ساختار و ویژگی‌ کتیبه‌های کوفی تزئینی(گل‌دار، گره‌دار)در دوره سلجوقی و ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی فرهنگستان هنر

چکیده

از حدود قرن سوم هجری خط کوفی در معماری ظاهر شد و تا حدود قرن هفتم هجری، گونه‌های متنوعی از کوفی در مناطق مختلف ایران شکل گرفت. در یک تقسیم­بندی کلی، ­می‌توان عنوان کوفی تزئینی به آنها اطلاق کرد.این خط، محکم، استوار و ساختار هندسی‌اش مبتنی بر حرکت‌های صاف، زاویه­دار و کشیده­های طولانی است. خطوطی مانند "کوفی بنّایی، کوفی مُعقِلی، کوفی‌های گره‌دار و گُل‌دار". این‌گونه­ها، بیشترین سازگاری و هماهنگی را با فضاهای معماری از جهات اجرا، ‌زیبایی و مصالح داشتند و به‌واسطه قابلیت‌های ویژه‌ای مانند: انعطاف‌پذیری، هندسه و اندازه‌های متغیر حروف، ضخامت‌های متفاوت، کشیدگی، ترکیب و تلفیق با نقوش هندسی و گیاهی و سایر قابلیت‌ها، زمینه شکل گرفتن و پدید آمدن انواع کوفی تزئینی را فراهم ساختند. بیشترین نمونه‌های کوفی گل‌دار و گره‌دار را می‌توان در آجرکاری‌های دوره سلجوقی و گچبری محراب‌های دوره ایلخانی مشاهده کرد. هدف این پژوهش، بررسی ساختار و قابلیتهای متنوع کتیبه‌های کوفی تزئینی دوره سلجوقی و ایلخانی در معماری دوره اسلامی ایران است. سؤال این است که اجزای تشکیل‌دهنده کتیبه‌های کوفی تزئینی کدامند و چه ویژگی‌ها و قابلیت‌هایی دارند؟ روش این تحقیق توصیفی و تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و تصاویر میدانی تهیه شده اند. گزینش کتیبه‌های مورد نظر به صورت انتخابی و از هر دوره تاریخی، پنج کتیبه که با اهداف این پژوهش مطابقت داشته‌اند گزینش شده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد کتیبه‌های کوفی تزئینی، از سه بخش عمده شامل نظام نوشتاری، هندسی (گره) و گیاهی، تشکیل شده‌اند که بیشترین دامنه خلاقیت و تنوع، در نظام هندسی و گیاهی صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Structure and Appearance of Decorative Kufic (Gol-dar, Gereh-dar) Inscriptions in the Seljuk and Ilkhanid Eras

نویسنده [English]

  • mahdi makinejad
member of academain art
چکیده [English]

 
From the third century AH Kufic calligraphy appeared in architectural works and until about the seventh century AH, various species of that were formed in different regions and areas of Iran, among which are the cities of Isfahan, Kerman and Khorasan. In a general classification, they can be described as "decorative Kufic". This kind of script is stable and sturdy in style, and its geometric structure is based on smooth, angled and long drawn strokes. It includes scripts such as banna-i Kufic (Square Kufic) and Moaqqeli Kufic, Gereh-dar Kufic (Knotted Kufic) and Gol-dar Kufic (Floral Kufic). These species had the most adaptability and harmony with architectural spaces in terms of implementation, beauty as well as materials, and due to their special flexibility, variable geometry, different size and thickness of their letters, length, combination with floral and geometrical patterns and other capabilities, provided ground for the formation of various kinds of decorative Kufic.
The main reason for diversity in Kufic calligraphy in architecture is its diversity in spaces and various architectural surfaces. Kufic calligraphy gets its identity from the dimension, size and the space in handwriting, so it is not possible to find rigid and fixed geometric rules for it.
According to the decorative Kufic inscriptions in the historical buildings of Iran, we can divide the components of the Kufic calligraphy into three major parts of written, geometric and vegetal systems.
Written system: It is readable texts and writings, either letters or words apart from geometric and non-geometric decorations, which are most important as content and semantic parts of inscriptions. It is cansidentd on the following lower seat of the Tines.
This part of inscription, in regard to both content and formality, is considered the main body of the line and cannot be removed from the inscription space. The character and general form of Kufic inscriptions depend on the type of writing system. If the line has soft and delicate curves, the engineering system as well as herbaceous system should be designed in accordance with the same softness and elegance, in other words homogeneous designs should be selected to avoid non-convergence in letters and decorative elements.
Geometric system: the second part of the decorative Kufic category consists of geometric and knotted motifs. These motifs are often placed in the middle of the vertical axis of the handled words, Alfie, Lam, Ta, and Za. They connect loops between the written system and vegetal system.
Vegetal system: the upper part of the letters and words in the inscriptions is allocated to vegetal designs. The two best known types of these motifs, Eslimis and khatais, derived from natural elements and abstract motifs with twisting and abstract motions can move freely in the space of inscription. Extending and expansion of these designs depend on the space of the inscription.
The only script in which the structures and design may combine in connection to the main body of the line is Kufic script in the inscription. This script, with its defined rules, comes more from written system rather than vegetal or geometric condition and create new compositions. The structure of decorative Kufic calligraphy is a geometrical one but in the meantime flowing and extendable to all directions.
There is no prescribed form of writing in teaching decorative Kufic calligraphy, but in a systematic written system the arrangement, combination and amount of whiteness and blackness are observed as in other inscriptions. In geometrical and vegetal systems, because of lines, transversal, horizontal, vertical, diagonal and circular tractions, the most motions and creations are applied by the designees.      
 Most of the examples, Gereh-dar Kufic (Knotted Kufic) and Gol-dar Kufic (Floral Kufic), can be seen in the brickwork of the Seljuk period and the stucco of the Ilkhanid mihrabs. The brickwork inscriptions of the mosque of Malek Zozan of Khorasan, the Khorgerd School, the Kerman Minaret and the Bastam stucco inscriptions, the inscription of the mosque of Orumieh, the inscription of the Mihrab of the Tabriz Jame- Mosque, are among these works.
The question is what the components of decorative Kufic inscriptions are and what are their capabilities and attributes?
 Using visual and library resources and descriptive-analytic methods, this article aims at answering to the following question: how geometric structure of the decorative Kufic could be adapted to each level and size? It also investigates the special features of the Knotted Kufic and Floral Kufic, and explains three different types of writing, geometric and vegetal design systems for the first time in Kufic calligraphy framework.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inscription
  • Decorative kufic calligraphy
  • Iranian architecture
  • Calligraphies’ Structure
  • Seljuk
  • Ilkhanid
منابع و مآخذ
اردلان، نادر ولاله بختیار. 1380. حس وحدت؛ سنت عرفانی در معماری ایرانیف. تهران: ترجمه حمید شاهرخ، چاپ اول، نشر خاک.
بلر، شیلا. 1394. نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین. تهران. ترجمه مهدی گلچین عارفی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
حصوری، علی. 1381. مبانی طراحی سنتی در ایران. تهران: نشر چشمه.
خزائی، محمد. 1395. منار جام. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
شیمل، آنه ماری. 1389. خوشنویسی و فرهنگ اسلامی. تهران: ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: به نشر.
صحراگرد، مهدی. 1394. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه‌های صحن عتیق). مشهد: مؤسسه چاپ و ‌انتشارات آستان قدس رضوی.
قلیچخانی، حمیدرضا. 1373. رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
فضائلی، حبیب الله. 1376. تعلیم خط. تهران: چاپ هفتم، سروش.
گدار، آندره. 1371. آثار ایران. ترجمه ابوالحسن سرو مقدم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
مکی‌نژاد، مهدی، آیت اللهی، حبیب الله، هراتی، محمد مهدی. 1388. «تناسب و ترکیب در کتیبه محراب مسجد جامع تبریز»، هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، ش 40: 81 تا 88.
میر عماد. 1380. رساله آداب المشق. تهران: مبلغان.