بررسی و تحلیل عناصر بصری قالیچه جانمازی صفوی ‌براساس آرا ژرار ژنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فرش دانشکده هنر و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد

2 پژوهشگر مستقل

چکیده

 قالیچه‌های جانمازی، مجموعه‌ی گسترده و پر اهمیتی از قالی‌های ایرانی هستند که در دوره‌ی صفوی تولید شد و مورد توجه جامعه قرار گرفت. از آنجا که قالیچه‌های جانمازی در برهه‌ای از تاریخ به طور جدی مورد توجه و تکثیر قرار گرفتند، و نیز با عنایت به اینکه اجزا و نقشمایه‌های به‌کاررفته در این قالی‌ها پیشتر در سایر قالی‌های ایرانی نیز موجود بوده، ضروری است تا با نگاهی تحلیلی مورد بررسی قرار گیرد. هنگامی‌که در مواجهه با یک اثر ادبی یا هنری، مجموعه‌ی متکثری از متون ادبی، هنری قابل‌تشخیص باشد، رسیدن و دریافت معنای پنهان در اثر از خلال خوانش و درک آن مجموعه و روابط میان اعضای آن میسر می‌شود. این پژوهش با هدف مطالعه‌ی متن‌های تشکیل‌دهنده یک قالیچه جانمازی دوره صفوی و روابط آنها با یکدیگر در شکل‌دهی به معنای نهان قالیچه انجام شد و روش انتخابی برای تحلیل آن نظریه بینامتنیت ژرار ژنت بود. پرسش اصلی که این پژوهش را در رسیدن به هدفش یاری می‌کرد بدین قرار است که، در شکل‌دهی به معنای قالیچه مورد مطالعه این نوشتار، چگونه از روابط بینامتنی بهره گرفته شده است؟ این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی انجام شد و اطلاعات آن به شیوه کتابخانه‌ای با استفاده از منابع دست اول تهیه شدند که تجزیه و تحلیل اطلاعات آن با استفاده از نظری بینامتنیت ژرار ژنت انجام شد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که در طراحی این قالیچه، هنرمند دوره‌ی صفوی آگاهانه یا ناآگاهانه تحت تأثیر دستاوردهای فرهنگی مکان-زمان زیستش، با ترکیب متونی از دو نظام فرهنگی ایران باستان و اسلامی به انحای گوناگون، متنی را خلق کرده که هم در راستای هدف طراحی‌اش یعنی تبلیغ اسلام و تشیع اثری شایسته‌ی توجه است و هم پیونددهنده‌ی دو نظام فرهنگی ایرانی و اسلامی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis and Assessment of the Visual Elements of A Prayer Rug from Safavid Period by Gerard Genette's Theory

نویسندگان [English]

  • AFSANEH GHANI 1
  • Fatemeh Mehrabi 2
1 Department of Carpet, Faculty of Arts and Humanities, Shahrekord University
2 independent researcher
چکیده [English]

Prayer rugs are a large and important collection of Persian rugs that were produced in the Safavid era and attracted society’s interest. Since the prayer rug has been seriously considered and reproduced at some point in history, and the elements and designs used in these rugs were previously available in other Iranian rugs, it is necessary to be studied analytically. In these types of carpets which are categorized in different types, there are different artistic texts from different types of Persian carpets that come together to create a unified text known as the prayer rug. These carpets have different names depending on the designs and the texts which have been used in them, each of which testifies to the importance of a particular text or set of texts in the design of these special carpets. When faced with a literary or artistic work, a diverse collection of literary, artistic texts can be distinguished, and it is possible to reach and receive hidden meaning through reading and understanding that collection and the relationships among its members. It is clear that through such an analysis, one can be guided by how a set of pre-existing motives in a new structure creates content and meaning that is met with the general favour of the place of their creation. Combining a set of texts and achieving a unified text is a process that is and has always been done by the human mind to create new texts. The study of how meaning is formed in texts through the coexistence of earlier texts is possible in the context of various methods of intertextual criticism. One of the methods, which provides understanding of the hidden meaning in a text based on a set of constituent pre-texts and the relationships between them, is the Gérard Genette’s intertextuality theory. In this research, which aimed to study the texts of a Safavid prayer rug as well as their composition and relationship to formation of hidden meaning of the carpet, Gérard Genette's method showed its ability to reach the hidden meaning of the work. The main question that helped this research achieve its purpose is how intertextual relationships were used in shaping the meaning of the rug studied in this article. This research was a descriptive and analytical study based on Gérard Genette’s Intertextuality Theory and its information was gathered through library research and citation of primary sources. The data analysis of this study was performed using Gérard Genette’s Intertextuality theory and its trend was that after identifying the constituents of effect, the mechanism of their effect on shaping the final text was determined. The results of this study indicate that in the design of this rug, pre-texts have been expressed in two types: explicit and implicit. Since this work has an advertising function for Islam and Shi'a religion, it must, therefore, take an action that best represents its function. The way of presentation of pre-texts in this work attests to the fact that the artist has created both the formal and the content-related sections. In the formal section, he explicitly provided texts that are in harmony with religion and advertising, but in the content-related section, he implicitly extracts texts with dual pre-texts from both ancient and Islamic Iranian cultures and attempts to present them in a single format to show the compatibility of these two cultures. The way of presentation of these pre-texts, as mentioned, is in the form of citing and referencing. Since the basic premise of any promotional action is based on a completely explicit and verbal form, inscriptions have been quoted for this purpose, as Genette himself introduces this form in the most explicit and literal form of the relationship between the two texts, and again in the context of the more important source citation. That is, it is evident that the artist is referring to texts with dual pre-texts to confront the audience with the reference of the texts, thereby leading to thinking and ultimately adopting the implicit form of bringing texts into both ancient and modern Iranian systems. Islam is meaningful and this research seeks to make the audience aware of the compatibility of these two cultures.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid Period
  • Intertextuality
  • Gerard Genette
  • Mihrab Rug
  • Prayer Rug
قرآن، 1383، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی).
آلن، گراهام، 1380، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
بهار، مهرداد، 1362، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: انتشارات توس.
پورداوود، ابراهیم، 1386، فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.
پورداوود، ابراهیم، بی تا، یشت‌ها، به کوشش دکتر بهرام فره وشی، چاپ سوم، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد، 1381، مینوی خرد، (ترجمه) به کوشش ژاله آموزگار، چاپ سوم، تهران: نشر توس.
دانشگر، احمد، 1376، فرهنگ جامع فرش، تهران: نشر دی.
دریایی، نازیلا، ١٣٨٧، زیباشناسی در فرش دستباف ایران، تهران: نشر مرکز ملی فرش ایران.
دهخدا، علی‌اکبر، 1377، لغت‌نامه/علی‌اکبر دهخدا؛ زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رفیعی سرشکی، بیژن، رفیع زاده، ندا، رنجبر کرمانی، علی‌محمد، 1383، فرهنگ مهرازی، معماری، ایران، تهران: وزارت راه و مسکن و شهرسازی.
زمانی، عباس، 1352، طاق‌نما و نغول تزیینی در آثار تاریخی اسلامی، مجله هنر و مردم، شماره 127، 25-38.
شجاع‌نوری، نیکو، 1385، «درخت» نقشی بر فرش رویی بر عرش، فصلنامه گلجام، شماره سه، تابستان، 51-66.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1363، تفسیر المیزان، جلد 15، مترجم سـید محمدباقر موسـوی همدانی، بیجا، بنیاد علمــی و فکری علامــه طباطبایی با همــکاری مرکز نشر فرهنگی رجاء.
عوض‌پور، بهروز، محمدی خبازان، سهند، محمدی خبازان، ساینا، 1396، اسطوره، معماری، شهرسازی، تهران: کتاب‌آرایی ایرانی.
فرشید نیک، فرزانه، افهمی، رضا، آیت اللهی، حبیب الله، 1388، نشانه شناسی قالی محرابی: بازتاب معماری مسجد در نقش فرش، فصلنامه گلجام، شماره 14، پاییز، 9-27.
فروغی، شهرزاد، 1390، بررسی روابط بینامتنی نقوش فرش کرمان و ادبیات روایی (با تأکید بر نقوش دست بافته‌های دوره قاجار)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: بهمن نامورمطلق، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده هنر ادیان و تمدن‌ها.
کن بای، شیلا، 1386، عصر طلایی هنر ایران، ترجمه‌ی حسن افشار، تهران: مرکز.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بی تا، بحارالانوار الجامعه الدرر اخبار الائمه الاطهار، جلد3، بیروت: دارالاحیا التراث العربی.
مقدم، محمد، 1343، مهرابه یا پرستشگاه دین مهر، انجمن فرهنگ ایران باستان، دوره اول، شماره 3.
نامورمطلق، بهمن، 1390، درآمدی بر بینامتنیت. تهران: سخن.
نامورمطلق، بهمن، 1395، بینامتنیت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.
هیلن براند، رابرت، 1383، معماری اسلامی، ترجمه دکتر باقر آیت االله زاده شیرازی، تهران: انتشارات روزنه.