahlul-Bayt and historical explanations, sponsors and artists of the dome building. Birds depict symbolic numbers, mystical symbols and colors with concepts such as paradise, the perfect human being.
In this study, the symbolic meanings of birds such as Simorgh, pheasant, duck, peacock and parrot are listed. The entrance porch inscription states that this place is part of heaven. It should be noted, however, that the image of birds flying or sitting on the branches, brings paradise to mind. Since this place was the main entrance to the holy shrine up to the Qajar period, in one of the inscriptions the Imam Reza pilgrimage was regarded as equal to the Hajj. The number of forty white pheasants refers to the Ihram dress of the Muslims and the number of forty is a complete number. The inscriptions are written in Thuluth and Nastaliq. The content of the inscriptions refers to Imam Reza's birth, martyrdom and virtue of pilgrimage to his shrine, the verse of Tathirah, greetings to the Ahlul-Bayt and a description of the building. Symbols, numbers and colors are in harmony with the inscriptions such as paradise, perfect human reason, the name of the infallible Imams and Mahdi. The weightlessness of the depicted birds in the porches, their sitting on branches and their singing along with the subject of the inscriptions, provide the audience with a harmonious accord and suggest the aim of the artists. The final goal has been to recreate a paradise-like atmosphere for the audience and the pilgrims at the threshold of this holy shrine in an effort to partly convey the spirituality and unworldliness of this place.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Razavi Shrine
  • Safavid
  • Porch of Allahverdikhan
  • Motif of Bird
  • Inscription
بهمنی،  پردیس.(1396). طراح ایرانی چگونه می‌اندیشد؟، تهران: فخراکیا.
پوپ، ارتورآپم واکرمن، فیلیس.(1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ویرایش سیروس پرهام، تهران: علمی وفرهنگی، جلد سوّم.
تاجدینی،  علی .( 1383). فرهنگ نمادها ونشانه ها در اندیشه مولانا،  تهران: سروش.
جابز،  گرترود .(1370). سمبل‌ها،  مترجم محّمد رضا بقاپور،  تهران: مترجم.
حاجی قاسمی،  کامبیز.(1389). گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران امام زادهها ومقابر،  13ج، بخش سوم، تهران: دانشگاه بهشتی.
خزایی،  محمّد. (1383).«تأویل نمادین نقوش در هنر اسلامی»،  مجموعه مقالات اوّلین همایش هنر اسلامی،  انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی،ص 125- 142.
دشتی زاده، مریم. (1388). نشانه شناسی طاوس در هنرهای صناعی صفویه و قاجار با تأکید بر دستبافته‌ها، پایان نامه کارشناسی ارشد صنایع دستی، تهران:دانشگاه الزهراء، استاد راهنما: دکتر مهرانگیز مظاهری.
دهخدا،  علی اکبر. ( 1377). لغت نامه دهخدا،  ویرایش محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی، ج9-14، تهران: مؤسسه لغت نامه دهخدا.
ستّاری،  جلال.(1372). مدخلی بر رمز شناسی عرفانی،  تهران: مرکز. چاپ دوّم.
سجّادی،  سیّد جعفر.(1383). فرهنگ واصطلاحات وتعبیرات عرفانی،  تهران: طهوری. چاپ هفتم.
سرلو،  خوان ادواردو.(1388). فرهنگ نمادها،  ترجمه مهر انگیز اوحدی، تهران: دستان.
شایسته فر، مهناز. (1389)بررسی مضمونی کتیبه‌های گنبد الله وردی خان در حرم مطهّر رضا (ع)،کتاب ماه هنر ، شماره 140،  ص78-89.
شایسته فر، مهناز.(1392). بررسی محتوایی کتیبه های رواق های ساخته شده در حرم مطهر رضوی، مجله فرهنگ رضوی، شماره3، ص 115- 146.
شیخی نارانی، هانیه. (1389). نشانه شناسی پرنده، طاووس، مجله نقشمایه، سال3، شماره5،ص27-42.
شیمل، آنه ماری.( 1391). راز اعداد،  ترجمه فاطمه توفیقی،  قم: دانشگاه ادیان ومذاهب،  چاپ چهارم.
صباغ‌پور، طیبه، شایسته‌فر، مهناز. (1389) بررسی نقشمایه نمادین پرنده در فرش‌های صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا، مجله علمی پژوهشی نگره، سال5، شماره14، ص39-50.
صلواتی، مرجان. (1388) عظمت نماد طاوس در چنته بافی زنان ایلات قشقایی فارس،  مجله نقش مایه،  سال دوّم ، شماره سوّم، ص91-97.
عباسپور، زهرا.(1392).  بررسی تطبیقی نقش و مفهوم طاوس در هنرهای سنتی ایران و هند، پایان نامه کارشناسی ارشد صنایع دستی، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، استاد راهنما دکتر علیرضا خواجه احمد عطاری.
عباسی،  ادریس و مقتدائی،  علی اصغر.( 1392). هنرهای دستی وسیر تحول آن در ایران،  تهران: جمال هنر،  چاپ دوّم.
عبدلی،  محمّد و گرکنی،  راضیه.(1392). اسطوره‌های شرق،  تهران: جمال هنر.
عطار،  فریدالدین(1376). منطق الطیر،  تصحیح ذکاء الملک فروغی،  تهران: سنائی. چاپ سوّم.
فلاح طوسی، هنگامه(1389) مطالعه پیشینه تاریخی و اعتقادی نقش طاوس و بازنمود آن در نگاره‌های ایرانی، پایان نامه کارشناسی ارشد هنراسلامی، اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، استاد راهنما دکتر بهار مختاریان.
قانی، افسانه. (1390) نقش مایه طاوس در دست بافته‌های گلیمی اقوام شاهسون و قشقایی، مجله علمی پژوهشی گلجام، شماره20، ص7-20.
کاویانیان،  احتشام.(1355). شمش الشموس یا تاریخ آستان قدس،  مشهد: آستان قدس.
کربن،  هانری.(1371).آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی،  نوشته داریوش شایگان،  ترجمه پرهام،  تهران: آگاه.
کوپر،  جین.( 1379). فرهنگ مصوّرنمادهای سنتی،  ترجمه ملیحه کرباسیان،  تهران: فرشاد.
گلی آیسک،  مجتبی.( 1392). فرهنگ نماد شناسی پرندگان در شعر عرفانی،  ج1،  مشهد: سروش.
مجلسی، محمّدباقر.(1377). مهدی موعود، تهران: دارالکتب اسلامیه.
مؤتمن، علی.(1348). راهنما یا تاریخ آستان قدس،  تهران: بانک ملی ایران.
نصیری،  محمّد و بحرانی،  محمّد‌رضا. (1393)«نماد طاوس و نقش رسانه‌ای آن در معماری شیعی با تأکید بر مساجد عصر صفوی اصفهان»،  مجموعه مقالات اوّلین کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی،  ج 11،  مهدی دوازده امامی و ایمان زکریایی،  بوشهر: مؤسسه سفیران فرهنگی مبین، ص1041- 1060.
نور بخش،  جواد.( 1373). فرهنگ نور اصطلاحات تصوّف،  ج3-4، تهران: یلدا قلم،  چاپ سوّم.
هال،  جیمز. (1390 ) .فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق وغرب،  ترجمه رقیه بهزادی،  تهران: فرهنگ معاصر. چاپ پنجم.
یاحقّی،  محمّد جعفر.(1386). فرهنگ اساطیر وداستان واره‌ها در ادبیات فارسی،  تهران: فرهنگ معاصر.