مطالعه و تحلیل نقوش هندسی گسسته در ظروف فلزی دوره سلجوقی (نمونه موردی 4 اثر فلزی موجود در موزه آرمیتاژ)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استادیار دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 استادیار دانشکده چندرسانه‌ای، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2021.14220.2735

چکیده

هندسه از سالیان دور موردتوجه معماران، صنعت‌گران و هنرمندان بوده و در دوره سلجوقی پیشرفت زیادی داشته است. در این دوره علاوه بر هندسه، فلزکاری نیز به اوج خود ‌رسید. نمونه‌های ظروف فلزی این دوره دارای نقوش هندسی هستند و برخلاف نقوش هندسی که گسترده و قابل تکثیر هستند در قاب واگیره دایره محصورشده و جزو نقوش گسسته محسوب می‌شوند. علیرغم اهمیت این نقوش در هنر اسلامی به نظر می‌رسد تاکنون مطالعات زیادی بر روی این نقوش هندسی که دارای ترسیم هندسی متنوعی هم هستند صورت نگرفته است. پژوهش پیش رو به دنبال پاسخگوی به این سؤالات است: 1. نقش هندسی موجود در آثار فلزی دوره سلجوقی از چه الگوها و تناسبات هندسی، بهره گرفته‌شده است؟ 2. با چه شیوه ترسیمی می‌توان به آن نقش هندسی دست‌یافت؟ بر همین اساس در این مقاله 4 نمونه از آثار فلزی موجود در موزه آرمیتاژ که دارای تزیینات نقش گسسته هندسی است به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای، موردمطالعه قرارگرفته و شیوه ترسیمی آن‌ها بررسی‌شده است. بر اساس این مطالعه مشخص گردید بیشتر این نقوش بر پایه ستاره شش‌پر هستند که با چندضلعی‌ها و دایره‌ها ترکیب‌شده‌اند. ترکیب این نقش‌ها بر مبنای شش‌ضلعی است و با توجه به تقسیمات شش‌ضلعی‌ها بر مبنای ستاره شش پر می‌توان به نحوه ترسیم این نقوش پی برد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Analysis of Discrete Geometric Patterns in Metal Vessels of the Seljuk Era (Case Study of Four Metal Works in the Hermitage Museum)

نویسندگان [English]

  • Shiva Kashani 1
  • Abolfazl Abdullahi Fard 2
  • Hamide Hormati 3
1 MA student in Islamic Art University ,Tabriz
2 PhD, Assistant Professor, Faculty of Visual Arts, Tabriz University of Islamic Art, Tabriz
3 PhD, Assistant Professor, Faculty of Multimedia, Tabriz University of Islamic Art, Tabriz
چکیده [English]

One of the artistic features of Islamic arts is geometric patterns in decorative elements of Muslim artworks. These geometric patterns are one of the most widely used patterns in Islamic art and architecture, created by the combination of geometric forms such as triangles, squares, rectangles and circles. Geometric patterns existed before Islam, but they get a lot of attention during of Islamic period. On the other hand, the development of these patterns in architecture and handicrafts can be considered as the achievement of the Seljuks. This period is considered as one of the brilliant periods of Islamic civilization in historical, cultural, artistic, and scientific developments. That not only has vastly developed in the field of artistic decorations, also accounted as the golden age of technological and industrial progress. One of the industries that has reached its peak of prosperity in this period is the art of metalworking, which is evidenced by the metal vessels remaining from this period. The metal works of the Seljuk period show the change and evolution of metalworking art from the Sassanid period onwards. They express the special features of the Khorasan school, which included the cities of Great Khorasan, Neishabour, Herat, Balkh, and Merv. There is significant variation in the metalwork patterns of the Seljuk period, such as geometrical patterns. These motifs are sometimes spread over the field of work and are sometimes enclosed within a circular framework. But, most of them include rosettes. Since it resembles a flower or rosette we call this pattern a geometric rosette with an outer ring that forms a central star by a variable number of "petals" that are encircled. Their geometric structure shows that these patterns have a special drawing method. The purpose of this study was achieving the geometric patterns and proportions and drawing methods of these patterns. According to that, studies on rosette patterns in this period were very few. Recognition of available patterns on the metal vessels of this period and drawing patterns can be effective in expanding them. This research is exploring to answer these questions that what geometric patterns and geometric proportions have been used in the geometric patterns of metal works in the Seljuk period? And how can that geometric pattern be achieved? According to that, in this article, an attempt has been made to use descriptive-analytical methods, and by using library studies and providing step-by-step models, the drawing methods of geometric patterns be presented in the four Seljuk metal works in the Hermitage Museum. Hermitage Museum is one of the largest museums in the world and there are many Islamic works in it that part of them belongs to the Seljuk period. Its metal works include geometric patterns, especially rosettes that the knowledge of them can lead to more variety and newer geometric pattern drawing. According to that, four samples of Seljuk metal works in the Hermitage Museum were analyzed in this study. It includes a bronze plate from the 11th century, an expanse of silver in the late 11th and the early 12th centuries, a bronze pot from the 12th century, and a bronze pottery dating back to the late 12th and the early 13th centuries. The proposed drawing method of this research is based on six-pointed star divisions that are written in the book "Geometric Concepts in Islamic Art (Illustrated collections of the International Islamic Festival) by Assam Al-Saeed and Aisha Parman. In this book, two methods of dividing six-pointed stars are explained. There are different divisions in six-pointed stars; one, concentric stars drawn from hexagonal hemispheres, and the other from hexagonal corners. In this research, the desired geometrical design has been drawn according to the points derived from those divisions. In this study by drawing the geometric patterns of four Seljuk metal works in the Hermitage Museum, it was concluded that discrete geometric patterns in these works are based on a six-pointed star that is combined with polygons and circles. The composition of these patterns is based on hexagons, and according to the hexagonal divisions based on the six-pointed star, it can be understood how the existing geometric patterns on these four Seljuk metal works can be drawn. This analysis indicated that despite its simplicity, the practical geometry applied to designing such geometric patterns in the four Seljuk works in the Hermitage Museum can be interpreted according to the divisions of the six-pointed star. Based on this study, it was found that these designs have a circular shape that can be seen in the decoration space independently of other designs, and angular and curved forms were used in drawing them. These patterns are sometimes seen independently and sometimes in combination with Islamic patterns.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Discrete Geometric Patterns
  • Seljuk Metalworking
  • Analysis
امیر راشد، سولماز (1397)، تحول نقوش هندسی و تکامل اشکال و مفاهیم آن در هنر اسلامی. کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری ایران.
پوپ، آرتور و فلیس اکمن (1387)، سیری در هنر ایران، تهران، انتشارات علمی فرهنگی
توحیدی، فائق (1390)، مبانی هنرهای: فلزکاری، نگارگری، سفالگری، بافته‌ها و منسوجات، معماری، خط و کتابت، تهران، سمیرا.
حاجی سید جوادی، سید محسن و زهرا باریک‌بین (1394)، هندسه نقوش در صنایع‌دستی ایران، تهران، دانشگاه پیام نور.
خزایی، محمد (1387)، شمسه؛ نقش حضرت محمد(ص) در هنر اسلامی ایران، کتاب ماه هنر، شماره 120، 56-62
دهشتی، مجید، مهدی خوشنژاد و محمد منان رئیسی (1398)، روشی نو در ترسیم نقش‌مایه‌های گره تند و کند، فصل‌نامه نگره، شماره 51، 53-63
ﺭﺋﻴﺲ ﺯﺍﺩﻩ، ﻣﻬﻨﺎﺯ، ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻔﻴﺪ (1393)، ﺍﺣﻴﺎﻱ ﻫﻨﺮﻫﺎﻱ ازیادرفته (ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ)، ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﻣﻮﻟﻲ
سرفراز، علی‌اکبر (1380)، سکه‌های ایرانی از آغاز تا دوره زندیه، تهران
السعید، عصام و عایشه پارمان (1387)، نقش‌های هندسی در هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش
شایسته‌فر، مهناز و پدرام قربانی دهکردی (1394)، بررسی زیبایی‌شناسی عود سوز مفرغین سلجوقی ساخته جعفر ابن محمد ابن علی محفوظ در موزه متروپلیتن، دو فصل‌نامه علمی تخصص سفالینه، شماره سوم،39-52
ﺷﻌﺮﺑﺎﻑ، ﺍﺻﻐﺮ (1385)، ﮔﺮﻩ ﻭ ﮐﺎﺭﺑﻨﺪﻱ، ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﮐﺸﻮﺭ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺳﺒﺤﺎﻥ ﻧﻮﺭ.
شفیع‌زاده، اسدالله و سعیده سلطان محمدلو (1398)، ارائه مدل گام‌به‌گام ﺭﻭﺵ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮔﺮﻩ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻗﺎﻋﺪﺓ ﺧﺮﺩ ﮐﺮﺩﻥ (ﺯﺍﻳﻨﺪﮔﻲ). فصل‌نامه نگره شماره 54،93-77
فراست، مریم (1385)، هم نواختی کتیبه و نقوش هندسی در بناهای اصفهان عصر صفوی، فصل‌نامه هنر اسلامی، شماره 5، 25-44.
کاتلی، مارگاریتا و لوئی هامبی (1376)، هنر سلجوقی و خوارزمی در آثار اسلامی. چاپ اول، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی، جلد 8.
کشاورز، مرجان، احمدی مهرداد شیخانی (1389)، هندسه نقوش، تهران، فرهنگ صبا.
ﻣﺎﻫﺮﺍﻟﻨﻘﺶ، ﻣﺤﻤﻮﺩ (1363)، ﻃﺮﺡ ﻭ ﺍﺟﺮﺍﻱ ﻧﻘﻮﺵ ﺩﺭ کاشی‌کاری، ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﻣﻮﺯﻩ ﺭﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﻲ
موسوی حجازی، بهار و مجتبی انصاری (1381)، تحلیل زیبایی شناسانه تزئین در هنر فلزکاری ایران (دوره اسلامی تا حمله مغول)، فصل‌نامه مدرس هنر، دوره 1، ش 2، 4-22.
نوریان، یحیی و محمدحسین کسری (1395)، مقایسه گره‌های سنتی و الگوهای معاصر اسلامی با تمرکز بر کاربرد در معماری معاصر. نشریه فیروزه اسلام- پژوهه معماری و شهرسازی، شماره 3، 63-75.
ورجاوند، پرویز (1384)، کاوش رصدخانه مراغه، تهران، امیرکبیر.
ویلسون، اوا (1380)، طرح‌های اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
یوسفی، اسماعیل، عبدالله مسلسل،، عبدالله رحمانی و محسن قربانخانی (1392)، بررسی تاریخ، فرهنگ و تمدن سرزمین ماوراءالنهر در خراسان بزرگ، نشریه خراسان بزرگ، شماره 12، 63-73.
ﻳﺰدانﭘﻨﺎه، حسن (1394)، پژوهشی در سیر تحول فلزکاری ایرانی، حدفاصل سلسله‌های سلجوقی تا ایلخانی (با تأکید بر مقایسه فلزکاری مکاتب خراسان و موصل)، همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، موسسه آموزش عالی فردوس
Al ajlouni;Rima& Justa; Petr; 2011; Reconstruction of Eroded and Visually Complicated Archaeological Geometric Patterns: Minaret Choli Iraq
Al ajlouni;Rima& Justa; Petr; 2011; Reconstruction of Eroded and Visually Complicated Archaeological Geometric Patterns: Minaret Choli Iraq
Al-Saeed, Essam and Ayesha Parman, 2008, Geometric Patterns in Islamic Art, translated by Masoud Rajabnia, Tehran, Soroush
Amir Rashed, Solmaz, 1998, The evolution of geometric patterns and the evolution of its forms and concepts in Islamic art. International Conference on Civil Engineering, Architecture and Urban Development Management of Iran.
Daneh, Hassan, 1394, a study on the evolution of Iranian metalwork, the boundary between the Seljuk and Ilkhanid dynasties (with emphasis on comparing the metalwork of Khorasan and Mosul schools), National Conference on the role of Khorasan in the flourishing of Islamic art, Ferdows Institute of Higher Education. No 17 , 763-73.
Deheshti, Majid, Khoshnejad, Mehdi and Raeisi, Mohammad Manan, 2019; A New Method for Depicting the Motifs of Acute and Obtuse 10 Point Girih, Negareh Journal, No. 51, 53-63
Frost, Maryam, 2006, Uniformity of Inscriptions and Geometric Patterns in Safavid Isfahan Buildings, Islamic Art Journal, No. 5, 25-44.
Haji Seyed Javadi, Seyed Mohsen and Barikbin, Zahra, 2015, Geometry of Patterns in Iranian Handicrafts, Tehran, Payame Noor University.
Ivanov, Anatol, 2003,collction of the Islamic period, Hermitag museum ii, March 22, 2012, https://iranicaonline.org/articles/hermitage-museum-ii#prettyPhoto
Ivanov, Anatol, 2003,collction of the Islamic period, Hermitag museum ii, March 22, 2012, https://iranicaonline.org/articles/hermitage-museum-ii#prettyPhoto
Katley, Margarita and Louis Humby, 1997, Seljuk and Kharazmi Art in Islamic Works. First Edition, translated by Yaghoub Azhand, Tehran, Molly, Volume 8
Keshavarz, Marjan, Ahmadi Sheikhani, Mehrdad. (2010), Geometry of designs, Tehran, Farhang Saba
Khazaei, Mohammad, 2008, Shamseh; the role of Prophet Mohammad (PBUH) in Islamic art in Iran, Book of the Month of Art 1387 No. 120
Maher Al-Naghsh, Mahmoud, 1984, Design and execution of designs in tiling, Tehran, Reza Abbasi Museum
Mousavi Hejazi, Bahar and Ansari, Mojtaba, 2002, Aesthetic analysis of decoration in the art of metalworking in Iran (Islamic period to the Mongol invasion), Quarterly Journal of Art Teacher, Volume 1, Issue 2, 4-22.
Nourian, Yahya and Mohammad Hossein Kasra, 2016, Comparison of Traditional Knots and Contemporary Islamic Patterns with a Focus on Application in Contemporary Architecture. Firoozeh Islam Journal of Architecture and Urban Planning, No. 3, 63-75.
of the Lost Arts (Traditional Foundations of Iranian Architecture), Tehran: Moly Publications.
Piotrovsky, Mikhail B, Pritula, Anton, D. 2006. Beyond the Palace Walls, Edinburg: NMSE Publishing
Piotrovsky, Mikhail B, Pritula, Anton, D. 2006. Beyond the Palace Walls, Edinburg: NMSE Publishing
Piotrovsky, Mikhail B, Vrieze, John. 1999. Earthly beauty, heavenly, Amsterdam: The exhibition Earthly beauty, heavenly art, the art of Islam
Piotrovsky, Mikhail B, Vrieze, John. 1999. Earthly beauty, heavenly, Amsterdam: The exhibition Earthly beauty, heavenly art, the art of Islam
Pope, Arthur and Phyllis Ackman, 2008, A survey of Persian art, from prehistoric times to the present, Tehran, Elmifarhangi.
Sarfaraz, Ali Akbar, 2001, Iranian coins from the beginning to the Zandieh period, Tehran, The Organization for Researching and Composing University Textbooks in the Humanities (SAMT).
Shaarbaf, Asghar 2006, Node and Karbandi, Tehran: Cultural Heritage Organization of the country Sobhan Noor Publications.
Shafizadeh, Asadullah and Saeedeh Sultan Mohammadloo, 2019, Presentation of the Step by step Model of Knot Drawing Method based on the Principle of Grinding (Generative), Negareh Journal, 93, 54-77.
Shayestehfar, Mahnaz and Ghorbani Dehkordi, Pedram, 2015, Study of the Aesthetics of Seljuk Bronze Incense by Jafar Ibn Mohammad Ibn Ali Mahfouz in the Metropolitan Museum, Sofalineh, No. 3, 39-52
Tohidi, Faeq, 2011, Basics of Arts: Metalworking, Painting, Pottery, Woven and Textiles, Architecture, Calligraphy, Tehran, Samira.
Varjavand, Parviz, 2005, Exploring the Maragheh Observatory, Tehran, Amirkabir.
Wilson, Eva, 2001, Islamic Designs, Tehran, The Organization for Researching and Composing University Textbooks in the Humanities (SAMT).
Yousefi, Ismail, Abdullah Mosalsal, Amir Rahmani, Mohsen Ghorbankhani, 2013, A Study of the History, Culture and Civilization of the Transoxiana in Greater Khorasan, Greater Khorasan Magazine, No. 12, 63-73.