تحلیل و بررسی مفاهیم نجومی به عنوان شکل و صورتزئینی آثار فلزی دوره سلجوقی

مقدمه

هنگامی­که انسان نخستین به­آسمان بالای سرخود نگاه می­گریست، تغییرات آن در شب­ و ­روز و سیمای­ماه برایش پرسش­انگیز و شگفتی­ساز بود و از این­رو شاید بتوان پیشینه نجوم و توجه به­دانش اختر­شناسی را از آن هنگام دانست. در واقع دغدغه ذهن جست­وجوگر انسان از عهد باستان تاکنون باعث توجه و کنکاش در مسایل نجومی و ستاره­شناسی بوده است. دغدغه­هایی که به بخشی از نیازهای علمی و اعتقادی انسان به ویژه در دوران اسلامی که انجام امور و فرایض­دینی از واجبات یک­مسلمان به­شمار می­رفته است. تغییر رفتار سیارات و اجرام آسمانی، پدیده­های شب و روز و کم­و­کیف سیارات در نظام کیهانی در بعد علمی و همچنین تعیین و اندازه­گیری وقت­ طلوع و غروب آفتاب که فریضه نماز و نمازگزاردن به آن وابسته بود و نیز تعیین قبله و قبله­یابی و رویت هلال­ماه در ماه­مبارک­رمضان در ُبعد اعتقادی، همه مواردی­اند که در ارتباط نزدیک و تنگاتنگ با علم نجوم قرار می­گیرند و سئوالاتی که پیرامون این مسائل به­وجود می­آید و پاسخ به آن­ها در جهت رفع نیازهای جامعه  همه مزید بر خلق و تولید ابزارآلات نجومی، به­ویژه در دوره اسلامی و به طور خاص در دوره­های برجسته­ای مانند سلجوقی و صفوی شد. اما ساخت و تولید آثار نجومی در قالب هنر و پیشه فلزکاری از منظر "کاربردی"، علاوه بر این که نیازهای اعتقادی مردم و جامعه علمی مسلمانان را برطرف می­کرد، می­بایست به نیاز هنرمند و فلزکار از منظر ذوق، زیبایی، ظرافت و آراستن نیز پاسخ می­گفت. چه هنرمند مسلمان ایرانی به­دلیل علاقه و قریحه فطری و نهادی خویش که خود مظهر زیبایی و کمال است و جهان­بینی خاص در پدیده زیبایی­شناسی، همواره تمایل دارد که اثر هنری خود را در کنار جنبه کاربردی، مشحون از تزئین و ظرافت نماید و در واقع روح و جانی تازه در کالبد اثر فلزی بدمد. درحقیقت عنصر تزئین جزء لاینفک اثر هنری[فلزی] هنرمند مسلمان ایرانی است و به قول اپهام پوپ ایران­شناس آمریکایی، «هنر ایران مبتنی بر تزئین است» در رصد آثار فلزی دوره­ سلجوقی به­عنوان شاخص­ترین آثار فلزی ادوار اسلامی ایران، انواع تزئینات همچون جانوری(تزئینات انسانی، حیوانی و نقش پرندگان)، گیاهی، هندسی و کتیبه­ای یا خط­نگاره را، شاهد هستیم. در این دوره انواع آثار فلزی و به­ویژه آثار مربوط به­علم نجوم نظیر انواع اسطرلاب­ها(تخت­و کروی)، ساعت آفتابی و غیره ساخته و تزئینات نیز به فراخور موضوع، تمایل سازنده و یا سفارش­دهنده، نوع کاربرد و مکان کاربرد، بر سطح این آثار نقش­و کنده­کاری و به­ویژه ترصیع­کاری(با نقره و مس و بعضا طلا) صورت گرفت. در این­میان مفاهیم نجومی به­ویژه اشکال صور­فلکی و منطقه­البروج و برج­های دوازده­گانه، نیز خود به­عنوان محتوای تزئینات بر سطح این­آثار به­کار رفته و به درجه­ای از ظرافت و کمال رسید، که از آن جمله می­توان به تزئینات موجود بر سطح و بدنه آبریز برنجی، ساخت هرات اشاره کرد که به عنوان مطالعه موردی این مقاله مورد بررسی و تحلیل قرار می­گیرد. هدف ­مقاله پیش­رو پاسخ به این دو پرسش است: 1- آیا مفاهیم و مضامین نجومی به­عنوان نقش و تزئین بر سطح آثار فلزی به­کار رفته است؟ 2- محتوای این نقش و تزئین چه بوده است؟ ضمن این که اهداف مورد نظر بر روی آبریز برنجی متمرکز و قابل پی­گیری است.

پیشینه­تحقیق

در مورد نجوم و مفاهیم این حوزه و صورفلکی منابع مختلف و متفاوتی وجود دارد که البته بیش­تر از دریچه علم­نجوم و یا ستاره­شناسی است. با این حال بررسی و معرفی این علم و پیوندهایی که با حوزه هنر داشته و یا بازتاب داده شده، در منابع هنری یا بهتر بگوییم در صنایع هنری و به­ویژه هنر فلزکاری قابل تامل و توجه است. نویسندگان زیادی در کنار پرداختن به­انواع آثار هنری فلزی، به آثار فلزی که در باب نجوم و پدیده­های وابسته به آن از ابزارآلات این حوزه نیز یاد کرده و آن­ها را مورد بررسی قرار داده­اند. منابعی­که بخشی از آن­ها به فراخور استفاده در مقاله حاضر، در بخش منابع پایانی فهرست شده­اندکه می­توان به­کتاب­های فارسی و لاتین و نیز مقالاتی در این مورد اشاره کرد، از جمله راهنمای صنایع اسلامی اثر موریس دیماند، دایره المعارف بزرگ اسلامی ذیل اسطرلاب زیر نظر کاظم موسوی­بجنوردی، مجموعه هنر اسلامی – ابزار­و­آلات نجومی اثر ناصر خلیلی و فرانسیس مادیسون و غیره.

نجوم، ابزارهای نجومی و پیوند آن با هنر در دوران سلجوقی

در دوران با شکوه سلجوقی که یکی از دوره­های درخشان تمدن اسلامی در ایران به­شمار می­رود، همه علوم جامع و به­ویژه نجوم، ادبیات، هنر و اقسام آن به­خصوص هنر فلزکاری به­اوج خود رسید. چیزی که در این دوره مهم می­نماید، بازتاب علم نجوم، عناصر و ابزارآلات نجومی در هنر دوره سلجوقی به ویژه در هنر فلزکاری است. همان­طور که پیش­تر اشاره شد در دوران اسلامی به­دلیل رفع نیازهای جامعه در حوزه­های دین و مسائل و فرایض دینی و اعتقادی نظیر تعیین قبله و اندازه­گیری طلوع و غروب آفتاب و غیره، موضوع نجوم و پرداختن به­آن جهت حل و فصل این مسائل، بدل به یکی از علوم مهم و برجسته در دوران اسلامی و به­ویژه دوران درخشان سلجوقی شد. از آن­جا که ساخت و تولید آثار و عناصر نجومی نظیر اسطرلاب، ساعت نجومی و دیگر عناصر این پدیده مربوط به حوزه فلزکاری می شد؛ "هنرفلزکاری" در پیوند نزدیک و تنگاتنگی با علم نجوم و اخترشناسی قرار گرفت. بی­گمان وجود آثار فلزی نجومی دقیق و ظریف نظیر اسطرلاب­های دوره­ سلجوقی و صفوی محصول تلفیق عقل و اندیشه، ذوق و هنر دانشمندان مسلمان ایرانی است.

هنگامی که از رابطه بین هنر و نجوم سخن به­میان می­آید، بدون­شک باید به اثر ارزشمند صورالکواکب اثر عبدالرحمان صوفی رازی(292-376ق)، یکی از مهم­ترین آثار دوره اسلامی در زمینه نجوم، اشاره کرد. صوفی رازی، یکی از سرشناس­ترین منجمان واخترشناسان شهیر ایرانی در دربار عضد­الدوله دیلمی در اصفهان بود و این کتاب را به­نام وی تالیف کرده است.«صوفی در این کتاب که از ارزشمند­ترین آثار نجوم رصدی دوره­ اسلامی است، مختصات و قدر حدود 1027 ستاره قابل مشاهده با چشم غیر مسلح را در 48 صورت فلکی آن روزگار آورده است».(صوفی،1351، 385_گیاهی یزدی،1388، 36) یکی از موارد جالب توجه در این کتاب «ثبت کهکشان آندرومدا[1](در صورت فلکی إمرأه المسلسه: زن به­زنجیر کشیده­شده)(تصویر1) است که صوفی آن را مانند توده ابر کم­نوری توصیف کرده است»،(صوفی،1986، 165) ثبت او « قدیمی­ترین ثبت این کهکشان در طول تاریخ به­حساب می­آید».(Allen,1963, 39) کتاب صورالکواکب صوفی از جنبه تصویرسازی صورفلکی و اجرام­آسمانی، رابطه نزدیکی با هنر و به­ویژه مصورسازی و نقاشی­ دوران سلجوقی دارد.(تصاویر4-2)

 اخترشناسان ایرانی دوره اسلامی در رصدهای نجومی خود از ابزارهای گوناگونی استفاده می­کردند و دانش­کنونی درباره این ابزارها از دو طریق به­دست آمده­است:

الف - ابزارهای نجومی به­جا مانده­ که اکنون در موزه­ها یا مجموعه­های شخصی نگه­داری می­شوند.

ب – رساله­هایی که به­صورت نسخه­های­خطی در کتابخانه­ها و موزه­های[2] مختلف وجود دارند و شامل اطلاعاتی درباره این ابزارها و روش استفاده از آن­ها است. این ابزارها را می­توان در دو گروه ابزارهای نجومی­رصدی و غیررصدی، دسته­بندی کرد. مهم­ترین ابزارهای نجومی رصدی و غیر رصدی دوره اسلامی عبارتند از:

ذات­الشعبتین:این ابزار­ نجومی را که«خط­کش اختلاف­منظری نیز خوانده می­شود و بطلمیوس در مجسطی شرح داده»(ptolemy,1984,244-247) برای اندازه­گیری فاصله زاویه­ای سمت الراس ماه استفاده می­کردند.(تصویر5)

رُبع:نام گروهی از ابزارهای نجومی است که به­دلیل شکل 4/1 دایره­ای، آن­ها را ربع می­نامیدند، این ابزار در چهار نوع متفاوت رده­بندی می­شوند که در «نجوم قدیم از آن­ها در محاسبات و رصدهای نجومی استفاده می­کردند».(king,1987,p.8-10) (تصویر6)

ذات الحق: مجموعه­ای از حلقه­های کروی که برای نمایش دایره­های مهم آسمانی تشکیل می­شود(کاشانی، نسخه­های­خطی شرح آلات­رصد.( باقری، 1375، 148-151) (تصویر7)

سُدس: این ابزارها همانند رُبع برای اندازه­گیری ارتفاع اجرام­آسمانی، به­ویژه خورشید در هنگام عبور نصف­النهار به­کار می­رفت.(بیرونی،1352، 81-76)

ذات­السمت و­الارتفاع: ابزاری که با آن مختصات سمت و ارتفاع اجرام­آسمانی را اندازه­گیری می­کردند.(گیاهی­یزدی، 1388، 56)

کره­سماوی:کره­سماوی یا کره آسمان در واقع ابزاری فلزی بوده که صورت­های­فلکی و ستاره را بر پایه­ای نصب می­کردند. این کره­ها قابلیت چرخش داشتند و در واقع با استفاده از آن­ها الگوی طلوع و غروب ستاره­ها را شبیه­سازی می­کردند.(قفطی، 1953، 440) (تصویر8)

هنر فلزکاری دوره­سلجوقی

هنر فلزکاری ایران بازتاب جامعه­ای است که آن را آفریده است. شیوه­های زندگی، اشتغالات فکری و نیز آرمان­ها و آرزوهای حامیان و فرمان­روایان همه و همه از طریق عملکرد و ارزش اشیای مورد استفاده آن­ها بیان می­شود. فلزکاری به­عنوان یک هنر- صنعت از دیرباز جایگاه مهمی در میان سایر صنایع­هنری به­خود اختصاص داده­است. هنر فلزکاری ایران در ادوار مختلف گویای حالات و روحیات ملی بوده و در تمام رخدادهای این سرزمین حتی در دوران استیلای­بیگانگان، با سرنوشت مردم ایران شریک و همراه بوده است. در حدود 1037 میلادی مطابق با 429 هجری، با روی کار آمدن سلجوقیان در مشرق ایران، دوره درخشان فلزکاری­اسلامی آغاز گردید. کاتلی و هامبی در کتاب هنرسلجوقی و خوارزمی در مورد هنر فلزکاری در عصر صفوی می­نویسند:«فلزکاری در دوره­سلجوقی از شکوفایی و توسعه­ای ویژه برخوردار شد؛ این فن همیشه در سطح بسیار والایی از کیفیت ساخت قرار داشت و اهداف هنری منحصر به فردی را برقرار کرد. این اهداف اغلب حاصل شد چون تعداد بی­شماری از ظروف فلزی و مخصوصا آن­هایی که در مراکز خراسان تولید می­شد دارای تاریخ و امضاء و یا امضاهای ریخته­گران، گراوور­سازان و کارورزان چیره­دست این آثار بود».(کاتلی و هامبی،1376، 38) در تایید این مطلب دکترمحمد حسن می­نویسد:« صنعت فلزکاری در عصر سلجوقی به­شکوفایی رسید و در میان سرزمین­های­سلجوقی که در این عرصه برجسته بودند، استان­خراسان در پیشاپیش همه قرار دارد؛ شاید از آن رو که این استان به روزگار فرمانروایی سامانی(261-389 هـ- 847-999م) مرکز بزرگ تولید ساخته­ها و ظروف­برنزی و تزئین آن­ها با نقش­های قدیم ایران به­سبک ساسانی بوده­است».(محمد حسن،1377، 25) هنر فلزکاری در این دوره و همانند دیگر هنرها راه کمال را پیمود و در زمینه­های شکل آثار و تزئینات موجود بر روی آن­ها به­مرحله­شکوفایی رسید. در این زمان به­قول مرحوم باقر آیت­الله­زاده شیرازی«خراسان به­ساختن مصنوعات و تحف­فلزی با حواشی و خطوط معروف است».(آیت الله­زاده­شیرازی،1362، 167) در صنعت و هنر فلزکاری دوران سلجوقی، هنرمندان علاوه بر شیوه­ها و روش­های ساخت­و­ساز گذشته، به فنون جدید و نوینی در آن روزگار دست­یافتند. شیوه مرصع­کاری[3] از برجسته­ترین و عمده­ترین این روش­ها بود که توسط هنرمندان فلزکار بر پیکره آثار فلزی نقش­و­حک می­شد. به­طور کلی می­توان ویژگی­های فلزکاری دوره سلجوقی را چنین بیان کرد: الف – کانون درخشان فلزکاری این دوره شهرهای ایالت خراسان بوده است که بسیاری از آثار رقم­دار و با امضاء، گویای آن است. ب – اغلب تولیدات این­عصر از قالب­ها و الگوهای­سنتی دوران­باستان الگوبرداری شده است، مانند بخوردان­های خاتم­کاری­شده در قالب حیوانات و پرندگان مختلف و ُتنگ­های گلابی شکل دوران­ساسانی.

ج – مشخصه­های تزئینی شامل کتیبه­هایی به­خط کوفی و یا نسخ پیکره حیوانات با زمینه مرصع­کاری و قاب­بندی­هایی که در آن­ها چنگ­نوازان و گریفین­ها[4]حکاکی شده­بود.

د – آثار این دوره بیش­تر ساخته­شده از مس، نقره و مفرغ بوده­است.                           

مفاهیم نجومی، موضوع تزئین آثار فلزی

آرتور اپهام­پوپ، ایران­شناس آمریکایی در­کتاب"شاهکارهای هنر ایران" می­نویسد:«هنر ایران مبتنی بر تزئین است».(پوپ،1387، 45) تزئین یکی از اصول و مبانی هنر ایرانی است که در دوره­های مختلف­تاریخ  و بنا بر نوع رسانه و هنر به­کار رفته در آن دچار تغییرات و تحولات فراوانی شد، تا این­که در دوران­اسلامی به­اوج ­کمال­و­غنای خود دست­یافت. تزئینات و نقوشی که به­طور موشکافانه و زیرکانه برسطوح اشیاء فلزی نقش بسته­اند، حامل پیام­های ظریفی هستند.«کاربرد آگاهانه نقوش و نقشمایه­ها به منظور پیراستن و مزین ساختن سطوح آثار فلزی در جهت تاثیرات عمیق­ زیبایی­شناسانه در طرح­ها می­باشد».(Soucek, encyclopedia, iranica) تزئین در آثار هنری و به­ویژه در هنر دوران اسلامی، یکی از مهم­ترین وجوه و ممیزات در حوزه هنر و معماری دوران اسلامی است. تزئین به­معنای آراستن و زینت­دادن است و از آن­جایی که فطرت بشر تمایل به­عنصر زیبایی دارد و در پی­آن است، لذا با آراستن محیط اطراف سعی در فرونشاندن عطش زیبایی دارد.«تزئین ماده در هنراسلامی را می­توان اصیل­گردانی آن ماده تعبیر کرد، بدین معنی که هر فرایندی که باعث می­شود ماده اصیل گردد و با نمونه ازلی و آرمانی شباهت بیش­تری داشته باشد، آن ماده را نماد سرراست­تر و قابل درک­تری از عالم باطن می­سازد».(عنایت،1387، 35) تزئین در هنر ایرانی- اسلامی و به­ویژه هنر فلزکاری دوران­سلجوقی از جایگاه مهمی برخوردار است، زیرا تزئینات هدف­مند صورت می­گیرد تا علاوه بر زیبایی ظاهری، مسئولیت مهم انتقال معانی بلند اسلامی – ایرانی را نیز به­انجام رساند. پدیده تزئین اشیاء فلزی دوران­سلجوقی و نقش­اندازی در آن­ها، در حقیقت این مجال را برای ارائه ذوق­و­خلاقیت هنرمند فلزکار ایرانیِ مکتب خراسان[5] فراهم آورده بود. علاوه بر آن به­وی فرصت می­دهد که از طرح­ها و تزئینات دیگر هنرهای سنتی­ایرانی در نقش­اندازی استفاده کرده و الهام گیرد[6]. تزئینات موجود بر روی آثارهنری[فلزی] طبق تقسیم­بندی دکترزکی محمد­حسن«به پنج­بخش تقسیم می­شوند­که عبارتند از: تزئینات­گیاهی(نباتی)، انسانی، حیوانی، هندسی و کتیبه­ای یا خط­نگاره».(محمد­حسن،1368، 56) بیش­ترین تزئینات و آرایشی که بر روی این­ظروف مشاهده می­شود، تزئینات­جانوری اعم از حیوانی و انسانی است. در دوران­اسلامی و به­ویژه دوره­درخشان­سلجوقی، به­دلیل اهمیت و جایگاهی که علم نجوم و نظام کیهانی در بین مردم داشت، ابزارآلات نجومی، هم بخشی از تولیدات­فلزی را تشکیل می­داند و هم پدیده­ها و مفاهیم­نجومی، خود نوعی از تزئین و آرایش ظروف­فلزی محسوب می­شدند. در دوران­سلجوقی، نقوش علائم و تصاویر نجومی بر روی آثار فلزی، علائم جادویی­و­سحرآمیز خوانده می­شد، همان­گونه که در مورد برخی از ابزارهای نجومی این اشتباه پیش­آمده که آن را "توتم" و یا "طلسم و تعویض" تصور کرده­اند و کم­تر تجزیه­و­تحلیل علمی و­تفسیری بر مفاهیم و معانی این­صور به­عمل­آمده­است. البته درک مفاهیم این­گونه علائم، نشان داده­ها(نشانه­ها) خالی از اشکال نیست، چون فرد می­بایست لااقل اطلاعات کلی از چگونگی علم­ستاره­شناسی و نجوم در دوران­های نخستین و میانی اسلامی داشته­باشد. مفاهیم کیهانی و نقوش­نجومی به­دلیل جنبه­های اساطیری و افسانه­ای همیشه در بین اقوام و ملل مسلمان همچون ایرانیان وجود داشت.«عرب­ها پیش از گرایش و قبول دین مبین اسلام تعدادی از ستارگان را پرستش می­کردند و مانند یونانیان معتقد بودند که این خدایان مثل انسان­ها دارای زندگی و حوادث ناشی از آن مانند جنگ­و­صلح، ازدواج، دوستی، انتقام وغیره می­باشند. و این معلومات را شعبه­ای از ستاره­شناسی تعبیر می­کردند و غالب افسانه­های اساطیری برمبنای همین عقاید بوده­است».(بیانی،1375، 82) بازتاب این افسانه­ها و اسطوره­ها و عقاید به­صورت نقش­های نمادین و تزئینی برروی آثار فلزی انعکاس یافته­است. در دوران­اسلامی و به­ویژه دوره­سلجوقی از مضامین و مفاهیم نجومی بر روی آثار هنری فلزی­و­سفالین به وفور استفاده شده است. به­ویژه بر روی آثار فلزی و از جمله بر روی ابریق(آبریز)­های این دوره که از جنس برنج و به­شیوه ریخته­گری و قالب­گیری تولید می­شدند. مفاهیم یاد شده با شیوه حکاکی و مرصع­کاری توسط نقره­و­مس بر روی بدنه کنده­کاری شده ابریق­ها جا می­گرفتند.

آبریز برنجی مورد مطالعه، مشخصات و ویژگی­ها

تصویر 9، مربوط به یکی­از آثار مورد اشاره در دوره­سلجوقی(سده12-6) است که به روش­آبریزی از جنس­برنج، در شهر هرات ساخته شده است. ارتفاع آن 5/44 سانتی‌متر به شیوه قالب­گیری، مرصع‌کاری و کنده­کاری از مس، نقره و احتمالا مرکب­سیاه ساخته و برای تزئین این اثر از نمادها، مضامین­نجومی و برج‌های دوازده­گانه یا منطقه­البروج (از تزئینات رایج بر روی ظروف دوره­سلجوقی) استفاده شده­است.(جدول 2 - 1) این صورت­ها ستارگانی بسیار روشن هستند که با چشم غیر­مسلح نیز در آسمان قابل رویت­اند. آبریز شامل انواع تزئینات رایج نظیر تزئینات گیاهی، جانوری و نوشتاری می‌باشد. بدنه­آبریز به دوازده نوار(شیار) عمودی منظم و مساوی تقسیم  و هر نوار از سه­زمینه یا فضا تشکیل شده­است. فضای بالایی که متشکل از تزئین انسانی و کتیبه­ای است، به این­ترتیب که اشکال و صورت­های انسانی در انتهای حروفی همچون "الف" نقش­و­نگار شده است. در وسط فضای میانی ترنجی حک شده و هر کدام از این ترنج­ها یکی از مفاهیم برج­های دوازده­گانه و صور­فلکی را در بر می­گیرد و محیط­ پیرامون ترنج­ها را، پیچک­های اسلیمی مرصع­کاری شده احاطه کرده‌اند و فضای پایین و انتهایی نوار  همانند نوار بالایی، تزئینات اشکال و صورت­های انسانی چسبیده به­انتهای ساق­ها و الف­ها را نشان می­دهد. پایه­آبریز نیز با سه نوار افقی تزئین یافته که نوار بالایی و پایینی ردیفی از شکل­هایی مانند قطرات آب است و نوار میانی هم توسط تزئینات کتیبه­ای، به­ویژه خط­کوفی تزئینی و مزین شده است.

تزئینات روی دسته­آبریز، گیاهی و پیچک­های اسلیمی است. قسمت گردن نیزاز همه تزئینات رایج آن­زمان برخوردار ­است. در دو­طرف گردن، دو شیر به­صورت هجومی بر روی سطح گردن به­طور برجسته الحاق و اضافه شده و پیرامون آن­ها را، تزئینات گیاهی(اسلیمی­و گیاهی) و تزئینات کتیبه­ای و نوشتاری با خط نسخ فرا گرفته است. همچنین فضای بین بدنه و گردن­آبریز که به­صورت ترنج دایره­ای می­باشد، از تزئینات جانوری(انسانی)، گیاهی و نوشتاری برخوردار است. کتیبه­های موجود بر بدنه­آبریز عبارتند از:

کتیبه روی بدنه:"العزّ و الاقبال و الدوله و الراحه والنعمه والناصره و القناعه و الدوامه و التامّه و البقا ".

کتیبه روی پایه:"بالبّر و البرکه و الدوله و السلامه و السعاده و الراحه و القوّه و التامّه و القدره و الزیاده و الدیانه".

کتیبه روی گردن:"العزّوالاقبال و الراحه و الفراغه و العافیه و العنایه"

کتیبه زیر گردن:"بالیمین و البرکه و الدوله و السلامه و السعاده والراحه".

کتیبه روی شانه:"العزّ و الاقبال و الدوله والسعاده و العنایه والعافیه والراحه والنعمه والشاکره و البقا ".

کتیبه روی بدنه :"العزّ و الاقبال و الدوله و السعاده و العافیه و العنایه و الفراغه والقناعه والراحه و الکرامه والدیانه ".

جدول 1 – برج­های دوازده­گانه یا منطقه­البروج، ماخذ:غزنی،2536، 109

جدول 2 - نمادهای تصویری برج­های دوازده­گانه یا منطقه­البروج، ماخذ:غزنی، 2536، 120

از دیگر نقوش رایج نجومی در تزئین آثار فلزی، نقش نمادین"سیاره مریخ" است که در ایران بعد از اسلام، در دوره­سلجوقیان بر روی ظروف فلزی و سفالی به­صورت انسانی نشسته (نقش نمادین بهرام) در­حالی که در یکی از دست­ها تبر و در دست دیگر سر بریده قرار دارد، دیده می شود.(تصویر 10)

جزئیات و تزئینات برج­ها و صورفلکی دوازده­گانه بر روی آبریز برنجی

آبریز از دوازده نوار عمودی یا شیار تشکیل شده­است که هر­یک از آن­ها مفاهیم و اشکال صور­فلکی و برج­های دوازده­گانه منطقه­البروج را در خود جا داده است. هنرمند صنعتگر به­زیبایی هر چه تمام­تر این اشکال نمادین را توسط نقره در دورن ترنج­های دایره­گون حکاکی و کنده­کاری کرده است. مهم­ترین ویژگی و شاخصه­ این ترنج­ها این است که درون هریک، نمادها و صورفلکی روایت­گون وجود دارد. دوازده­برج به­ترتیب زمان در تصاویر 11 تا 22 قابل مشاهده است.

در نقش منطقه­البروج یا صورفلکی دوازده­گانه، هرکدام از صورت­ها، نقش­حیوانی یا انسانی­خود به بهترین وجه در آثار فلزی دوره­سلجوقی به­ویژه آبریز[7]های برنجی، مرکب­دان وغیره با استفاده از شیوه تزئین رایج آن دوره یعنی روش مرصع­کاری با فلزات نقره و مس، نمایان است. دیگر مفاهیم نجومی که کماکان در آثار فلزی به عنوان نقوش تزئینی به­شمار می­روند و در جدول 3 آمده است.

 جدول شماره 3 - دیگر مفاهیم نجومی که کماکان به­عنوان نقش تزئینی در آثار فلزی به­کار رفته است، ماخذ:غزنی، 2536، 175

اسطرلاب:ریشه­شناسی واژه و تعاریف

اسطرلاب، از مهم­ترین ابزارهای ­نجومی در علم نجوم است و کاربردهای متنوع بسیاری با خود دارد. اغلب محققان بر منشا یونانی دستگاه نجومی اسطرلاب اتفاق نظر دارند. «یونانیان باستان علم نجوم را "اصطرنومیا" می­خوانند که مرکب از دو واژه "Astro" به معنی ستاره و "Nomos" به­معنی قاعده و قانون است. این دوکلمه معنای ترکیبی قوانین ستاره­شناسی را تشکیل می­دادند».(مدرس رضوی،1370، 416) در لغت­نامه­دهخدا نیز ذیل کلمه اسطرلاب آمده است:«واژه اسطرلاب به­صورت­های اُسطرلاب، اُصطرلاب، سُتُرلاب و صُلاب آورده شده که برای مشاهده وضع ستارگان و تعیین ارتفاع آن­ها در افق به­کار می­رفته­است».(دهخدا،1377، 2274) ابوریحان بیرونی در تعریف اسطرلاب می­نویسد:«اسطرلاب آلتی است که یونانیان را نامش اسطرلابون­ای آئینه نجوم – اسطربه معنی کوکب و لابون به معنی آیینه و معنای ترکیبی آن آیینه کوکب نماست. حمزه اصفهانی نیز معادل ستاره­یاب را برای اسطرلاب ذکر کرده است».(التفهیم،1352، 285) در کشف­الظنون، در باب اسطرلاب نیز چنین آمده است:«آلتی است که اغلب برای کارهای نجومی، از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستند طول و عرض بلاد و معرفت بلندی کوه ها و پهنای رودها طبق اصول و قوانینی که درآن مقرر است، به کار می برند. مجموع اصول و قوانینی را که برای استعمال این آلت مقرر داشته­اند علم اسطرلاب نامیده­اند، این علم از فروع علم هیئت است».(حاجی­خلیفه، 1387، 1216) بیرجندی شارح بیست­باب[8]در مقدمه کتاب خویش می­نویسد:«لغت اصل اصطرلاب به­سین است و بعضی آن را به­صاد بدل می­کنند».(مدرس رضوی،1370، 414) حمزه­اصفهانی، «نام ستاره­یاب را نقل کرده و اسطرلاب را معرب آن شمرده است».(مرادی و صالحی،1388، 44) به­نظر بیرونی، «ممکن است نام ستاره­یاب درواقع ابداع ستاره­شناسان ایرانی و مستقل از واژه­ یونانی بوده­باشد».(دایره المعارف،1377،ج8) دایره جهان­نما نام دیگر اسطرلاب است که ملاحسین­واعظ­ کاشفی­سبزواری در کتاب "آیینه اسکندری" نوشته است:«ابوریحان بیرونی در کتاب­التفهیم می­نویسد، که لغت اسطرلاب در اصل اسطرلابون بوده، اسطبه معنی کوکب و لابون به معنی آیینه و معنی اسطرونومیا به معنی ستاره شناسی است».(بیرونی،1318، 285) و در مورد جنس اسطرلاب­ها نیز باید گفت: «جنس اغلب اسطرلاب­ها فلزی بوده و احتمالا از یک آلیاژ چهاربخشی حاصل از مس، روی، قلع و سرب ساخته شده­اند. برنج یا برنز همواره جهت افزایش استحکام به آلیاژها اضافه می­شده اما به­واسطه محدودیت اطلاعات در زمینه فلزکاری و تجزیه آلیاژ این اشیاء همواره با عنوان کلی "برنج" به آن اشاره می شود».(خلیلی و مادیسون،1387، 146)

کاربردهای اسطرلاب

در موردکاربردها و نحوه عمل با اسطرلاب رسالات فراوان تالیف شده که از «موجزترین و کامل­ترین آن­ها رساله "حاتمیه" شیخ بهایی است که حدود هفتاد باب است».(مرادی،1388، 48) برهان­محمد حسین­خلف در برهان قاطع، برخی از کاربردهای اسطرلاب را این­گونه بیان می­کند:«تعیین ارتفاع کواکب، تشخیص زمان و میل آفتاب، مقادیر ظل، تقدیر ارتفاع مرتفعات و عمق چاها، معرفت اجرای قنوات، قوس النهار و کواکب و دیگر امور فلکی وغیره به­کار می­رفته است».(برهان قاطع،1342، 128) کاربردهای اسطرلاب در عرصه معماری و شهرسازی، به­ویژه در دوران اسلامی، بسیار درخور توجه است که در این زمینه بررسی شایانی به عمل نیامده است.«حضور منجمان در هنگام ساخت شهرها برای تعیین ساعت­سعد و برای آغاز احداث شهر ذکر شده که احتمالا این چنین بوده است».(نلینو،1349، 161) ولی قطعا با توجه به کاربردهای مورد اشاره برای «انجام نقشه­برداری و تعیین حدود شهر و خیابان­بندی و تقسیمات شهری نیز از وجود منجمان و اسطرلاب استفاده می­شده است».(مرادی،1388، 48) علاوه بر آن، حضور منجمان برای سلاطین در حین جنگ­ها با توجه به کاربردهای مورد اشاره می­توانست بسیار مفید باشد. از دیگر کاربردهای اسطرلاب می­توان به­مواردی آنچه در جدول 4 آمده، اشاره کرد :  

جدول 4 - کاربردهای اسطرلاب، ماخذ:گیاهی یزدی،1388، 64

انواع اسطرلاب

اطلاعات دقیق و معتبر در مورد این­که نخستین اسطرلاب و سازنده آن چه­کسی است، در دست نیست و تعداد بی­شماری از دانشمندان در این باره تحقیق کرده‌اند و باورهای گوناگونی در این زمینه وجود دارد.«اسطرلاب در آغاز به­شکل کره ساخته می­شد. در جهان اسلام نیز، به­رغم آشنایی با اسطرلاب مسطح، نخست به­اسطرلاب کروی توجه بیش­تری نشان داده­شد؛ جابر بن­سنان(سده سوم) را نخستین سازنده اسطرلاب کروی در جهان اسلام یاد می­کنند».(ابن ندیم، 1383، 342) وگفته می­شود: «بطلمیوس مبتکر اسطرلاب مسطح بوده است».(مرادی­وصالحی،1388،44 ) بسیاری از محققان معتقدند مزایای اسطرلاب کروی بیش­تر از اسطرلاب مسطح است[9]اما سهولت حمل­و­نقل اسطرلاب مسطح به­سرعت مزایای اسطرلاب کروی را در سایه نهاد و در نتیجه اسطرلاب مسطح در همه جا متداول گشت. طی قرن­ها منجمان مسلمان هزاران اسطرلاب ساختند و صدها رساله درباره آن نگاشتند و«دانشمندانی مانند ابواسحاق ابراهیم بن­حبیب بن­سلیمان بن­سَمُره بن­جُندُب فزاری، ابوجعفربن احمدبن عبدالله بن­حبش، علی بن­عیسی اسطرلابی، جابربن سنان وغیره در این فن به­شهرت رسیدند».(ابن ندیم،1383، 332) شمار اندکی از اسطرلاب­هایی که تاکنون باقی مانده، مربوط به دوران شکوفایی نجوم در جهان اسلام، یعنی سده­های سوم تا نهم هجری است و شمار بیش­تر مربوط به سده­های بعد است و نوآوری­های عمده در ساخت و تزئین اسطرلاب در همین دوران صورت گرفته­است.  

«نخستین فرد از علمای اسلام که اسطرلاب ساخت  و آن را در اعمال نجومی به­کار بست، ابراهیم بن­حبیب­فزاری بود که در قرن دوم هجری می­زیست و در سال های 136-158 زندگی می­کرد».(بیرونی،1368، 286) و قدیمی­ترین اسطرلاب ایرانی شناخته­شده تاکنون، در موزه آکسفورد نگه­داری می­شود. این اسطرلاب ساخته دو برادر اصفهانی، به نام­های احمد و محمد، پسران ابراهیم در سال 374 یا 394 هجری و دارای تزئینات نوشتاری و مشبک­کاری است.(تصویر23) کتیبه­ای به­خط­کوفی با این مضمون روی آن حک شده­است:"بسم­اله­و بعون­اله بالیمین والدوله و له­الاقبال و السعاده الف هذا الاصطرلاب احمد­ومحمد ابنا ابراهیم الاصطرلابتین الاصبهانتین سنه اربع و سبعین(تسعین) و ثلثمائه". معنی آن آرزوی سعادت و اقبال و نیز دعا برای صاحب آن می‌باشد. به­طور کلی اسطرلاب دو نوع است: کروی و مسطح،که نوع مسطح آن به دو گونه شمالی­وجنوبی است که بسته به­استفاده در نیم کره­شمالی یا جنوبی زمین به­کار گرفته می­شدند؛ به­جز چند نمونه که در هر دو نیم­کره قابل استفاده­اند. در بیش­تر منابع به­توصیف اسطرلاب مسطح­شمالی پرداخته شده­ و«تفاوت میان اسطرلاب ­شمالی­وجنوبی یکی در عنکبوت[10]آن است که در آن برج سرطان جای جدی قرار دارد و جدی به جای سرطان و باقی برج­ها نیز به همین ترتیب است. دیگری در صفایح­اسطرلاب است که در آن هر دو سر افق و برخی از دوایر مقنطرات[11]واژگون­اند. و باقی مقنطرات به­همان شکل اسطرلاب شمالی­اند».(مرادی­وصالحی،1388، 45) از این دو نوع اسطرلاب گونه­های فراوانی اختراع و ساخته شده­اند، مانند آسی، مطبل، مسرطن، مطبخ، حلزونی، ثوری ، جاموسی شقایقی ، سفرجلی، زورقی[12]، صلیبی[13]، مسطری[14]، اهلیلجی، لولبی[15]، کری ذی العنکبوت، رصدی[16]، مجنح[17]، طوماری، هلالی، قوسی، صدفی، جامعه، مغنی، ذات الحق[18]، عصای موسی(طوسی)[19](تصویر24) و عقربی.

اجزای کلی اسطرلاب

اسطرلاب مسطح، هفت جزء کلی دارد که عبارتند از:

1-     اُم که بزرگ­ترین عضو اسطرلاب است و درحقیقت بدنه اصلی اسطرلاب، صفحه مدور محکم که «پنج­بخش دارد که عبارتند­از علاقه،حلقه، عُروه، کرسی­و­حجره[20]ودربرخی اسطرلاب­ها مُمسکه[21]».(تحفه الحاتمیه،1370،24 و التفهیم،1368، 288) (تصویر25)

2-     عضاده که در پشت­اسطرلاب قرار می­گیرد و چهاربخش دارد: دو شظیه(یا مُری های عضاده) و دو لبنه(یا هدفه که دفتان هم گفته می­شود) و روی لبنه سوراخی است که به­آن سوراخ شعاع گویند».(التفهیم،1368، 288) (تصویر26)

3-     صفحه­ها که تعداد معین­و­ثابتی ندارند و دراغلب اسطرلاب­ها بین دو تا هفت صفحه قرار دارد».(تحفه الحاتمیه،1370، 25) (تصویر27)

4-     عنکبوت یا شبکه که درون عنکبوت دایره­ای کامل قرار دارد و از آن به عنوان بروج دوازده­­گانه نام برده می­شود. در میان جدی و قوس، شظیه یا مری قرار دارد و مری رأس­الجدی نامیده می­شود و بین 12 تا 20 مری دیگر، (مری­های کواکب) وجود دارند که روی هریک نام یکی از کواکب ثابته نگاشته شده­است. دیگری مدیر است که برآمدگی کوچکی روی عنکبوت است و با آن عنکبوت را می­گردانند.(تصویر28)

5-     فَرَس یا اسبک که از قطب عبور می­کند و مانع جدا­شدن صفحه می­شود.(تصویر29)

6-      فَلس یا پشیز، حلقه­ای است که زیر فرس می­گذارند تا از سطح عنکبوت بالاتر بایستد.(تصویر30)

7-     قطب، شیئی استوانه­ای است که از سوراخ اُم و برحسب نیاز صفحه­ها و عنکبوت عبور می­کند و با کمک فرس مانع از افتادن صفحه­ها می­شود.

کتیبه­نگاری بر روی آثار فلزی(ابزار نجومی – اسطرلاب) دوره سلجوقی

اصولا هنر ایرانی بر مبنای تزئینات بنا شده و کتیبه­نویسی روی اشیاء فلزی را باید یکی از ارکان اصلی آن به­شمار آورد. متن کتیبه­های موجود بر روی آثار این دوره شامل٬ دعا٬ آیات قرآنی٬ اندرز٬ حدیث به­کتابت عربی و در مواردی هم اشعار با نوشتار فارسی است. کتیبه­ها یکی از مهم­ترین اجزاء ثبت­تاریخی در کنار نسخه­های خطی، آثار فلزی فلز(ظروف، شمعدان ها، سکه ها وغیره) بوده­اند. کتیبه­ها نقش اساسی در آشکار کردن هویت، تاریخ ساخت روش اداره، حامی و پشتیبان، وقف وغیره دارند. موریس دیماند در مورد تزئین ظروف می­نویسد:«ظروف این­دوره نظیر کاسه و گل­دان و بطری که روی آن­ها تصاویر پرندگان و حیوانات و اشکال نباتی و متشابک و نوشته به­خط کوفی روی زمینه اشکال طوماری نقش شده­است. طرح تزئینی معمولا کنده و حک­شده و گاهی برجسته است و گاهی ترصیع شده».(دیماند،1383، 137) به­طور مثال می­توان به­سطل یا دلو بوبرینسکی[22]اشاره داشت که به­نوعی برجسته­ترین شاهکار دوران سلجوقی است. در هنر [فلزکاری] این دوره آیات قرآنی؛ احادیث نبوی و بیش­تر از همه اذکار و ادعیه؛ توصیه­ و پندواندرز دیده می­شود. محتوای آثار فلزی در این دوره به­زبان عربی و  اغلب دعا و سلامتی، اقبال بلند، دولت(ثروت)زیاد، عمر دراز، سرنوشت بهتر، شفاعت، آمرزش و رحمت وغیره برای صاحب اثر است. متن دعای روی اشیاء به­صورت ساده چنین بود:«برکه و یمن و سرور لصاحبه». همچنین گاهی کلمات را در دعا به­طور مجهول و به­صورت مسجع در کتیبه­ها با خط­کوفی می­نوشتند؛ مانند:«العزالدائم والاقبال­الزائد والعمرالسالم والجِدالصاعد والنصر الغالب­لصاحبه». پند و اندرزها نیز از دیگر محتوای این آثار بود. اسطرلاب­های برنجی هم به­عنوان بخشی ازتولیدات آثار فلزی در دوره درخشان سلجوقی از تزئینات مختلف به­ویژه تزئینات گیاهی و نوشتاری بی­نصیب نمانده است. در این دوره شاهد تولید اسطرلاب­هایی با کتیبه­های متنوع هستیم. در حکاکی و برجسته نمایی خطوط موجود بر سطح اسطرلاب­ها از خطوط­کوفی و نسخ استفاده شده­است.

نتیجه

هنر فلزکاری سلجوقی، یکی از درخشان­ترین هنرهای سنتی ایران در دوران بعد از اسلام است و هنرمندان این فن در سده­های پنجم و ششم بهترین آثار فلزی را در همه زمینه­ها از قبیل ظروف مایحتاج زندگی نظیر،کاسه­ها و جام­ها، ابریق، شمعدان و سایل جنگاوری وغیره خلق کردند. یکی از اموری که اهمیت تولیدات فلزی را دوچندان کرد، مساله نجوم و ستاره­شناسی و هیات بوده است. دانش اخترشناسی، به­دلیل اهمیتی که در ارتباط با مسائل دینی همچون نماز و روزه داشته به یکی از مهم­ترین مسائل آن عصر تبدیل شد و طبعا وسایل نجومی همچون اسطرلاب نیز به­عنوان یکی از کاربردی­ترین وسایل ضروری و مورد نیاز آن­دوره جهت استفاده در فرایض دینی در کانون توجه هنرمندان فلزکار قرار گرفت. ابزار و عناصر نجومی به­ویژه اسطرلاب به­عنوان بخشی از آثار و تولیدات هنر فلزکاری دوره سلجوقی و تزئینات روی این آثار موضوعاتی بودند که در این مقاله مورد بررسی و کنکاش قرار گرفت. هنرمند مسلمان ایرانی در تزئین هنرخویش همواره بر این بوده که از عناصر و مفاهیمی معنوی(روحانی، جاودانی و آرمانی) و دنیوی(علمی­وتجربی) بهره­گیرد. مضامین نوع اول بیش­تر در هنرهایی همچون نگارگری و نوع دوم در هنرهایی مانند سفال­گری و فلزکاری نمود یافته­است. علم نجوم و اخترشناسی در دوران کلاسیک اسلامی یکی از مهم­ترین و کاربردی­ترین علومی بوده که همه اقشار جامعه مسلمان همچون عالمان و دانشمندان، صنعتگران و هنرمندان هر یک در حوزه و حیطه کار خود به­آن توجه نشان داده و به­کار گرفته­اند. مفاهیم و مضامین نجومی و ستاره­شناسی برای هنرمندان فلزکار در دوران سلجوقی، خود موضوع تزئین بوده است. صور فلکی، اجرام آسمانی و نمادهای نجومی در آثار هنری فلزی و اغلب آبریزها و تنگ­ها حک و نقش شده­اند و تصاویر به صورت­انتزاعی و خلاصه شده با روش مرصع­کاری و استفاده از مس و نقره تزئین شده­است. در مقاله پیش­رو، تزئینات موجود بر روی آبریز برنجی به­عنوان موضوعی خاص و منحصر به­فرد مورد تحلیل قرار گرفت. تزئینات کنده­کاری شده بر سطح آبریز به­صورت نباتی(گیاهی)، جانوری و نوشتاری می‌باشد و بر بدنه شیارگونه آن 12 نوار عمودی(نماد برج­های دوازده­گانه) وجود دارد که هریک نشانه اشکال و صورفلکی را به­صورتی روایت­گونه و در داخل ترنج­های دایره­وار جاداده­اند. این آبریز یکی از بی نظیرترین آثار فلزی سلجوقی است که به­خوبی به موضوع نجوم و عناصر وابسته به­آن پرداخته است. اسطرلاب هم به­عنوان یکی از پیچیده­ترین و فنی­ترین آثار فلزی از سده چهارم به بعد و به­ویژه در دوره سلجوقی تولید و رواج یافت. این وسیله نجومی با کاربردهای متفاوت، مهم­ترین ابزار علمی نجوم و اخترشناسی برای دانشمندان ایرانی و مسلمان بوده و به دست هنرمند صنعتگر ساخته و پرداخته­شده و ظرافت و زیبایی موجود بر آن گواه از روح هنرمندانه فلزکار ایرانی دارد. اسطرلاب­های دوره­سلجوقی از جنس برنج بوده و تزئینات روی آن­ها هندسی و نوشتاری با خط­کوفی و نسخ و گیاهی است.