به‌کارگیری دیدگاه‌های اجتماعی در آثار سلطان‌محمد نگارگر با استفاده از اصول و قواعد هنر اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، عضو هیئت علمی دانشکده ی هنرهای تجسمی دانشگاه هنر، شهر تهران

چکیده

در دوران صفویه، سلطان‌محمد تبریزی ـ ضمن حفظ اصول و قواعد هنر اسلامی و به‌کارگیری فضای ماورایی ـ به نمایش ارزش‌هایی در آثارش می‌پردازد که در گذشتۀ نگارگری این مرزوبوم مطرح نبوده است. او به رویدادهای اجتماعی زمانۀ خود در حیطۀ فضایی خیال‌پردازانه (واقع‌گریز) و از طریق تصرف در شکل و رنگ، دوری ُجستن از خلأ و بهره‌گیری از ریزه‌کاری‌های تزیینی، به‌خصوص با انتخاب گزینۀ استحاله، توجهی خاص می‌ورزد. هدف این مقاله بررسی جنبه‌های «درون‌گرا» یا اکسپرسیو (بیانگر) در فضایی ظاهراً «واقع‌گریز» است و به توصیف و تحلیل تصاویری می‌پردازد که سلطان‌محمد نگارگر در گوشه و کنار اثرش به کار می‌گیرد و چهرۀ مسخ‌گونه و متحجرشدۀ انسان را به صورت «پنهانی» در زیر چتر فضایی ظاهراً (رویایی) به نمایش می‌گذارد. صورت‌هایی که درکنار شخصیت‌های ماورایی ـ به دور از عجایب‌نگاری وی ـ قرار می‌گیرد گویای جنبه‌های اجتمایی و اعتراضی‌ است و از درآمیختن این دو جهان (زمینی و آسمانی) در فضایی واحد و رسیدن به مضمونی ژرف‌تر از عنوان از پیش تعیین‌شده حاصل می‌شود. در این تحقیق، به سؤالاتی پاسخ داده می‌شود که همچنان بی‌جواب مانده‌اند، مانند اینکه آیا شرایط زمانه و استبداد حاکم بر مردم باعث ترسیم چنین فضای هوشمندانه می‌شود یا این‌گونه نقوش صرفاً حرکتی تزیینی قلمداد می‌شوند؟
در فضای تصویری سلطان‌محمد، اندام و چهره‌نگاری به سه قسمت (حالت) تقسیم می‌شود:
۱ـ ترسیم صورت‌های ماورایی و ملکوتی که از عالم مثال یا به‌عبارتی دیگر عالم صور مُعلقه وام می‌گیرد.
۲ـ درآمیختن پیکرۀ حیوانی با سیمای انسانی یا بالعکس، مانند ترسیم مرکب پیامبر اسلام (بُراق) یا شیاطین و دیوها که به نمایش عجایب‌المخلوقات یا اسطوره‌نگاری وی می‌انجامد.
۳ـ تجسم رُخساری که بیا نگر حالات درونی انسان‌ها یا به‌عبارتی دیگر حالات روحی‌ـروانی مردم زمانه‌اش است.
روش تحقیق در این مقاله توصیف‌ـ‌تحلیلی است و به‌شیوۀ کتابخانه‌ای به انجام رسیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Social Approaches to Studying the Artworks of Sultan Mohammad Using Principles of Islamic Art

نویسنده [English]

  • Jalaleddin Sultan Kashefi
PHD Associate Professor, Faculy of the University of Art,
چکیده [English]

 
Whilst preserving rules and principles of Islamic art and maintaining a celestial aura, in Safavid era Sultan Mohammad demonstrates unprecedented values in his paintings; he focuses on his contemporary social occurrences, namely tyranny and injustice, in a fantasist (unrealistic) atmosphere by manipulating forms and colors, avoiding empty space and using ornamental details, particularly through his choice of metamorphosis.
Thus the article surveys the inward aspects or in other words expressionistic aspects in a scenery seemingly “unrealistic” and to that end we describe and analyze the images which Sultan Mohammad the painter uses in his works and “secretly” reveals  the rigidified and transfigured faces of the man – under the pretense of a scene apparently (imaginary). In fact as part of the results of this survey images beside celestial figures – apart from his fantasist imagery – depict social and protesting aspects and consist of the combination of these two worlds (celestial and terrestrial) in a single scene – and reach a theme profounder than the predetermined title suggests.
Furthermore, answers are sought here to questions such as whether the circumstances of his time and tyranny over people caused the depiction of such ingenious scenes, or these images are merely regarded as decorative achievements. Finally, to find out the consequences of this approach and to conclude the research, body parts and faces depicted by him in some of his paintings are referred to, through which he expresses his intentions: bodies and faces in his imagery fall into three categories:

The portrayal of supernatural and heavenly faces borrowed from the world of ideas, or in other words, the world of Suspended Faces.
The merging of animal bodies and human faces or vice versa, for instance in case of prophet of Islam’s stallion (Boragh) or devils and demons which leads to his version of Strange Creatures or mythography.
The facial representations expressing humans’ inner moods or in other words his contemporary people’s mental-spiritual moods.

       Since the results of this research are expected to unveil the structure of his paintings, some                                                                                                    of his beautiful works are addressed here
Research method: descriptive-analytic, Data used: printed material.                                                 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Art
  • Sultan Mohammad
  • Social Approaches
  • Persian painting