مقایسۀ ترکیب‌بندی در‌ دو کتیبۀ ثلث طوماری از محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و محمد‌حسین شهیدمشهدی در صحن عتیق حرم امام رضا (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد ارتباط تصویری، مدرس گروه ارتباط تصویری موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری، مشهد، ایران

چکیده

صحن عتیق، از قدیمی‌ترین بخش‌های حرم امام رضا (ع) است که در آن شیوه‌های متنوع تزیین به کار رفته است. گروه مهمی از این تزیینات، کتیبه‌هایی است که بر ایوان‌ها و جرزهای آن نصب شده است. کتیبه‌های طوماری ثلث بیشترین کارکرد را در این مجموعه دارد. برخی از این کتیبه‌ها را هنرمندانی نظیر محمد‌رضا امامی‌اصفهانی از دوره صفوی و محمد‌حسین شهید‌مشهدی از دوره قاجار کتابت کرده‌اند. در کتیبه‌های این دو هنرمند از مبانی بصری ویژه‌ای جهت استواری ترکیب کتیبه‌ها استفاده شده است. در این نوشتار می‌کوشیم ترکیب‌بندی، عوامل تأثیر‌گذار در ترکیب نظیر ویژگی حروف، برخی کیفیت‌های بصری و کرسی‌بندی را مشخص کرده و تفاوت ترکیب در این دو کتیبه شناسایی شود. سؤالات این پژوهش عبارتند از: جنبه‌ها و عوامل بصری مؤثر در ترکیب دو کتیبۀ ثلث طوماری از محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و محمد‌‌حسین شهیدی مشهدی چه مواردی را شامل می‌شود‌؟ از کدام ویژگی‌های حروفِ قلم ثلث در ترکیب این دو کتیبه استفاده شده است؟ چه شباهت و تفاوت‌های بصری در این دو کتیبه وجود دارد؟ این مطالعه به‌ روش توصیفی – موردی انجام شد و جمع‌آوری اطلاعات و تصاویر براساس مطالعات کتابخانه‌ای، مصاحبه و استفاده از بایگانی تصاویر آفرینش‌های هنری آستان قدس استوار است. نتایج بررسی نشان می‌دهد، در هر دو کتیبه از ویژگی‌های اصلی خط ثلث نظیر افراشته‌ها، حروف کشیده و حروف گرداندام در ایجاد صور بصری مهمی چون آهنگ بصری، تعادل، تباین و تناسب جهت پدید آوردن ترکیب‌ استفاده شده است. استفاده از یاء راجعه، کرسی‌بندی، حرکت‌های افقی، عمودی و مورب نیز در هر دو کتیبه وجود دارد. در همه این موارد تفاوت‌هایی در نحوه استفاده از این کیفیت‌ها مشاهده می‌شود که در نهایت منجر به ایجاد فضایی آرام در کتیبه محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و فضایی پرتحرک‌ در کتیبه محمد‌حسین شهید‌مشهدی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The composition of the two inscriptions in the courtyard of the Old Emami Isfahanie and Shahid Mashhadi

نویسنده [English]

  • Samira Sadat Danandeh
Master of Graphic, Lecturer, Department of Urban and Graphic design, Eqbal Lahoori Institute of higher education, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Old Courtyard is one of the oldest parts of the holy shrine of Imam Reza (AS) in which various methods of decorations are used. An important group of these decorations are inscriptions which are installed on the porticos and their pillars. Thuluth scroll inscriptions have the most functions in this collection. Some of these scrolls are written by artists such as Mohammad Reza Emami Isfahani of Safavid era and M.H. Shahid Mashhadi of Qajar era. The special visual effects are used in inscriptions of these artists for inscriptions composition sustainability. In this article, it is tried to study composition of two inscriptions of these artists and effective factors in these compositions, such as letters feature, some visual qualities and determined seats and composition difference of two inscriptions. The questions in this research are: What are the visual aspects and factors affecting the composition of two Sols Volute Inscriptions of Mohammad Reza Emami Esfahani and Mohammad Hossein Shahidi Mashhadi? Which features of the letters of Sols writing pen are used in combination of these two inscriptions? What are the visual similarities and differences in these two inscriptions? This research was performed as case-descriptive study; data and images were collected via library and interview and also using image filing department of the Art Works Gallery of Astan Ghods Razavi. What visual similarities and differences in these two inscriptions there? This descriptive study - case and collect information and images based on a literature review, interviews and archive images artistic creations based Astan Quds. The results show that in both inscriptions, main features of the thuluth line, such as masts, drawn letters and circle letters are used in creating important visual forms such as visual song, balance, contrast and proportion to create compound. Using recurrent yā, seats packing, horizontal, vertical and diagonal moves are also existed in both inscriptions. In all these cases, some differences can be seen in the use of these qualities that eventually led to the creation of a peaceful atmosphere in the inscription of M.R. Emami Isfahanie and a vibrant atmosphere in the inscription of Muhammad Hussain Shahid Mashhadi.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Old Courtyard
  • scroll inscription
  • visual qualities
  • composition
  • Muhammad Hussain Shahid Mashhadi
  • M.R. Emami Isfahanie
اصفهانی، میرزا حبیب. 1369. تذکره خط و خطاطان، تهران: مستوفی.
اعتضادپور، علی. 1344. «ابنیه آستان قدس (ایوان طلای صحن عتیق)»، در: نامه‌آستان قدس، ش 2- 3: ص 222 – 230.
آیت‌الهی، حبیب‌الله. 1390. مبانی نظری هنرهای تجسمی، تهران: سمت.
ایرانی مدیر جریده چهره نما، عبدالحمید. بی تا. پیدایش خط و خطاطان، تهران: یساولی.
پهلوان، فهیمه. 1390. ارتباط تصویری از چشم انداز نشانه شناسی. تهران: دانشگاه تهران.
حسینی، سیّد‌هاشم. 1388. «مقایسه ویژگی‌های هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران: حرم مطهر امام رضا ‌(ع) و بقعه شیخ‌ صفی‌الدین اردبیلی»، دوفصلنامه مطالعات هنر ‌اسلامی، ش‌11: ص 105 – 132.
حسینی، سیّد هاشم، طاووسی، محمود. 1385. «تحول هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی با توجه به کتیبه‌های صفوی مجموعه‌ حرم امام رضا (ع)»، کتاب ماه هنر، ش 92 و 91: ص 64 – 58.
خراسانی، ملا‌هاشم. 1347. منتخب التواریخ، تهران: اسلامیه.
دهخدا، علی‌اکبر .1377. لغت نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
داندیس، دونیس اِ. 1385. مبادی سواد بصری. ترجمه مسعود سپهر. تهران: سروش.
یعقوب‌بن‌حسن سراج‌شیرازی. 1376. تحفه‌المحبین، به‌کوشش ایرج افشار و کرامت‌رعنا حسینی، تهران: نقطه.
سیّدی، مهدی. 1378. تاریخ شهر مشهد (از آغاز تا مشروطه)، تهران: جامی.
شایسته‌فر، مهناز. 1381. «بررسی محتوایی‌کتیبه‌های مذهبی دوران تیموریان و صفویان»، در: علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، ش 43: ص 62 – 111.
صحراگرد، مهدی. 1390. «مروری بر احوال و آثار محمد‌حسین شهید‌المشهدی در حرم امام رضا‌ (ع)‌» در: جلوه‌های هنری مکتب قاجار در آستان قدس رضوی، به‌کوشش علی ثابت‌نیا، مشهد: آفرینش‌های هنری آستان‌قدس رضوی، 1390، ص 36 – 45.
 صحراگرد، مهدی. 1392. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه‌های مسجد گوهرشاد). به‌کوشش گروه هنرپژوهی رضوان. مشهد: آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
 صحراگرد، مهدی. 1394. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (کتیبه‌های صحن عتیق). به‌کوشش گروه هنر پژوهی رضوان، مشهد: آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
فراست، مریم (1385. «‌به‌کارگیری شاخصه‌های معماری اسلامی در معماری مسجد محله؛ با تأکید بر کتیبه و نقوش هندسی‌»، در: دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، دوره 2، ش 4: ص 61 - 84 .
فضائلی، حبیب‌الله‌. ‌1362. تعلیم خط. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
فلدمن، ادموند بورک. 1378. تنوع تجارب تجسمی. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: سروش.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. 1388. فرهنگ اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
کرامتی، محسن. 1370. فرهنگ اصطلاحات هنرهای تجسمی. تهران: چکامه.
کاریونی، استفانو، ماسویا، توموکو. 1381. کاشی‌های ایرانی. ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران: مطالعات‌هنر اسلامی.
کریر، راب.  1384. تناسب در معماری. ترجمه محمد احمدی‌نژاد. اصفهان: خاک.
گارت، لیلیان. 1381. مبانی هنرهای تجسمی (به‌شیوه ای خلاق). تهران: اسرار دانش.
معین، محمد. 1381. فرهنگ فارسی، به‌اهتمام عزیز‌الله علیزاده. تهران: فردوس.
مکی‌نژاد، مهدی. 1386. «طبقه‌بندی کتیبه‌ها در معماری دوره صفوی» در: مجموعه مقالات خوشنویسی گردهمایی مکتب اصفهان، به‌اهتمام مهدی صحراگرد، تهران: فرهنگستان هنر، ص 86 – 95.
مکی‌نژاد، مهدی. 1387. تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (تزیینات معماری)، تهران: سمت.
مؤتمن، علی. 1348. تاریخ آستان قدس رضوی، مشهد: افست.
میرزا‌ابوالقاسمی، محمد صادق. 1387. کتیبه‌های یادمانی فارس، تهران: فرهنگستان هنر.
حسین‌بن‌علی‌اکبر‌موسوی‌ مغانی. 1341. بهشت شرق، مشهد: زوار.
ونگ، وسیوس. 1387. اصول فرم و طرح، ترجمه آزاده بیدار بخت، نسترن لواسانی، تهران: نشر‌نی.
مصاحبه
عبادی، محسن. 1396. مصاحبه در مکتب هنر رضوان، مشهد، 24 / 2/ 1396