مطالعه تطبیقی تزئینات و اجزای ساختار محراب گچ‌بری امامزاده ربیعه خاتون اشترجان با منبر چوبی مسجد جامع نائین در قرن هشتم هـجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری باستان شناسی ( دوران اسلامی) دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2020.5140.2403

چکیده

وجوه اشتراک بین نقوش به کار رفته در یک حرفه و صنعت در میان یک خاندان، باعث تأثیرگذاری تعدادی از آن نقوش بر صعنت و حرفه‌یی دیگر از آن خاندان می‌شود. شاهدی از این مدعا را، در میان هنرمندان گچ‌بر و نجار کرمانی در قرن هشتم هجری می‌توان ملاحظه نمود. وجود خاندان هنرمند گچ‌بر کرمانی که چند نسل در نقاط مختلف به سفارش بزرگان و حاکمان، کارهای شاخص گچ‌بری از خود بر جای گذاشته‌اند، باعث تأثیر‌گذاری بر سایر حرف و صنایع آن خاندان، همچون نجاری شد. بازشناسی و شناخت ویژگی‌های بصری محراب گچ‌بری امامزاده ربیعه‌خاتون اشترجان و منبر چوبی مسجد جامع نائین و همچنین مطالعه تطبیقی نقوش، اجزای ساختار و کتیبه‌های محراب گچ‌بری امامزاده ربیعه‌خاتون با منبر چوبی مسجد جامع نائین اهداف اصلی این پژوهش است. در این راستا، سوالاتی که در این مقاله پاسخ داده می‌شود؛ 1. چه ویژگی‌های بصری را، می‌توان برای محراب امامزاده ربیعه‌خاتون و منبر مسجد جامع نائین، در قرن هشتم هجری برشمرد؟ 2. چه وجوه اشتراکی بین نقوش، اجزای ساختار و کتیبه‌های محراب امامزاده ربیعه‌خاتون با منبر مسجد جامع نائین وجود دارد؟ روش یافته‌اندوزی بر پایه مطالعات میدانی، و با استناد به منابع مکتوب صورت گرفته که به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، به تحلیل داده‌های به دست آمده از نمونه‌های مطالعاتی می‌پردازد. دستاوردهای حاصل از این پژوهش؛ تعدادی از نقوش، اجزای ساختار و کتیبه‌های محراب گچ‌بری امامزاده ربیعه‌خاتون همانند؛ مشابهت در قاب‌های احاطه کننده نقوش، فرم قرارگیری اسلیمی‌ها، کاربرد گل ختایی چندپَر، استفاده از نوعی اسلیمی ساده، کاربرد فرم دایره‌ای‌شکل، مشابهت در فرم تیزی قوس طاق‌نما و مماس بودن آن با خطوط محیطی لچکی، اختصاص یافتن دیواره‌های سمت راست به کتیبه هنرمند سازنده محراب/منبر و سمت چپ به کتیبه تاریخ ساخت محراب/منبر، فشردگی و شلوغی زمینه کتیبه‌ها؛ مشابه و قابل قیاس با نقوش، اجزای ساختار و کتیبه‌های منبر چوبی مسجد جامع نائین است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Decoration and Structural Components of Stucco Mihrab in the Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan and Wooden Pulpit of the Masjid-I Jami of Nain in the 8th Century AH

نویسنده [English]

  • Zahra Rashednia
Art University of isfahan
چکیده [English]

The similarities between the motifs used in a profession and industry in a family, influence some of those motifs in another industry and profession from that family. Evidence of this claim, the stucco artist and carpenter Kermani, can be seen in the eighth century AH. The existence of the plasterer artist family of Kermani, which for several generations have made distinguished stucco work by the order of the elders and rulers, influenced the other works and industries of that family, such as carpentry. The old custom that had long been prevalent among Iranians, and was inherited from father to son or master to apprentice, made it possible for most families to master a variety of professions and industries. This tradition continued throughout the Islamic era; the most famous instance is the rise of the tile maker, Abu Tahir Kashani, in the seventh century AH. Their works, such as the mosque's Mihrab, the star tiles, cross, the various vessels that adorn the museums and collections, continued until the mid-eighth century AH. Other remaining examples of the works by the Kermani family that emerged in the 8th century AH with the financial and political support of the powerful ruling governments include the stucco Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan (available at the National Museum of Iran, Museum number 3271); by (amal) "Masoud Kermani", stucco Mihrab of Masjid-I Kucha-yi Mir in Natanz; (registration number 209 and dated 31/4/1313) amal "Haidar Kermani", stucco Mihrabs of Masjid-I Kermani Turbat-I Jam, amal "Khaju bin Zaki bin Mohammad bin Masoud Kermani", wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain (registration number 144 and the date 15/10/1310) amal " Mahmoud Shah bin Mohammed Alnqash Alkrmany", and wooden pulpit of Masjid-I Jami Yarand Natanz; amal" Mohammad bin Ostad Haidar Kermani". The objective of this paper is the visual recognition of the Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan and the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain, and the main purpose of this research is a comparative study of motifs, structural components and inscriptions of the Mihrab of Imamzadeh Rabieh a Khatoon of Oshtorjan and the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain. In this regard, the questions that will be answered in this article are: 1.What visual characteristics can be mentioned for the Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan and the pulpit of Masjid-I Jami of Nain in the eighth century AH? 2.What are the similarities between the motifs, structural components, and inscriptions of the Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan and the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain? Method of data collection has been based on field studies with reference to published material. Based on the quiddity and method, the present study is a descriptive-analytical research with a comparative approach. Data were collected and analyzed using library research and field research methods, and documenting works. The statistical society of this research has been introduced by visiting about seven buildings in different regions of Iran, such as Nain, Natanz, Turbat-I Jam, ... and museum items (Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan available in the Islamic section of the National Museum of Iran), as well as photographing them which was followed by software analysis of motifs and inscriptions. Two cases of the Stucco Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan and the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain were examined. The method of sampling was based on the existence of the greatest similarity between the two works, and finally, a comparative study of these two works and other works of the statistical society, enabled us to achieve a number of common features between them. The results indicated that a number of motifs, structural components and inscriptions on the stucco Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan are similar and comparable to that of the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain, namely, similarity in the frames surrounding the motifs, form of placement of arabesque, application of rounded form, sharp form of the arch of the blind arcade and its tangent to the peripheral lines of the spandrel, assignation of the right walls to the inscription of the name of the artist of the Mihrab/ pulpit and the left one to the inscription of the date, as well as compaction and detailing of the field inscriptions. Therefore, considering that the eighth century AH was the era of stucco, and the stucco works of this period are significant, and also the chronological antecedent of the Mihrab of Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan (708 AH) to the wooden pulpit of Masjid-I Jami of Nain (711 AH), stucco artist Kermani has influenced the carpenter Kermani, while on the other hand, some artists have been master of arts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Stucco Mihrab
  • Wooden Pulpit
  • Decorations
  • Structural Components
  • Masjid-I Jami of Nain
  • Imamzadeh Rabieh Khatoon of Oshtorjan
آبیار، منصور. 1381. «بررسی کتیبه‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران». اثر. شماره 35. صص 74 ـ 84.
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان. 1368. مراه البلدان. جلد چهارم. تهران: دانشگاه تهران.
اعظم‌واقفی، حسن.1386. میراث فرهنگی نطنز. جلد چهارم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
برونشتاین، لئو.1387. آثار چوبی تزیینی در دوران اسلامی. در کتاب: سیری در هنر ایران (از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز) جلد ششم . ترجمه پرویز مرزبان. زیر نظر آرتر اپهام پوپ و فیلیس اکرمن: 3024 ـ 3048. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بلاغی، عبدالحجت. 1369. تاریخ نائین. تهران:  [چاپخانه مظاهری].
تقوی نژاد، بهاره. 1396. «تزیینات محراب‌های گچ‌بری دوره ایلخانی در ایران تحلیل سبک شناختی بر مبنای ترکیب بندی و نقش‌مایه‌ها». رساله دکتری رشته پژوهش هنر. دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده پژوهش‌های عالی هنر و کارآفرینی.
جعفری فرد. زهرا. 1393. «مطالعه و طبقه‌بندی آرایه‌های چوبی دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری در ایران امروزی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان‌شناسی. دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت.
دهقانی، طیبه. 1392. «بررسی نقوش منبر مساجد جامع نایین و سوریان و مقایسه آن با نقوش محراب‌های گچ‌بری قرن هشتم». پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی. دانشگاه هنر تهران. دانشکده هنرهای کاربردی.
دهقانی، طیبه و صمد سامانیان. 1394. «بررسی تطبیقی طرح و نقش منبر مسجد جامع نائین و منبر مسجد جامع سوریان». فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. دوره 6. شماره 19.
دیماند، موریس اسون. 1383. راهنمای صنایع اسلامی. ترجمه عبدالله فریار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
راشدنیا، زهرا. 1393. مطالعه ویژگی‌های تزیینی آثار گچ‌بری هنرمندان کرمانی و پراکندگی آن در قرن هشتم هـ. ق. پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد رشته باستان‌شناسی. دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت.
رجبی، پرویز.1390. کاشان نگین انگشتری تاریخ ایران. تهران: پژواک کیوان.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. 1352. آثار ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی.
سلطان‌زاده، حسین. 1390. نائین؛ شهر هزاره‌های تاریخی. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
سهرابی نصیرآبادی. مهین. 1369. «مرمت و حفاظت آثار تاریخی - فرهنگی چوبی؛ مطالعه در حفاظت و مرمت منبر مسجد جامع نائین». پایان‌نامه کارشناسی رشته مرمت آثار تاریخی دانشگاه هنر. دانشکده پردیس اصفهان.
شهیری، شهاب. 1380. «معرفی یک محراب استثنایی تجلی قرآن در معماری محراب مساجد». گلستان قرآن، شماره 77، 22 ـ 26.
صارمی نائینی، داوود. 1374. بررسی و تحقیق بناها و اماکن اسلامی (معماری اسلامی) شهرستان نائین از صدر اسلام تا دوره قاجار. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان‌شناسی. دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده علوم انسانی.
صالحی‌کاخکی، احمد، بهاره تقوی‌نژاد، و زهرا راشدنیا. 1395. «مطالعه ویژگی‌های تزیینی آثار گچ‌بری هنرمندان کرمانی در دوره ایلخانی تا ابتدای دوره تیموری». نگره. 11(37). 19ـ 31.
گلمبک، لیزا. 1364. «دوره‌های ساختمانی مجموعه تاریخی تربت شیخ جام». ترجمه باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. مجله اثر، شماره‌های 10 و 11: صص 16-57.
نفیسی، مرسده. 1389. «بررسی نقوش محراب‌های گچ‌بری دوره‌ی ایلخانی در شهرستان اصفهان و حومه‌ی آن». پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته هنر اسلامی. دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده هنر ادیان و تمدن‌ها.
نوحی، آیه. 1391. «بررسی نقوش منبر مسجد جامع نائین و کاربرد آن در هنر چوب». پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی (منتشرنشده). دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده هنرهای تجسمی.
نوحی، آیه و آزاده یراقچی. 1391. «کاربرد نقوش سنتی منبر مسجد جامع نائین در طراحی داخلی». سومین همایش ملی معماری داخلی و دکوراسیون، اصفهان، موسسه آموزش عالی دانش‌پژوهان.
نوروزی قره قشلاق، حسین. 1394. «بررسی نقوش منبر مسجد جامع نائین در راستای شناخت تزئینات چوبی دوره ایلخانی». کنفرانس بین المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق‌های آینده، نگاه به گذشته.
نیکزاد امیر حسینی، کریم. 1335. فهرست تاریخچه مصور ابنیه تاریخی اصفهان. اصفهان: داد.
نیکزاد امیر حسینی، کریم. 1337. «مسجد جامع نائین». مجله فرهنگ اصفهان. شماره 20. صص. 27 ـ 30.
 ویلبر، دونالد. 1346. معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هنرفر، لطف الله. 1344. گنجینه آثار تاریخی اصفهان. اصفهان: کتابفروشی ثقفی.
هیل، درک و الگ گرابار. 1386. معماری و تزئینات اسلامی. ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند. تهران: علمی و فرهنگی.
Papadopoulo, Alexander. 1979.Islam and Muslim Art. translation Robert Erich Wolf.New York:Harry n. Abrams, inc.
Smith, Myron bement.1938.The Wood Mimbar in the Masdjid-I Djami Nain. Ars Islamica.Vol.5,N.1. Published in The Smithsonian Institution and Departement of the History of Art, University of Michigan.PP.21-32.
Wittek,paul.1938.Epigraphical Notice. Ars islamica.Vol.5, N.1Published in The Smithsonian Institution and Departement of the History of Art, University of Michigan.PP:33-35.