تفسیر شمایل‌شناسانه‌ی نگاره‌ی «بهرام گور و آزاده در شگارگاه» در شاهنامه‌های آل اینجو (725-758ه.ق)" بر مبنای آرای پانوفسکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 استادیار و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در نیمۀ اول قرن هشتم ه. ق در شاهنامه‌های مصور شیراز با بازنمایی خاصی از نگارۀ «بهرام گور و آزاده در شکارگاه» مواجهیم که در دو شاهنامۀ «کاما»ی سلجوقی، و شاهنامۀ 833 ق تیموری، دیده نمی‌شود و آن نقشمایۀ «آزادۀ در حال مرگ» در شاهنامه‌های 731، 733 و 753 ق اینجوست.
 تاکنون، به ارتباط بستر فکری، سیاسی و اجتماعی زمانۀ ایلخانیان بر نقشمایۀ آزادۀ مُرده در نگاره‌های اینجو پرداخته نشده است. از این‌رو پژوهش حاضر می‌کوشد با تکیه بر رویکرد پانوفسکی و با روش توصیفی، تحلیلی به تفسیری متفاوت از صحنۀ مذکور در شاهنامه‌های اینجو دست یابد و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که چرا نقشمایۀ «کنیزک و بهرام سوار بر شتر» در دورۀ اینجو استمرار نیافت و به جای آن «بهرام و کنیزک مرده» تصویر شد؟ و آیا رابطه‌ و نسبتی میان ویژگی‌های ایزد باستانی بهرام با شخصیت واقعی سلاطین ایلخانی و اینجو وجود دارد که منجر به تحول نقشمایۀ مذکور شده است؟
از اهداف این پژوهش، یافتن رابطه میان نقشمایۀ «کنیزک مرده» در شاهنامه‌های اینجو و «اندیشه‌های دربار اینجو و تغییرات تفکر ایرانی» است و نیز بررسیِ نسبتِ میان ایزد باستانیِ بهرام و سلاطین دربار اینجو و ایلخانی.
براساس نتایج این تحقیق، بن‌مایۀ کنیزک مُرده در شاهنامه‌های اینجو بر اساس اعتقادات، فرهنگ و زمینه‌های اجتماعی جامعۀ ایلخانی، و آل اینجو، با تباری مغولی، شکل گرفته‌ است. شواهدی تاریخی بیانگر وجود «وجه تنبیهیِ» ابوسعید ایلخانی و رفتار خشن او در تبریز، مبنی بر تنبیه کونجاک خاتون، به‌دلیل همراهی با شوهرش در جنگ علیه سلطان مذکور است. این زن، چون «کنیزک بهرام گور»، به دستور ابوسعید به وسیلۀ لگد چارپایان، کشته شد و به نظر می‌رسد نقاشان اینجو نیز از این صحنۀ متعلق به شاهنامۀ بزرگ ایلخانی، در سه شاهنامۀ اینجو الگوبرداری کردند. همچنین گویا نقاش با تصریح بر جنبۀ حماسی داستان، سعی دارد با تأکیدِ صِرف بر کنش بهرام، شخصیت بهرام ساسانی را در حالی‌که به هیئت شاه زمانه (ابوسعید و شاهان اینجو) درآمده، به ایزد بهرام نزدیک نماید و بدین ترتیب بیشترین اهتمام را در جهت تأکید بر معنای اسطورۀ باستانیِ ایران به کار گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iconological interpretation of "Bahram Gur and Azadeh in the hunt" in the three Shahnameh of the Injuids dynasty (725- 758 hejira), based on Panofsky's approach

نویسندگان [English]

  • Masoumeh Abachi 1
  • Asghar Fahimifar 2
2 PH.D, Faculty of Arts, Tarbiat Modarres University, Tehran,Iran.
چکیده [English]

In the first half of the eighth century AH, in three illustrated Shahnamehs of Shiraz from the Injuid time, we are faced with a particular representation of "Bahram the Gur and Azadeh in the hunting ground" which is different from the Seljuk "comma" Shahnameh, and the 833 AH Shahnameh of  the Timurid period. This difference is the depiction of "Dying Azadeh" in Shahnamehs of the 731, 733 and 753 AH in Shiraz; while in the Seljuk and Timurid Shahnamehs in Shiraz, we see Bahram and his slave girl, Azadeh, riding a camel.
   Until now, no research has examined the relationship between intellectual, political and social contexts of the Ilkhanid period with the motif of the dead Azadeh in the Injuid illustrations, thus this research, which is based on Panofsky's approach, tries to achieve a different interpretation of the scene in the Injuid Shahnamehs with a descriptive-analytical method, and to answer these  questions: why the motif of "the slave girl and Bahram riding a camel" did not continue in the Injuid period, and instead of that the motif of "Bahram and the dead slave girl" was painted? And is there a relationship between the characteristics of the ancient Bahram god with the actual characters of the Injuid and Ilkhanid kings, which has led to the transformation of the motif?
    This study aims to find out a relationship between the motif of "the dead slave girl" and "the ideas of the Injuid court and the changes in the Iranian thought", as well as to study the relationship between the ancient Bahram god and rulers of the Injuid and Ilkhanid courts.
    The results suggest that the motif of "the dead slave girl" in three Injuid Shahnamehs, is rooted in the beliefs and attitudes, culture and social contexts of the Ilkhanid society, and the Injuids with Mongol origin.  Historical evidences indicate the existence of "punitive way" of Abu Said Ilkhani and his violent behavior in Tabriz, to punish Kvnjak Khatun, because she had accompanied her husband in the war against the Sultan. This woman, like “the slave girl of Bahram the Gur", was killed under animals’ hoofs by the order of Abu Said, and it seems that the injuid painters have reproduced this scene of the Great Ilkhanid Shahnameh in the three Injuid Shahnamehs. It also seems that the painter tries to approximate the character of the Sassanid Bahram – embodied as the contemporaneous king (Abu Said and the Injuid kings) - to the Bahram god, by emphasizing solely on Bahram’s action, and thus he exercises the utmost efforts to underscore the meaning of the ancient myth of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahram
  • Azadeh
  • Shahnamehs of the Shiraz School
  • Injuid
  • Iconology
آدامووا، ا. ت، گیوزالیان، ل. ت. 1386. نگاره‌های شاهنامه. ترجمۀ زهره فیضی. تهران: فرهنگستان هنر.
آژند، یعقوب. 1387. مکتب نگارگری شیراز. تهران: فرهنگستان هنر.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله. 1386. «ترکیب‌‌بندی افقی در نگارگری مکتب شیراز». آینۀ خیال. شمارۀ 5: 38-39.
ابن اثیر، عزالدین علی. 1353. تاریخ کامل اسلام. ترجمۀ ابوالقاسم حالت. تهران: شرکت چاپ و انتشارات کتب ایران.
ایمانی، الهه. طاووسی، محمود. 1390. «بررسی تطبیقی بین ادهاکشان ایران و هند در اسطوره‌ها»، نشریه مطالعات تطبیقی هنر، شمارۀ دوم، 17-28.
بری، مایکل. 1394. تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی. ترجمۀ جلال علوی نیا. چاپ دوم. نشر نی: تهران.
 بهار، مهرداد. 1376. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: نشر آگه.
بهدانی، مجید. مهرپویا، حسین. 1390. «بررسی تصویر بهرام گور درهنر ایران ازدوره ساسانی تا پایان دوره قاجار». فصلنامه نگره، شمارۀ 19، 5- 19.
معرفی نسخه‌های شاهنامه فردوسی. 1369. تهران: مؤسسۀ مطالعات تحقیقات فرهنگی.
خطیبی، ابوالفضل. 1380. «داستان بهرام گور و آزاده و نکاتی در تصحیح متن شاهنامه»، نشر دانش، شمارۀ 102، 15-21.
حسنی، محمد رضا. 1392. "تحولات نقاشی ایرانی در عهد ایلخانان «مطالعۀ موردی: شاهنامۀ بزرگ ایلخانی»". پایان‌نامۀ دکتری پژوهش هنر. دانشکدۀ هنر و معماری. دانشگاه تربیت مدرس.
خوب‌نظر، حسن. 1380. تاریخ شیراز. تهران: سخن.
ری‌یس، ژولین. 1381. «تاریخ ادیان، پدیدارشناسی، هرمونوتیک: نگاهی به آثار میرچا الیاده»، ترجمه جلال ستاری، در اسطوره و رمز در اندیشۀ میرچا الیاده، تهران: مرکز، 105-121.
زرین کوب، عبدالحسین. 1374. پیرگنجه در جست وجوی ناکجاآباد. چاپ دوم. تهران: سخن.
سرلو، خوان ادوارد. 1388. فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.
شالم، آوینوآم. 1386. «نقش زربفت بهرام گور: تکه ابریشم محفوظ در موزۀ دیوتسیزن سن‌آفرا در آواکسبورگ و شیوه‌های تفسیر یک مضمون متداول»، ترجمۀ سید داود طبایی، در زبان تصویری شاهنامه، تهران: فرهنگستان‌هنر.
شیرازی، عبدالله. 1357. تاریخ وصاف الخضره. مصصح: عبدالمحمد آیتی. تهران: نشر بنیاد.
عبدی، ناهید. 1390. درآمدی بر آیکونولوژی: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.
عدالت، عباس. 1389. «فرضیۀ فاجعه زدگی: تأثیر پایدار فاجعۀ مغول در تاریخ سیاسی، اجتماعی و علمی ایران»، نشریۀ بخارا، شمارۀ 77 و 78، 227-262.
فردوسی، ابوالقاسم. 1374. شاهنامه فردوسی. به تصحیح ژول مُل. تهران: بهزاد.
عمید، حسن. 1363. فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیر کبیر.
غروی، مهدی. 1352. «قدیمی‌ترین شاهنامۀ مصور جهان، شاهنامۀ فیروز پشتونجی دستور بلسارا معروف به شاهنامه موسسه کاما بمبئی، متعلق به اوایل قرن هفتم»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 135، 41-44.
مستوفی قزوینی، زین‌الدین ابن حمدالله. 1387. ظفرنامه. مصحح: مهدی مداینی و دیگران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نیکخواه، هانیه. 1391. «واکاوی رازهای تداوم هزار ساله‌ تصویر بهرام گور و آزاده». نامه هنرهای تجسمی و کاربردی. شمارۀ 9، 19-35.
هینلز، جان راسل. 1389. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ باجلان فرخی..چاپ سوم، تهران: اساطیر.
 
Harper, P. O. 1978. The Royal Hunter, New York, Asia Society in association with J. Witherhill.
Panofsky, Erwin. 1972. Studies in iconology (humanistic themes in the art of the renaissance. Icon Editions, New York.
Panofsky, Erwin. 1955. Meaning in the Visual Arts, Dobleday Anchor Books, New York.
Van Straten, Roelof. 1994. An Introduction to Iconography, tr. P. de Man, London, Taylor & Francis.