سنجش تاریخی و تطبیقی ویژگی‌های فنی و نقش پردازی دَرهای چوبی موزه بزرگ خراسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران

2 هیات علمی دانشگاه هنر

3 دانشیار و عضو هیئت‌‌علمی دانشکده هنرهای کاربردی ،دانشگاه هنر تهران

چکیده

در میان آثار تاریخی چوبی مجموعه حرم رضوی، درهایی وجود داشته که با اجرای طرح گسترش و توسعه حرم، در دوره معاصر به انبار سازمان میراث فرهنگی خراسان در آرامگاه فردوسی منتقل شده است. این درها، در اثر آتش‌سوزی انبار، در سال 1391 و سوختن قسمتی از آنها، به مجموعه مصلی و در طی سال اخیر به مخزن موزه بزرگ خراسان راه یافته است. بررسی‌ها نشان از آن دارد که از چهار دَرِ مورد مطالعه، یک دَر، دارای کتیبهٔ شعر بوده و با استناد به یافته‌های برنارد اوکین متعلق به مدرسه بالاسر است و سه دیگر، فقط دارای تزیینات است. دَرها، کتیبه تاریخی ندارد و سوال اصلی، پیرامون سنجش تاریخی دَرهای چوبی محفوظ در موزه خراسان بزرگ با تکیه بر اطلاعات فنی و هنری ای آثار است. با مطالعات تطبیقی در اسناد و مدارک تاریخی و تزئینات وابسته به معماری دارای تاریخ (به‌ویژه کاشی، از آن جهت که شیوهٔ طراحی، با آثار چوبی همانندی داشته و تاریخ ساخت مشخص دارد) ، فرضیه پژوهش بر این امر بنیان گرفته است که ساخت آثار مذکور به دوران شاهرخ تیموری برمی‌گردد. پس از بررسی‌های دقیق روشن شد که شباهت‌ بین شیوهٔ منبت جَست، در آثار مورد بررسی با سایر آثار چوبی منتخب در خراسان و مازندران دوره تیموری،حروف و پیکره‌بندی کتیبهٔ روی دَرِ مدرسه بالاسر (دَرِ شماره 1) و عناصر تزئینی دَرِ مذکور، به همراه سه دَرِ دیگر، با کتیبه‌ها و عناصر تزئینی کاشیکاری مسجد گوهرشاد، مسجد شاه، مدرسه غیاثیه خرگرد، آرامگاه شیخ ابوبکر تایبادی و همچنین دَرِ مسجد جامع طرقبه، صندوق موزه ویرانی مشهد، دَرِ مسجد بالاسر، به عنوان آثار شاخص دارای تاریخ، در حوزه تزئینات وابسته به معماری عصر تیموری، به یافتن جواب در تایید فرضیه کمک می‌کند. گردآوری اطلاعات عمدتا بر شیوه میدانی استوار و عکس‌ها توسط نگارنده جمع‌آوری شده است. تدوین مقاله به روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی در دو بخش است:پس از معرفی و مطالعه نوع روسازی و شیوهٔ منبت آثار،به بررسی و تطبیق نوع نوشتار کتیبه دَرِ مدرسه بالاسر پرداخته شد و سپس مطالعه اشتراکات عناصر تزیینی چهار دَرِ مذکور با تزئینات وابسته به معماری، در حوزه کاشی و چوب در آثار شاخص دارای تاریخ دوره شاهرخ تیموری، مدّ نظر قرار گرفت با مطالعه تطبیقی این سه بخش، نوشتار به این منتج شد که تاریخ دَرهای چوبی مدرسه بالاسر، محفوظ در موزه کوهسنگی، به سه دهه اول قرن نهم هجری برمی‌گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical and comparative assessment of artistic and technical features of wooden doors of Khurasan Museum

نویسندگان [English]

  • alireza sheikhi 1
  • Ahmad Tondi 2
  • samad samanian 3
1 Handicrafts, Applied Art Faculty, University if Art. Tehran
2 Assistant Professor of Applied Art Faculty. University of Art.
چکیده [English]

Among the wooden works of the Holy Shrine’s collection there have been doors That are transferred to the store of Cultural Heritage and Tourism Organization of Khorasan in the tomb of Ferdowsi with the implementation of the expansion of the shrine in the various periods .That works has been transferred to Mosalla collection and in recent years to the Kurasan museum, following the  store fire in 2012 AM  and burning part of the doors. Studies show that there is an inscription on the the door of Balasar school, according to the findings of Bernard Okin and other  three doors have decorative motives only. The doors are not historical inscriptions and the main question is about the historical assessment wooden doors at the Museum of Greater Khorasan relying on the technical and artistic works. Comparative studies of historical documents, The study was based on the hypothesis that the works made during Shahrukh e timuri period. It became clear after scrutiny that helps to find solution in the confirmation of hypothesis  the similarities between the decorative elements and inscription on the  Balasar school door and decorations on the other three doors with the tile elements Ghoharshad mosque, Shah mosque, Ghiasiye Khargherd school and Tomb of Sheikh Abu Bakr e Taybadi, also the door  of azqhad Jame mosque,the box of Mashad Virani museum and the door of Balasar mosque as works in the field of architectural decoration Timurid era.
This study was done using descriptive, comparative and analytical methods in two parts. Firstly, analyzing and comparing of style of writing of Balasar school door's inscription and secondly similarities studying of decorative elements doors with decorative architecture ( in two part: tile and wood) of outstanding works in shahrukh period. Data collection is based on field study and photos collected by author. With comparative study of the three sections of this article resulted in the  history of wooden doors of Balasar school's, preserved in the Khurasan Museum built in the first three decades of the 9th century

کلیدواژه‌ها [English]

  • Timurid period
  • Kurasan museum
  • Wooden doors
  • Tiling
  • inscriptions
  • Motif and decorations
آژند، یعقوب. 1387.  مکتب نگارگری شیراز. تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. 1387.  مکتب نگارگری هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان. 1362. مطلع الشمس. تهران: فرهنگسرا.
اوکین، برنارد. 1386. معماری تیموری در خراسان. ترجمه علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
حافظ ابرو، شهاب الدین عبدالله. 1380. زبدة التواریخ. تصحیص و تعلیقات سید کمال حاج سید جوادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 خزایی، محمد. 1388.  «ساختار و نقشمایه‌های مدارس تیموری در خطه خراسان»، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. شماره یازدهم. 78-59.
خوافی، فصیح. 1339. مجمل فصیحی. تصحیح محمود فرخ. مشهد: باستان.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی. 1380. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. ج3و4. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
زکی، محمد حسن. 1320. صنایع ایران بعد از اسلام.ترجمه محمدعلی خلیلی. تهران: اقبال.
ستوده، منوچهر. 1351. از آستارا تا استارباد. جلد دوم. تهران: انجمن آثار ملی.
ستوده، منوچهر. 1366. از آستارا تا استارآباد. جلد چهارم، مجلد اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی-اداره کل انتشارات و تبلیغات.
سمرقندی، عبدالرزاق. 1383.  مطلع سعدین و مجمع بحرین. ج2.به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سمسار، محمد حسن. 1382. کاخ گلستان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شراتو، امبرتو؛ گروبه، ارنست. 1376. هنر ایلخانی و تیموری. ترجمه دکتر یعقوب آژند. تهران: مولی.
شیـخی، علیرضا؛ سامانیان،صمد و آشوری، محمدتقی. 1391. مطالعه تطبیقی هنر منبت معاصر در مراکز مهم منبت کاری ایران: اصفهان، گلپایگان آباده، شیراز و سنندج.مجله علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر. سال دوم. شماره چهارم. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.17-1.
شیـخی، علیرضا. 1387. بررسی سبک‌های منبت‌کاری معاصر در مناطق شاخص ایران (اصفهان، گلپایگان، آباده، شیراز و سنندج.  رساله کارشناسی ارشد صنایع دستی. تهران: دانشگاه هنر. راهنما: صمد سامانیان)
کیاگیلانی،سید احمد بن محمد بنعبدالرحمان. 1409ق. سراج الانساب. تحقیق سید مهدی رجایی. زیر نظر سید محمود مرعشی. قم: منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی.
کیانمهر، قباد. 1383. ارزش‌های زیبایی‌شناسی منبت سبک صفوی. رساله دکتری پژوهش هنر.تهران: دانشگاه تربیت مدرس. راهنما: مجتبی انصاری.
مدرس رضوی، میرزا محمد باقر. 1384. شجره طیبه. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. مشهد: آهنگ قلم.
مشیخه. نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.تهران: دانشگاه تهران. شماره 2143.
مولوی، عبدالمجید؛ مصطفوی، محمدتقی و شکورزاده، ابراهیم. 1388. «سیر تحول معماری و توسعه آستان قدس رضوی».مجله میراث جاویدان.سال هفدهم. شماره 65:  49-32.
نوایی، امیرعلیشیر. 1363. مجالس النفایس. به کوشش علی اصغر حکمت. تهران: منوچهری.
همدانی، رشیدالدین فضل الله. 1338. جامع التواریخ. تصحیح بهمن کریمی. تهران: اقبال.
Pope, Arthur. 1938-39. A survey of Persian art. Vol 3. Oxford university press. London.