واکاوی کمّی و کیفی اُرسی در خانه‌های قاجار اردبیل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی

3 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده معماری و شهرسازی،

10.22070/negareh.2020.1243

چکیده

 
اُرسی، بازشوهای دست‌ساز ایرانی، با قدمتی طولانی از صفویه تا قاجار همواره زینت‌بخش بناهای ایرانی بوده است و در جای جای ایران به چشم می‌خورد. بیش از هر بنا اُرسی‌ها را در خانه‌ها می‌بینیم و خانه‌های اردبیل نیز از این موهبت معماری بی‌نصیب نمانده‌اند. عناصر تزینی –معماری گسترده ای در آثار تاریخی به جای مانده در شهر اردبیل به چشم میخورند.و اُرسی‌ها به‌عنوان یک هنر ایرانی از این قاعده مستثنی نیستند. اُرسی‌های به‌جا‌مانده در خانه‌های اردبیل یادگار‌هایی از زمان زندیه و به‌ویژه قاجار بوده‌اند. آن‌ها دارای طیف وسیعی می‌باشند و به ما این امکان را می‌دهند تا از جهات گوناگون به بررسی و تفکیکشان بپردازیم. از این رو این پرسش مطرح می‌گردد که: آیا علاوه بر دســته‌بندی تاریخی اُرســی‌های قاجاری اردبیل، مؤلفه دیگری چون تزیینات، تناسبات و تعداد بازشو جهت طبقه‌بندی آنها وجود دارد؟ با بررســی و مقایســه اُرســی‌های خانه‌های اردبیل، در این سه دوره زمانی چه تمایزات و یا تشابهاتی در حیطــه شکل، ساختار، تزئینات و یا ویژگی‌های دیگر آن‌ها دیده می‌شود؟ در ادامه جهت پاسخ به سوال پیش رو سعی بر آن است که اُرسی در ســه بازه زمانی پیشــنهادی در دوران قاجار، از لحاظ وجوه تمایزات و تشــابهات در فراوانی، طرح و نقش، شکل کلی، رنگ شیشه ها، جهت گیری، استفاده از نقوش گیاهی و آیات و اسماء الهی و روش ساخت مورد مطالعه قرار می‌گیرد. لذا با نظر به ماهیت پژوهش از روش توصیفــی ـ تحلیلی استفاده شده و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی جمع آوری گردیده اســت. با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته، می‌توان گفت اُرســی‌های خانه‌های قاجار اردبیل در سه دوره قاجار با وجود تشابهاتی در بخش جهت گیری و طرح و نقش و تمایزات فراوانی در استفاده از رنگ در شیشه اُرسی‌ها و همچنین استفاده از نقوش گیاهی و اسماء الهی بر روی روکوب اُرسی‌ها و شــکل کلی‌شان دارند. با توجه به تشابهات و تفاوت‌های موجود در تحلیل‌های ارائه شده می‌توان گفت از دوره اول به سوم استفاده از شیشه‌های رنگی ونقش و نگار و سایر هنرهای زینت بخش در اُرسی‌ها کاهش یافته و تزیینات کمتر و ساده تر شده‌اند درواقع کیفیت اُرسی‌های قاجار در اردبیل در طی سه دوره از اوایل تا اواخر این دوران سیری نزولی داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Quantitative and Qualitative Analysis of Orsi in Qajar Houses of Ardabil

نویسندگان [English]

  • azita belali oskui 1
  • milad yuneci 2
  • Zahra Afsharian 3
1 architecture faculty, tabriz islamic art university
2 MA in Islamic Architecture, Islamic Art University of Tabriz
3 MA Student in Architecture, Islamic Art University of Tabriz
چکیده [English]

Orsi, an Iranian handmade pop-up, has long adorned Iranian buildings, from the Safavid to the Qajar eras, and can be seen everywhere in Iran. In fact, Orsi entered the Iranian architecture during the Safavid period, and undergoing little changes in the Zandiyeh period, it gained considerable prominence in the Qajar dynasty. Existing evidence indicates that Orsi was not used publicly, but in many buildings, including palaces, some mosques and Hussainiyas as well as the homes of those who were financially capable, it was an architectural and decorative element. Orsies are not only decorative and functional elements, but they can include tonality, control of light and heat entering the building, remove insects and creatures, affect the acoustics of space and create a wide exterior view. They have been fabricated and dealt with in various geometric, Islamic or hybrid designs in varying sizes.
Orsi is a wooden pop-up with one of the prominent elements in Iranian architecture. Their use has been around for a long time and has been prevalent in many buildings in the regions and cities of Iran. Orsi is one of the original Iranian arts and has never been devoid of Persian monuments from the Safavid period to the Qajar period.
From the definitions of Orsi, it can be concluded that the word Orsi refers to windows that open in a specific, sliding, upward manner, leading to a chamber at the top with a nail, or a bolt that lies beneath it. These types of windows can be simple with smooth and colorless glass or even made of iron sheet or genuinely knit and colored glass in which the glass may be found in a certain order according to color, principles and performance. However, it is possible to discuss the type of window and its dimensions. Genuine and traditional Orsi windows are available in single, double, triple, quadruple, quintuple and septuple windows, and in some cases in nine or twelve piers, depending on the type of building in which they are used.
Orsies are mostly observed in houses among other buildings and Ardabil houses have not been left without this architectural blessing. Decorative elements are observed in the extensive architecture which remains among Ardabil’s historical monuments and Orsi, with its unique features as an Iranian art, is no exception. The Orsies left in the Ardabil houses have been reminiscent of Zandieh era, and especially the Qajar period. They have a wide range and allow us to examine them in different ways. The question therefore arises: Is there any other component such as ornamentation or proportion to their classification besides the historical delineation of Qajar Orsies of Ardabil?  What are the differences or similarities in their shape, structure, ornamentation or other characteristics in these three time periods, when compared to the Arsacid houses? In order to answer the above-mentioned questions, Orsi, in these three suggested timespans, has been studied in terms of the differences and similarities in frequency, design and role, overall shape, color of glass, orientation, use of vegetative motifs, Quranic verses, divine names as well as construction techniques. Therefore, according to the nature of the research, a descriptive-analytical method was used and the information was collected using library research method as well as field research. According to the researches, it can be said that the Orsies of the Qajar-era houses in Ardabil during the three phases of the Qajar period depict similarities in orientation and design, and many differences in terms of the use of color in the glass of Orsi, as well as the use of vegetative motifs and the divine names on the beadings of the Orsies and their general shape. Given the similarities and differences in the presented analysis, it can be stated that from the first to the third period, the use of colored glass and motifs and patterns as well as other decorative arts in Orsies have been decreased and the decorations have become less frequent and simpler. The quality of the Qajar Orsies in Ardabil has declined during three periods from the early to the late part of this era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Orsi
  • Decorative Motifs
  • Qajar Period
  • Architecture
  • Ardabil
اسد فلسفی زاده، سارا، محمدزاده، مهدی، 1392، پژوهش هنر، ش4، صص91-98.
امرایی، مهدی، ۱۳۸۸، ارسی پنجره ای رو به نور، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
امیری، پیمان، ۱۳۸۴، در جستجوی هویت شهری اردبیل، اردبیل، شهردار اردبیل.
آرشیو سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صتایع دستی استان اردبیل.
بزرگمهری، زهره و خدادی، آناهیتا (۱۳۸۹)، آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب شناسی و مرمت)، تهران، سروش دانش.
بزرگمهری، زهره، ۱۳۸۱، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، پژوهشگاه.
پوپ و اکرمن، فیلیس، 1387، سیری در هنر ایران، مترجم نجف دریا بندری، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
پیرنیا، محمدکریم، ۱۳۷۱، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.
پیرنیا، محمدکریم، ۱۳۸۱، مصالح ساختمای، آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران، تدوین زهره بزرگمهری، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
پیرنیا، محمدکریم، ۱۳۹۴، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، سروش دانش.
حسینی، سید حبیب، دیگران، ۱۳۸۷، دایره المعارف عمومی رشته‌های صنایع دستی ایران، جلد اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دهخدا، علی اکبر، ۱۳۶۴، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
 زارعی، محمدابراهیم، 1392، سنندج شهر ارسی، بررسی روند شکل گیری و گسترش هنر ارسی سازی بر اساس نمونه‌های موجود، مطالعات معماری ایرانی، شماره ۴، صص ۱۳۰-۱۰۹.
 ساعدی، فرشته، 1396، بررسی تکنیک ساخت آینه کاری در تزیینات اُرسی سازی با توجه به بازنگاری فضای معماری اسلامی، پژوهش در هنر وعلوم انسانی، شماره7، صص11-12.
 شاردن، ژان، 1335، کریم سخنور، امیرکبیر، تهران.
شــفیع پور، آســیه، 1385، ارســی در معماری ســنتی ایران، هنر، شماره ۶۷، صص ۱۸۳-۱۶۴.
علیپــور، نیلوفــر، 1390، مطالعــه طرح‌های ارســی‌های کاخ‌های قاجاری تهران، نگره، شماره ۱۸، صص۲۱- ۵.
ﻗﺒﺎﺩﻳﺎﻥ، ﻭﺣﻴﺪ، ۱۳۸۳، ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺩﺭ ﺩﺍﺭﺍﻟﺨﻼﻓﻪ ﻧﺎﺻﺮﻱ (سنت و تجدد در معماری معاصر تهران)، تهران، پشوتن.
کریمــی، علــی نقــی، طلایــی و توتونجانیــان، 1386، اطلس تجاری چوب‌های جهان، تهران، آییژ.
کیانمهر، قباد، تقوی نژاد، بهاره، میر صالحیان، صدیقه، 1394، قابلیت و مزیت‌های هنر اُرسی در طراحی و ساخت پاراوان، نگره، شماره34، صص85-110.
مدهوشــیان نژاد، محمد و عسکری الموسی، حجت اله، ۱۳۹۵، تمایز‌های کیفی و کمی در سیر تحول ارسی‌های قاجای تبریز، هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دوره ۲۱، شماره ۴، صص ۸۴ ـ ۷۷.
مدهوشــیان‌نژاد، محمد، 1391، بررسی ساختاری اُرسی‌های خانه‌های قاجاری تبریز، گزارش طرح پژوهش، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، منتشر نشده.
مستووفی، حمدالله، 1362، نزهت القلوب، ترجمه عبدالحسین نوایی، نشر دنیای کتاب، تهران.
مصاحبه با جناب آقای مهندس عباس آرمان طلب، ۱۳۹۷، عضو هیئت علمی آموزشکده فنی و حرفه ای رازی اردبیل.
مصاحبه با جناب آقای مهندس هدایتی، ۱۳۹۷، رئیس اداره مرکز ایرانشناسی شهر اردبیل، ۲۰/ ۰۸/۱۳۹۷.
مصاحبه با سرکار خانم مهندس نوری، ۱۳۹۷، کارشناس فنی اداره‌ میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری شهر اردبیل، ۲۰/۰۹/۱۳۹۷.
وحدت طلب، مسعود و نیکمرام، امین، 1396، بررسی اهمیت، فراوانی و پراکنش رنگ قرمز در اُرُسی‌های خانه‌های تاریخی ایران، مورد پژوهی: ۲۲ تاج ارسی خانه‌های قاجاری تبری، هنرهای زیبا، دوره۲۲، شماره۲، صص۹۷ـ ۸۷.
یوسفی، امنه، ۱۳۹۰، قواره بری در بناهای قاجار تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد هنر‌های اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، منتشر نشده.