بازشناسی و خوانش مؤلفه‌های تصویری قلمدان کیانی در دوره ناصرالدین‌شاه و هنرمند آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، هیئت‌علمی دانشگاه الزهرا س، تهران

10.22070/negareh.2023.17271.3166

چکیده

آثار هنری، جدا از جنبه‌های تاریخی آن، یکی از نمودهای فن و هنر در تاریخ نقاشی و قلمدان نگاری ایرانی هستند. قلمدان نگاری‌های ایرانی دارای نقوشی ظریف، زیبا و ویژگی‌های مفهومی و نمادین از زمانه خود است. این پژوهش به مطالعة قلمدان نگاری ایرانی و قلمدان کیانی، اثر سید محمد پرداخته است. این قلمدان نفیس و نادر، در تصویر مرکزی روی قاب قلمدان، ناصرالدین‌شاه را روی تخت کیانی نشان می‌دهد. در اطراف این تصویر، تصاویری از شاهان باستانی و افسانه‌ای ایرانی مانند کیکاووس و کیخسرو از شاهنامه فردوسی، در قاب مرکزی تصویر شده‌اند. همچنین دراویش مطرح ایرانی نیز در این قلمدان تصویر شده‌اند که تأکیدی بر شیعی نگاری است. هدف از این پژوهش معرفی قلمدان کیانی و پی بردن به شاخصه‌های آن، مطالعه تصاویر و ارتباط آن با ادبیات اسطوره‌ای ایران، شیعی نگاری و نگاره خود نقاش در داخل قلمدان است. سؤالات این پژوهش عبارت‌اند از: 1. ویژگی‌های ساختاری، فنی و محتوایی قلمدان کیانی کدم‌اند؟ 2. هنرمند قلمدان کیانی کیست و ویژگی‌های هنری آثار او چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بررسی نمونة موزه‌ای قلمدان نفیس کیانی انجام‌شده است. شیوه تحلیل قلمدان نگاری بر اساس اصول و قواعد تجسمی به‌کاررفته در ویژگی‌های ظاهری قلمدان کیانی و ارتباط آن با ادبیات تاریخی و عرفانی ایرانی است. نتایج پژوهش نشان داد، این قلمدان با تأثیرپذیری از ادبیات و عرفان ایرانی در تلفیق با هنر پیکرنگاری درباری دورة قاجار تصویر شده است. ارتباط دربار ناصرالدین‌شاه با شاهان افسانه‌ای ذکرشده در شاهنامه و خمسه نظامی در بخش شاهان در بیرون قلمدان و ارتباط اشعار عطار با دراویش ایرانی نعمت‌اللهی که در دورة زند و ابتدای قاجار مورد آزار قرارگرفته‌اند، تصویر شده و به‌عنوان یادبودی برای آنان به شمار می‌آید. این قلمدان دارای امضای فردی به نام سید محمد است که تصویر خود را به‌صورت خودنگاره در داخل قلمدان تصویر کرده و به نظر می‌رسد با توجه به تصویر محمد اسماعیل در قلمدان دیگری، این دو دارای شباهت سبک‌کاری بوده و هنرمندانی مستقل باشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Recognizing and Reading the Visual Components of Qalamdan Kiani in the Period of Naser al-Din Shah and Its Artist

نویسنده [English]

  • Elaheh Panjehbashi
Associate Professor, Department of Painting, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran
چکیده [English]

Apart from its historical aspects, works of art are one of the manifestations of art in the history of Iranian painting and calligraphy. Iranian calligraphies have delicate and beautiful motifs and have conceptual and symbolic features of their time. In this research, the study of Iranian calligraphy and Kiani calligraphy by an artist named Seyyed Mohammad is discussed. This exquisite and rare pen case, in the central picture on the frame, shows the pen case of Naser al-Din Shah on the Kiani throne, the images of ancient and legendary Iranian kings in the Shahnameh of Ferdowsi, Kikavus and Kikhusro, are depicted around the central frame, as well as prominent Iranian dervishes with an emphasis on Shiite writing. The purpose of this research is to introduce the Kiani pen case and to find out its characteristics, to study the images and their relationship with Iranian mythological literature, Shiite calligraphy and the painter's self-portrait inside the pen case. The questions of this research: 1- What are the structural, technical and content-oriented features of the Kiani pen case? 2- Who is the artist of Qalmadan Kiani and what are his artistic features (works)? The research method is descriptive and analytical, using library sources and examining the museum sample of exquisite Kiani pen case. The method of analysis of penmanship is based on the visual principles and rules used in the external features of Kiani pen case and its relationship with Iranian historical and mystical literature. The results of this research show that this pen case has been depicted with the influence of Iranian literature and mysticism combined with the art of court iconography of the Qajar period. The connection between the court of Naser al-Din Shah and the legendary kings named in the Shahnameh, the khamsa of Nizami in the section of the kings outside the Qalamdan, and the connection of Attar's poems with the Iranian Nematullahi dervishes, who were persecuted during the Zand period and the beginning of the Qajar period, are depicted and served as a memorial. This pen case has the signature of a person named Seyyed Mohammad, who depicted his self-portrait inside the pen case, and considering the picture of Mohammad Ismail in another pen case, it seems that these two people have a similar work style and are independent artists. Examining the relationship between Seyyed Mohammad and Mohammad Ismail is also one of the important issues in the analysis of the artist of this Qalamdan Kiani. Despite the importance of the connection between religion, literature and royal images, this exquisite and rare pen case has not been the subject of an independent research, and the necessity of the present research shows that it is an important work worthy of attention among the pen cases of the Qajar period.
The above-mentioned connections attribute to the legitimacy of the monarchy and the return of Naser al-Din Shah Qajar to the time of the legendary kings of Iran, as well as a new national history by relating it to the ancient history and the ancient narratives and mythological characters of the kings to accept the public's belief. The poems inside the Qalamdan refer to Shia writing and mystical themes while the poems outside the Qalamdan refer to the writing of the Shah and epic and romantic themes. The pictures of Nematullahi dervishes and Sufis suggest the legitimacy of the court of Naser al-Din Shah and the support for dervishes and Sufism. The pictures of the kings on the pen case are the emphasis on the material world while the pictures of dervishes on it reflect the importance of the spiritual world. Also, the important point is the image and the year of the artist's work, which is depicted as Seyyed Mohammad in the pen case along with an unknown young boy. Considering the existing image of Mohammad Ismail and the lack of similarity with his image, the lack of certainty that Mohammad Ismail is a master, the frequency of the name Mohammad among the artists of the Qajar period, and the lack of accurate documentation of them, these two people can be artists. Seyyed Mohammad was probably a member of this Sufic sect due to his knowledge and devotion to his dervishes and depiction of Sufi elders, also the history of Sufism from the early centuries to the Qajar has been illustrated in the Qalamdan symbolically, and the use of a self-portrait of the artist and a boy with an unknown identity indicates that he is a dervish. The pictures of this exquisite Kiani pen case depict the link between poetry and literature, Iranian Islamic mysticism, the link between religion and politics influenced by the art of the Sassanid era in various frames in connection with the court iconography of the court of Naser al-Din Shah Qajar. In general, this pen case can be considered as having the themes of nationalism, succession in the Nasserite court, martyrs of Sufism and the history of Nematullahi dervishes, connecting the Qajar Shah with ancient kings and supporting Sufism, representing the connection between nationalism and Islam, which was purposefully conveyed by an artist by the name of Seyyed Mohammad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Calligraphy
  • Naser al-Din Shah
  • Court Iconography
  • Literature
  • Dervish
  • Seyyed Mohammad
احسانی، محمدتقی. (1368). جلدها و قلمدان‌های ایرانی، تهران: امیرکبیر.
امانت، عباس. (1398).قبله عالم ناصرالدین‌شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه:حسن کامشاد، تهران: کارنامه.
اسکندری، مینا. (1381). نقاشی روغنی (لاکی) پاپیه ماشه، ماه هنر، ش: 53، ص 149-150.
افهمی، رضا،شریفی مهرجردی، علی‌اکبر. (1389). نقاشی و نقاشان دوره قاجار، کتاب ماه هنر، ش148، ص33-24.
ایرج پور، ابراهیم. (1390). بازنگری در عرفان قاجار، نشریه ادب و زبان، ش29، ص 24-31.
احمدزاده، محمد امیر، نیازی، محمد. (1398). تأثیر گفتمان ملی‌گرایی بر بازنمایی ایران باستان در تاریخ‌نگاری دوره قاجار، ( مطالعه موردی نامه خسروان جلال‌الدین میرزا قاجار)، فصلنامه تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری، ش23، ص31-9.
احمدی طباطبایی، سید محمدرضا. (1390) مختصات انگاره قدرت در اندیشه‌های سلوکی ایران، دانش سیاسی، سال 7، ش1، ص23-5.
اکبری،محمدعلی. ( 1375). رویکرد غرب‌گرایان به نوسازی در ایران، تهران: سروش.
آبادیان، حسین. (1389). تحول مفاهیم شیعی در دوره قاجار، شیعه شناسی، ش29، ص 143-191.
آژند، یعقوب.(1392).نگارگری ایران، ج2،تهران: سمت.
برومند، ادیب (عبدالعلی). (1366). هنر قلمدان، تهران: جدید.
بهنام، پرویز.(1324). صنعت قلمدان سازی، تهران: پیام نو.
بختیاری، فریبا.(1390). گل و مرغ در هنرهای کاربردی ایران (عصر صفوی متأخر تا دوره قاجار آغازین)، کارشناسی ارشد پژوهش هنر دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: رضا افهمی، استاد مشاور: محمد خزایی.
باقرزاده، مرجان، یلمه‌ها، احمدرضا.(1387). بررسی علل جامعه‌شناسی گسترش عرفان و تصوف در دوره قاجار بر اساس نسخ خطی برجای‌مانده ( با تکیه‌بر نسخه کنز المعارف)، نشریه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، ش 87، ص 225-243.
بهدانی، مجید، مهر پویا، حسین.(1390). بررسی تصویر بهرام گور در هنر ایرانی از دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار، نگره، ش 19، ص5-19.
 بیرو، آلن.(1366). فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: باقر ساروخانی، تهران: کیهان.
پاکباز، رویین.(1385). نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
پاکباز ، رویین.(1379). دایرۀ المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
پنجه باشی، الهه.(1396). مطالعه تطبیقی دو نقاشی از زنان در دوره قاجار با رویکرد بینامتنیت، مجله زن در فرهنگ و هنر، ص453-472.
پنجه باشی،الهه.(1403). بازشناسی نحوه بازنمایی نقش‌مایه زنان در قلمدان کاظم فرزند نجفعلی هنرمند دوره قاجار فروخته‌شده در حراج چیس ویک لندن، پژوهشنامه گرافیک نقاشی،ش12، ص4-22.
حاج آقابابایی، محمدرضا.(1387). طبقه‌بندی و بررسی نثر متون عرفانی و فلسفی عصر قاجار، فصلنامه زبان و ادب پارسی، ش38،ص101-112.
حلبی، علی‌اصغر.(1372). تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران و جهان اسلامی، تهران: انتشارات بهبهانی.
 حق پناه، جعفر.( 1376). هویت ایرانی؛ چند برداشت، کیهان فرهنگی، ش 135، ص 71-70.
خلیلی، ناصر.(1386). کارهای لاکی، ترجمه: سودابه رفیعی سخایی، تهران: کارنگ.
دیده‌ور فومنی، سید جلال.(1395). مطالعه تطبیقی نقوش قلمدان‌های روسی و ایرانی به سبک روسی درمجموع آثار لاکی ناصر خلیلی،دانش هنرهای تجسمی، دوره 4، ش 1، ص 1-23.
دهخدا، علی‌اکبر.(1377). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
دل‌زنده، سیامک.(1395 ). تحولات تصویری هنر ایران بررسی انتقادی، تهران: نظر.
دهخدا، علی‌اکبر.(1377). لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
دوانی، علی.(1362). وحید بهبهانی، تهران: امیرکبیر.
ذابح، ابوالفضل.(1364).هنر قلمدان سازی، مجله موزه‌هاش 6. ص 22-31.
ذوالفقاری، حسن.(1385).هفت‌پیکر نظامی و نظریه‌های آن، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، س 14، ش 52-53. ص 67-109.
رابینسون، ب.و.( 1379). نقاشی ایران در دوره قاجار، اوج‌های درخشان هنر ایران، زیر نظر ریچارد اتینگهاوزن و احسان یارشاطر، ترجمه: هرمز عبداللهی و رویین پاکباز، تهران : آگاه.
رحیم بختیاری، عباس.(1388). رنگ‌ها در هفت‌پیکر نظامی، ، دوره 23، ش91، ص11-12.
زاهدی سرشت، هانیه.(1391). بررسی تأثیرات فرهنگی و هنری دوره قاجار در ساخت قلمدان‌های موجود در موزه ملک، کارشناسی ارشد صنایع‌دستی دانشگاه هنر تهران، استاد راهنما: محمدتقی آشوری.
زرین‌کوب، عبدالحسین.(1369). دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سلطان‌علی شاه.(1380). ولایت نامه، تهران : حقیقت.
شهبازی، علی، افشاری، مرتضی.(1399). تحلیل بازنمایی جنگ چالدران در تزیین قلمدان لاکی دوره افشاریه اثر محمدباقر، جستارهای تاریخی، سال 11، ش 2، ص 19-1.
شیرازی، معصوم علیشاه.(1339). طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران:کتابخانه بارانی، ص285-325.
طایفی، شیرزاد.(1389). بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار، مجله ادیان و عرفان، ش43، ص99-115.
فریه، ر. دبلیو.(1374). هنرهای ایران، ترجمه: پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.
فلور، ویلم، چلکووسکی، پیتر، اختیار، مریم.(1381). نقاشی و نقاشان دوره قاجاریه، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون بغدادی.
 قدیمی قیداری، عباس.(1389). بحران جانشینی در دولت قاجار، پژوهش‌های علوم تاریخی، ش1، ص106-87.
 کریم زاده تبریزی، محمدعلی.(1376). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هندو عثمانی، جلد اول، لندن: مستوفی.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی.(1363). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هندو عثمانی ج دوم، لندن: مستوفی.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی.(1379). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هندو عثمانی، جلد سوم، لندن: مستوفی.
کریم زاده تبریزی، محمدعلی.(1379).قلمدان و سایر صنایع روغنی ایران، لندن: انتشارات ساتراپ.
کن بای، شیلا.(1391). نقاشی ایرانی، ترجمه: مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
کمالی، علیرضا.(1385). دیوارنگاری در ایران، ساری: نشر زهره.
کشمیرشکن، حمید. (1393).کنکاشی در هنر معاصر ایران، تهران: نظر.
کرمانشاهی، محمدعلی.(بی‌تا). خیراتیه، بی‌جا: موسسه علامه مجدد وحید بهبهانی.
معین، محمد.(1360). فرهنگ فارسی، ج 2، تهران: سرایش.
معین. محمد.(1338). تحلیل هفت‌پیکر، تهران: دانشگاه تهران.
محمودی، فتانه.(1398). تصویرگری آثار نقاشی زیر لاکی (پاپیه ماشه) در دوره قاجار با رویکرد آیکونوگرافی، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال سوم، ش 8، ص 159-177.
محمودی، فتانه.(1400). نقش نظام‌های گفتمانی مسلط دوره قاجار در متون تصویری قلمدان‌ها، رهپویه هنرهای صناعی، سال اول، ش2، ص103-121.
مؤمنی، محسنی، محمدزاده، سیده شپول.(1399). جانشینی فتحعلی شاه و بازتاب آن در روابط خارجی، فصل‌نامه تاریخ روابط خارجی، ش 84، ص 86-67.
میرزای قمی، میرزا ابوالقاسم.( بی‌تا). رد بر میرزا عبدالوهاب منشی الممالک، نسخه خطی دانشگاه تهران.
ملک ثابت، مهدی، کاظمی زهرانی، مرضیه.(1397). وضعیت اجتماعی متصوفه نعمت‌اللهی در عصر قاجار، پژوهشنامه عرفان، ش19، ص 185- 208.
مطلبی، مسعود، ایزدی، عظیم.(1397). بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره‌های صفویه و قاجاریه، سپهر سیاست، ش18، ص 105-124.
محمدی عسگرآبادی، فاطمه.(1391). شمس عارفان، یزد: دانشگاه یزد.
 مهرآوران، محمود.(1386). اندیشه‌های حلاج در منطق‌الطیر عطار، پژوهش‌های فلسفی – کلامی، ش31-32، ص257-233.
مجتبائی، فتح‌الله.(1352). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: انتشارات ایران باستان.
 منشی، نصرالله.( 1383).کلیله‌ودمنه، مقدمه: منوچهر دانش‌پژوه، تهران: هیرمند.
نادری عالم، علی، چلیپا، کاظم.(1389). بررسی تحول نقاشی به‌ویژه منظره سازی در قلمدان نگاری دوره صفوی تا اواخر دوره قاجار، نگره،سال پنجم، ش 16، ص 43-55.
نواب شیرازی، علی‌اکبر.(1371). تذکره دلگشا؛ تصحیح: منصور رستگار فسایی، شیراز: نوید.
نظام‌الملک طوسی، ابوعلی حسن.(1372).سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام: هیوبرت دارک، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هادی پور، اصغر.(1388). از هفت‌گنبد تا هفت‌خوان، فصلنامه ادبیات فارسی، سال 5، ش 14، ص 195-212.
هدایت، رضا قلی خان.(1339). تاریخ روضه الصفای ناصری، ج9، تهران: خیام.
هادی پور،اصغر.(1388) از هفت‌خوان تا هفت‌پیکر، بهارستان سخن ، ش14، ص195-212.
هدایت، رضا قلی بن محمدهادی.(1388). تذکره ریاض العارفین، تصحیح: ابوالقاسم رادفر، گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یاوری، حسین.(1391). سیری در قلمدان‌های لاکی روغنی ایران، تهران: آذر.
یاحقی، محمدجعفر، بامشکی، سمیرا.(1388). تحلیل نماد غار در هفت‌پیکر نظامی، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، ش 4، ص 43-58.
Khalili,N,D.(1997).Lacquer of the Islamic Lands,part2(Islamic Art), Khalili Collection.Publisher ‏: ‎ Khalili Collections (December 1, 1997),ISBN-10 ‏: ‎ 1874780633.