مطالعۀ سیر تحولات فناوری ”ترصیع“ در دوره‌های میانی و متأخرِ تاریخ فلزکاری ایرانی‌اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیارِ گروه هنر؛ دانشکدۀ عمران، معماری و هنر؛ دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات

چکیده

فن ”ترصیع“ یکی از محبوب‌ترین و پرکاربردترین فنون تزیینی فلزکاری ایرانی‌اسلامی در سده‌های میانی و متأخر آن است. کاربرد این فن، همراه با اسامی و اصطلاحات مربوط به آن، طی دوره‌های مختلف تاریخ این هنر دست‌خوش تغییر و تحولات متعددی شده است. هدف این مقاله، ضمن معرفی و تعریف تخصصی فن ترصیع در فلزکاری ایرانی اسلامی، ترسیم تصویری واضح‌تر و مشخص‌تر از تحولات تاریخی این فن در سده‌های میانی و متأخر دورۀ اسلامی است. درکنار این، نوشتار کنونی قصد دارد عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری و بروز این تحولات را نیز بررسی و تحلیل کند. بدین‌ترتیب، سؤالات پژوهش کنونی عبارت‌اند از: در فلزکاریِ سده‌های میانی و متأخر ایرانی‌اسلامی، فناوری ترصیع چه تحولاتی را پشت سر گذاشته است؟  چه عواملی در بروز این تحولات نقش داشته است؟ به‌منظور یافتن پاسخی برای این سؤالات، در اینجا، پس از گردآوری مطالب و داده‌های مورد نیاز به‌روش کتابخانه‌ای، از روش توصیفی‌تحلیلی برای رسیدن به اهداف تحقیق استفاده شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که فن ترصیع طی یک قرن، از اوایل سدۀ ششم تا اوایل سدۀ هفتم هجری، از سادگی و خامی به پیچیدگی و ظرافت قابل ملاحظه‌ای رسیده است. اما بعد از گذشت حدود یک سده، و در میانه‌های سدۀ هشتم هجری، کاربرد این فن دوباره به سادگی گرایش پیدا کرده است. عوامل گوناگونی در ظهور و بروز این فن دخیل بوده‌اند. به‌نظر می‌رسد تقاضای اقشار توانگر جامعه مبنی‌بر استفاده از فلزات قیمتی، ولو به اندازۀ کم، در بدنۀ آثار نه‌چندان قیمتی در به‌کارگیری نوع ساده و اولیۀ این فن نقش مؤثری ایفا کرده باشد. اما در شکوفایی گونۀ پیچیده و ظریف این فن راه‌یابی نقوش انسانی و حیوانی در تزیینات بدنۀ آثار فلزی عاملی اساسی به‌شمار می‌رود. همچنین، شکوفایی کتاب‌آرایی در دورۀ ایلخانی از یک طرف و کاهش کاربرد برنجینه‌ها و مفرغینه‌ها، از طرف دیگر، موجب گرایش هرچه بیشتر به سادگی در کاربرد این فن پرطرفدار در سده‌های بعدی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on Historical Developments of Inlaying Technology in Islamic Metalwork from Iran

نویسنده [English]

  • Taher Rezazadeh
Assistant Professor of Art Department; Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art; Islamic Azad University, Science and Research Branch
چکیده [English]

Hammering colorful metals especially copper, silver and gold in the prepared surface of bronzes or brasses, which is known as inlaying was one of the most popular techniques of decorating Islamic metalwork from Iran and elsewhere in the world of Islam. Persian metalworkers have used this technique of decoration to make utterly functional vessels of base metals precious and luxurious products as silver and gold wares were. Furthermore, during middle Islamic period vast and unprecedented application of Inlaying bronzes and brasses with colorful metals, not only substituted a multicolor surface for a dull one, facilitated application of various patterns and more themes which absorbed the skills of some of the best artists of the period. Unprecedented use of figurative scenes is one of the most important decorative features in metalwork of this period; iconography of these figures sometimes is compared with those of manuscript illustration in the thirteenth century and later. A preliminary version of this technology of decorating base metals has been almost suddenly applied and pervaded in metalwork of northeast of Iran at the early twelfth century. Then, towards the middle of the century, there has been introduced much more developed and complicated methods of inlaying. By beginning of Mongol attack on Iran at the end of second decade of thirteenth century, already all inlaying techniques has been reached to their uttermost maturity and flourished unprecedently. After Mongol invade, too, Islamic metalworkers from western Iran and northern Mesopotamia, while preserving and maintaining their east Iranian precursors’ heritage, have indicated greatest technical and visual capacities of inlaying methods by producing exquisite, inlaid brasses. Nevertheless, sometime at the end of Ilkhanid period, production of inlaid metalworks ceased to thrive and lost its previous position and prosperity. Finally, however the technology has never been completely abolished, during later periods of Islamic metalwork its use has been limited considerably.
While introducing and technically defining inlaying methods of decoration in Iano-Islamic metalwork, this essay aims to depict a more detailed and precise picture of historical developments of this technology. Besides it tends to examine and analyze factors that has brought about those changes in the history of inlaying metalworks. In order to do this, here, having gathered necessary information and data by desk study methods, I have applied descriptive and analytical method of research to pursue and meet the goals of this investigation. At first, in order to gain a better understanding of what inlaying is, I have discussed nature of the technology of inlaying in Islamic metalwork and given an explanation of every methods of applying it. Here, I have tried, through a terminological discussion, to give a clear definition of main vocabulary and processes concerning this decoration technology. In the second part of this study, which is its main part too, I have discussed, through a historical narration, the appearance, formation and prevalence of inlaying technique in Islamic metalwork of Iran and indicated the most important developments and changes which has occurred during the history and life of the technology. In this part of essay, in addition to recognizing these changes and developments, I have tried somehow to investigate more into grounds and causes behind them. Finally, I have concluded that in development an also in flourishing of the industry of inlaid metalwork of Islamic period in Iran there has been various factors of influence, most important of which is aesthetic requirements and an increase in figural decoration on metalworks of the period. On the other hand, the almost sudden flourishing of book painting in Ilkhanid period and gradual decrease in demands for brasses and bonzes has made this popular industry decline during later periods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Metalwork
  • Khorasan
  • Mosul
  • Inlaying technology
  • Inlaid brasses
  • Islamic Period
الابن الحائک الهمدانی. کتاب الجوهرتین العتیقتین. شماره 296 کتابخانه ملی.
ابوالقاسم عبدالله کاشانی (1386) عرائس الجواهر و نفایس الاطیاب (جواهر شناسی، کاشی‌گری و عطرها) در سال 700 هجری به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات المعی.
برزین، پروین (1342) «ترصیع و تزیین ظروف فلزی»، هنر و مردم دوره 2، ش. 15، صص. 31-26
پاکباز، روئین (1389) فرهنگ اصطلاحات هنری و اعلام هنرمندان، با همکاری توکا ملکی، تهران: فرهنگ معاصر.
صدری افشار، غلامحسین و حکمی، نسترن و حکمی، نسرین (1366) واژه نامة فنی انگلیسی-فارسی، تهران: انتشارات نیلوفر
علی‌اکبر نفیسی (ناظم الاطبا) (1343) فرهنگ نفیسی، تهران: انتشارات کتابفروشی خیام.
غیاث الدین محمدبن جلال الدین بن شرف الدین رامپوری (1375) غیاث‌اللغات به‌سال 1242 هجری قمری به کوشش دکتر منصور ثروت. تهران: انتشارات امیر کبیر
مرزبان، پرویز و معروف، حبیب (1365) فرهنگ مصور هنرهای تجسمی (معماری، پیکره سازی، نقاشی)، ویرایش چهارم، 1380، تهران: سروش.
مصاحب، غلامحسین (1380) دایره المعارف فارسی، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
معلوف، لویس (1374) المنجد عربی-فارسی، ترجمه محمد بندر ریگی، تهران: انتشارات ایران
هاشمی رشیدآباد، نسرین، و صالحی کاخکی، احمد (1391) «بررسی مواد، مصالح و تکنیک های ساخت بخورسوزهای فلزی دوره سلجوقی ناحیه خراسان»، مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 17: صص. 93-116
 
Allan, J. W. (1976). Silver: The key to Bronze in Early Islamic Iran. Kunst des Orients. 11. 5-21
Allan, J.W. (1982). Islamic Metalwork: The Nuhad Es-Said collection, London.
Allan, James (1979) Persian Metal Technology 700-1300 AD. London: Ithaca Press
Allan, James and Gilmour, Brian (2000) Persian Steel; The Tanavoli Collection, Oxford
De Rochechouart, Julien (1867) Souvenir D`un Voyage En Perse, Paris : Challamel Aine.
Dimand, M. S. (Aug., 1926) Near Eastern Metalwork, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 21, No. 8, pp. 193-199
Ettinghausen, Richard. (1943). “The Bobrinski" kettle": Pattern and Style of an Islamic Bronze.” Gazett des Beaux-Arts 24, pp. 193-208.
Ettinghausen, Richard (1957) The "Wade Cup" in the Cleveland Museum of Art, Its Origin and Decorations Ars Orientalis, Vol. 2, pp. 327-366
Floor, Willem (2003) Traditional Crafts in Qajar Iran (1800-1925), Mazda Publishers, California
Giuzalian L. T. (1968) The Bronze Qalamdan (Pen-Case) 542/1148 from the Hermitage Collection (1936-1965): To the Memory of My Teacher, Academician I.A. Orbeli, Ars Orientalis, Vol. 7 (1968), pp. 95-119
Komaroff, Linda (1994) “Paintings in Silver and Gold: The Decoration of Persian Metalwork and Its Relationship to Manuscript Illustration” Studies in the Decorative Arts, Vol. 2, No. 1, pp. 2-34
Linda Komaroff, (1988) "Pen-casea nd Candlestick: Two Sourcesf ort he Development of PersianI nlaidM etalwork," Metro- politan Museum Journal 2 3: 89-102, esp. 89-90.
Maryon, Herbert (May, 1960)  Pattern-Welding and Damascening of Sword-Blades: : Part 2. The Damascene Process, Studies in Conservation, Vol. 5, No. 1, pp. 25-37
Melikian-Chirvani, A.S. (1982) Islamic Metalwork from the Iranian World, 8th-18th centuries (Victoria and Albert Museum catalogue), London: Her Majesty`s Stationary Office
Moshtagh Khorasani, Manouchehr (2006) Arms and Armor From Iran; The Bronze Age to the End of the Qajar Period, Tubingen: Legat.
Rice, D. S. (1955) The Wade Cup in the Cleveland Museum of Art. 39 pp., 20 plates, 31 figs. Paris : Les Editions du Cliene, 1955.
Scarce, Jennifer (1991) The Art of The Eighteenth to Twentieth Centuries in The Cambridge History of Iran, vol. 7. From Nadir Shah to the Islamic republic, , pp. 890-959
Shepherd, Dorothy G.( Jan., 1959) An Early Inlaid Brass Ewer from Mesopotamia The Bulletin of the Cleveland Museum of Art, Vol. 46, No. 1, pp. 4-10, 2
Ward, Gerald W. R. (Ed) (2008) The Grove Encyclopedia of Materials  and Techniques in Art, Oxford: Oxford university press
Ward, Rachel (1993) Islamic Metalwork, London: British Museum Press.