نشانه‌شناسی اجتماعی واقعه‌ی معاد در نگارگری عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا (س)

10.22070/negareh.2021.13553.2647

چکیده

در توصیف نگارگری ایرانی به‌ویژه با موضوعات دینی و فرا مادی همواره تأکید بر درون‌گرایی، دنیای پررمزوراز و ساحت قدسی این آثار است، اما علیرغم بن‌مایه‌ی متعالی این نگاره‌ها نباید از وجه انسانی و بسترهای اجتماعی شکل‌گیری این آثار غافل ماند، چراکه نگاره‌های مذکور علاوه بر رسالت بیان حقایق ملکوتی، همچنان اطلسی فرهنگی منعکس‌کننده‌ی فضای عقیدتی، بافت تاریخی، اندیشه‌های سیاسی و زمینه‌های اجتماعی عصر خویش نیز هستند و دو ساحت را به یکدیگر پیوند می‌دهند. بر این اساس مسئله اصلی در پژوهش حاضر مطالعه‌ی نگاره‌هایی با مضمون معاد در عصر صفوی و تحلیل فنی و محتوایی آن‌ها از زاویه‌ای متفاوت و مهجور است. بدین معنی که وجه مادی و اجتماعی تولید این نگاره‌ها که همواره تحت تأثیر معانی ارزشی و اعتقادی قرارگرفته و کمتر به آن پرداخته‌شده، موردتوجه قرار می‌گیرد. هدف آن است که از مجرای نگاره‌های مضمون معاد، به هویت‌یابی سلسله صفوی و شناخت الگوهای زیبایی‌شناسی و پارادایم‌های مسلط آن پرداخته شود. پرسش مطرح‌شده این است که گذر از ساختار بصری به معنا در نگاره‌های واقعه‌ی معاد عصر صفوی چگونه صورت پذیرفته است؟ روش تحقیق توصیفی و تحلیل محتوا با رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی تصویر است و گردآوری اطلاعات از طریق منابع اسنادی و مشاهده مستقیم صورت پذیرفته است. نتایج مطالعه نشان داد، حضور ثابت فرا نقش‌های ترکیبی و بازنمودی روایی و منابع نشانه‌ای مشترکی چون بردار، ارزش اطلاعاتی، قاب‌بندی و برجسته‌سازی در نحو بصری نگاره‌ها، منتج از فضای گفتمانی حاکم و الگوی یکسان اجتماعی در این عصر است؛ گفتمان تشیع که مهم‌ترین رکن آن مهدویت و موعودگرایی بود و با هوشمندی متولیان آن جهت مشروعیت بخشی ساختار سیاسی به نظام‌های نشانه‌ای چون نقاشی نیز نفوذ کرد تا از آن به‌عنوان ابزاری تبلیغی برای پیشبرد مقاصد دیپلماسی زمامداران صفوی استفاده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Social Semiotics of The Resurrection Event in Safavid Miniatures

نویسنده [English]

  • Neda Shafighi
Phd in art, Art faculty, Al-zahra university, Tehran,
چکیده [English]

In describing Iranian painting, especially with religious and metamaterial subjects, the emphasis is always on introversion, the mysterious world, the mystery and the sacred realm of these works. But, despite the transcendent nature of these paintings, the human aspect and social contexts of the formation of these works should not be neglected. Because these paintings, in addition to the mission of expressing the truths of heaven, such a cultural atlas, also reflect the ideological space, historical context, political ideas and social contexts of their time and connect the two areas. Accordingly, the main issue in the present study is the study of resurrection-themed miniatures in the Safavid era and the realm of their rule and also their technical and content analysis from different and abandoned aspects. The aim is to identify the Safavid dynasty and to recognize its aesthetic patterns and dominant paradigms through the thematic miniatures of the resurrection. The method of research is descriptive and content analysis with the approach of social semiotics of the image, and information is collected through documentary sources and direct observation. The question is how the transition from visual structure to meaning has taken place in the miniatures of the event of the resurrection of the Safavid era? The results of the study showed that the semantic implications of the Qur'anic miniatures of the Safavid era can be found on two levels; first, as a translation of the Qur'anic text and concepts in explicit and implicit layers, and then, through research into the context of the production of works, in order to understand the hidden and indirect social meanings. The work of art is always a reflection of the social and cultural conditions of its time, and its form and content are the product of attachments to the artist's belief system, and the work belongs to a specific way of thinking or reflects the cultural and ethnic affiliations of the history and land in which it was produced. Applying the theoretical framework of social semiotics of image showed that this method is an effective tool in reading and multifaceted analysis of Iranian painting and can address the above issues. This method reveals the formal and textual meanings of the images, the textual layers and the social references of the images through formalistic study and syntactic structure of the images, modeling from the sources of their signs, and then cataloging and analyzing the existing explicit and implicit meanings. The finding is due to the dominant discourse influences in this period. In other words, the constant presence of mixed meta-maps and narrative representation in the visual form of all these works and sources of common signs such as vector, information value, framing and visualization of images, resulting from the prevailing discourse space and uniform social pattern in this era. Shiite discourse, the most important elements of which was Mahdism and Promise, with the intelligence of its custodians to legitimize the political structure, also infiltrated symbolic systems such as painting to use it as a propaganda tool to advance the diplomatic goals of Safavid rulers. Therefore, by using the tools of social semiotics analysis of images and by passing through visual structure, common sources of signs can be found in paintings influenced by the Safavid Qur'an, which proves the establishment of the same pattern in these paintings, and based on their effectiveness can be identified and interpreted from dominant discourse. It also explains that the main motive for creating these paintings depends more on the political spirit of the time than on the doctrinal goals, and in other words, reveals their self-creation; this means that at first glance, images seem to be a tool in the service of religion, but in fact they are a tool for political-propaganda exploitation and legitimation of the institution of power. In matters related to the hereafter, what is primarily discussed is the belief in the issue of resurrection and the principle of resurrection as one of the principles of Islam, but what is evident in the analysis of the context, reference to the social context of these images and even the choice of scene is a directional choice to convey the ideological message of text producers. For this reason, we encounter the primacy of the Shiite-oriented vision over the main narrative and the promised metaphorical atmosphere of the resurrection, which is influenced by social conditions and discourse conflicts of the first half of the Safavid period. The government was established with the intention of establishing political unity in Iran. The sources of semiotics, syntactic structure, and overall visual presentation in these paintings played a role in highlighting religious goals and political discourses, but the subject and content of concepts, has played a more significant role in motivating the creation and illustration of images in conjunction with the dominant discourse of society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Resurrection
  • Miniature
  • Social Semiotics of Image
  • Safavid Era
قرآن کریم
ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، (1387)، الغیبه، ترجمه محمدجواد غفاری، تهران، دارالکتاب الاسلامیه.
 ابراهیمی، آمنه، (1394)، گذری بر پدیده جوانمردی در جامعه و فرهنگ ایران عصر صفوی، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، قابل‌دسترسی در: www.cgie.org.ir، بازیابی شده در تاریخ 6/6/1400.
 ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1408) ق، روض الجنان و روح الجنان، ج 15 و 13، مشهد، آستان قدس رضوی.
الرائد، جبران مسعود، (1381)، فرهنگ الفبایی عربی –فارسی، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد، آستان قدس.
الشیبی، کامل مصطفی، (1374)، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
چندلر، دانیل، (1387)، مبانی نشانه‌شناسی، مترجم مهدی پارسا، تهران، سوره مهر.
حسینی استرآبادی، سید حسین بن مرتضی، (1364)، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش احسان اشراقی، تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
حقایق، آذین، سجودی، فرزان، (1394)، تحلیل معناشناختی دونگاره از شاهنامه فردوسی بر اساس الگوی نشانه‌شناسی اجتماعی تصویر، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی 20(2): 5 تا 12.
خنجی اصفهانی، فضل ا... روزبهان، (1382)، تاریخ عالم‌آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب.
خیری، مریم؛ موسوی لر، اشرف و دیگران، (1394)، نگاه به‌مثابه یک منبع نشانه‌ای در نگارگری ایران(تا اواسط دوران صفوی)، دو فصلنامه‌ی نامه‌ی هنرهای تجسمی و کاربردی(16): 69-59.
خیری، مریم، (1395)، خوانش نشانه شناختی نگاه در هنر نقاشی با تأکید بر نقاشی اواسط دوران صفوی و قاجار، رساله دکتری پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا، تهران.
در کرویس، دیرک، (1384)، شاردن و ایران: تحلیلی از اوضاع ایران در قرن هفدهم میلادی، ترجمه حمزه اخوان تقوی، تهران: فرزان.
راوندی، قطب‌الدین، (1378)، جلوه‌های اعجاز معصومین (ع)، ترجمه غلامحسین محرمی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
سجودی، فرزان، (1393)، نشانه‌شناسی گفتمانی، سخنرانی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران، 10 خرداد.
سیوری، راجر، (1366)، ایران عصر صفوی، تهران: مرکز.
شورمیج، محمد، (1394)، شیخ بهایی و حکومت صفویه، فصلنامه مطالعات تاریخ ایران اسلامی، (1): 65-47.
شیخ صدوق، محمد بن علی، (1405) ق، کمال‌الدین و تمامه النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
صفت گل، منصور، (1381)، ساخت نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا.
صمدی، قنبرعلی، (1384)، دکترین مهدویت؛ چیستی، خاستگاه، ضرورت‌ها و راهکارها، فصلنامه انتظار موعود 16: 182-151.
طباطبایی، محمدحسین، (1371)، تفسیر المیزان، ج 15، قم، جامعه مدرسین.
طباطبایی، محمدحسین؛ حسن‌زاده، حسن، (1385)، معنویت تشیع، تهران: تشیع.
علیخانی، علی‌اکبر، (1380)، عدالت در اندیشه سیاسی امام علی (ع)، اندیشه حوزه، (27): 84-57.
عیاشی، ابونصر محمدبن‌ مسعود، (1379)، تفسیر عیاشی، ج 2، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، بنیاد بعثت.
فرهانی منفرد، مهدی؛ خلیلی، نسیم، (1389)، اندیشه موعودگرایی در دوره صفویه، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران. دانشگاه الزهرا 20(8): 113-87.
فور، دیلم، (1380)، نظام قضایی عصر صفوی، ترجمه حسین زندیه، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
فیرحی، داود، (1382)، مختصات عمومی امامت شیعه، فصلنامه شیعه شناسی، (3 و 4): 167-133.
کرس، گونتر، (1392)، نشانه‌شناسی اجتماعی از نظریه تا کاربرد، ترجمه سجاد کبگانی و دیگران، تهران، نشر مارلیک.
کلینی، محمد بن یعقوب، (1390)، اصول کافی، ترجمه عباس حاجیانی، قم، نشر موعد اسلام.
لاهیجی، بهاءالدین، (1373)، تفسیر لاهیجی، ج 3، تصحیح مسعود معلم پور، تهران، ولایت.
متی، رودی، (1393)، ایران در بحران؛ زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
مجلسی، محمدباقر، (1403) ق، بحارالانوار، ج 39، به تصحیح محمدباقر محمودی و عبدالزهرا علوی، بیروت، دارالاحیا تراث العربی.
مجلسی، محمدباقر، (1416) ق، بحارالانوار، ج 6، به تصحیح محمدباقر محمودی و عبدالزهرا علوی، بیروت، دارالاحیا تراث العربی.
منتظر القائم، اصغر؛ جعفری، علی‌اکبر، (1390)، دولتی به کام رندان؛ مروری بر اهمیت و نقش دولت صفویه در تاریخ تشیع، سوره اندیشه(56 و 57): 237-229.
معموری، علی، (1392)، تحلیل ساختار روایت در قرآن، تهران: نگاه.
مهدی زاده، علیرضا، (1395)، بررسی مضمونی نگاره‌های نسخه فال‌نامه تهماسبی؛ شاهکار هنر شیعی عصر صفوی، تاریخ و فرهنگ 48 (97): 130-105.
نجفی نژاد، سعید؛ جدیدی، ناصر، (1396)، ظهور باورهای شیعی در سیاست مذهبی شاه‌تهماسب اول صفوی، نشریه شیعه پژوهی (13): 145-121.
نفیسی، سعید، (1394)، سرچشمه تصوف در ایران، تهران، اساطیر.
نوروزی، جمشید؛ رمضانی، شهرام، (1394)، علل تعامل سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن، پژوهشنامه تاریخ اسلام، 5 (19): 148-119.
ون لیوون، تئو، (1395)، آشنایی با نشانه‌شناسی اجتماعی، ترجمه محسن نوبخت، تهران، نشر علمی.
همدانی، میر سید علی، (1382)، رساله فتوتیه، تهران، اساطیر.
یاوری، حورا، (1387)، روانکاوی و ادبیات، تهران، سخن.
Farhad, Masssumeh; Bagci, Serpil, 2010, Falnama the book of omens. USA, Thames & Hudson.
Hall, E, 1964, Silent assumptions in social communication, Disorders of communication (42): 41-55.
Jewitt,carey & Rumiko oyama, 2001, Visual meaning: a social semiotic approach. Edited by Teo Van Leeuwen & Carey jewitt. London: Routledge.
Kress, G; Van Leeuwen, T, 1996, Reading images: the Grammar of Visual Design, London, Routledge.
Perry, Elise, 2010, rise of Shiism in Iran, cross-sections journal (6):136-121.
Vanleeuwen, Teo & C Jewitt, 2001, Handbook of visual analysis, London, Routledge.
Vanleeuwen, Teo, 2005, Introducing social semiotics, London, Routledge.