2024-03-28T16:37:39Z
https://negareh.shahed.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=82
فصلنامه نگره
1395
11
40
ویژگیهای ساختاری تذهیب قرآن تاشی خاتون
مهران
هوشیار
وحیده
میرزاخانلو
در سدۀ هشتم هجری و در میان شرایط آشوبزدۀ ایران، هنرمندان بسیاری بهخاطر حمایتهای آلاینجو به شهر شیراز روی آوردند و باعث رشد فرهنگی و هنری این شهر شدند. حاکمان شیراز در این دوره از هنرمندان حمایت کردند و در سایۀ حمایت آنها نسخ ارزشمندی ایجاد گردید. نسخ بسیاری که گویای توانایی خوشنویسان و مذهّبان مکتب شیراز است. در میان نسخ ارزشمندی که از دورۀ آل اینجو به یادگار مانده است، مصحف معروف به قرآن تاشی خاتون به دلیل دارا بودن حدّ بالایی از هنر خوشنویسی و تذهیب فوق العاده در تاریخ هنر مکتب شیراز از جایگاه رفیعی برخوردار است. با توجه به اهمیتی که نسخۀ مذکور در تبیین ویژگیهای تذهیب دورۀ آلاینجو دارد در مقالۀ حاضر سعی بر این بوده تا تحلیلی ساختاری در مورد شیوۀ تذهیب و تزئین این نسخۀ ارزشمند صورت گیرد. منظور از تحلیل ساختاری دستیابی به نحوۀ ارتباط اجزای اثر و نحوۀ ارتباط اجزا با کلیت اثر است. در این پژوهش که به لحاظ ماهیت پژوهشی توصیفی – تحلیلی است، اطلاعات با استفاده از شیوۀ ترکیبی کتابخانهای و میدانی گردآوری شده است؛ مطالعه و تعمق در تذهیب این نسخه قرآنی حاکی از آن بود که هنرمندان نوع تذهیب را متناسب با ویژگیهای خوشنویسی اثر(خط محقق) در نظرگرفتهاند تا صفحهآرایی و ترکیببندی نهایی به ترکیبی هماهنگ و موزون تبدیل شود. از دیگر یافتههای مهم این پژوهش به این نکته میتوان اشاره کرد که هنرمندان بهمنظور ساماندهی نقوش تذهیب این قرآن ارزشمند ساختاری هندسی را در نظر گرفتهاند.
مکتب شیراز
آل اینجو
تذهیب
قرآن
تاشی خاتون
2016
12
21
4
15
https://negareh.shahed.ac.ir/article_420_6faa2a7cc392d134651f59a6f255f78f.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
کتیبههای ضریح شیر و شکر امام رضا (ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه
اسراء
صالحی
ابوالقاسم
دادور
مهدی
مکی نژاد
ضریح سازهای منحصراً شیعی است که تزئینات و کتیبههای نقشبسته بر آن، با تأمل و دقت خاصی از منظر عقاید شیعه انتخاب میشود. ضریح شیر و شکر چهارمین ضریح قرار گرفته بر مضجع شریف امام رضا (ع) بوده است که در نیمۀ شعبان سال 1379 ه.ق. در محل قبر نصب شده است. طراحی این ضریح توسط استاد محمدتقی ذوفن صورت گرفته و ناظر ساخت و پژوهشگر انتخاب کتیبههای ضریح مرحوم ابوالحسن حافظیان بوده است. کتیبههای این ضریح شامل سورۀ یس، سورۀ انسان، اسماء الهی، احادیثی در شأن امام رضا(ع) و اسماء چهارده معصوم (ع) است که اکثراً به خط زیبای ثلث کتابت شده است. بهعلت مرمتهای صورت گرفته بر این ضریح، در کتیبههای آن تغییراتی ایجاد شده به صورتی که تعدادی از این کتیبهها با نقوش اسلیمی فلزی تعویض شده است و تعدادی از اسماء الهی از قسمت تاج ضریح برداشته شده اما دیگر کتیبهها کمتر دستخوش تغییرات بوده است. این مقاله سعی بر آن دارد تا کتیبههای ضریح شیر و شکر به تفصیل معـرفی گردد و با توجه به مرمتهای انجامشده تغییرات ذکر شود. سؤال پژوهش این است که آیا انتخاب کتیبههای ضریح اعم از آیات، اسماء الهی و احادیث با توجه به اعتقادات شیعه و شأن امام رضا (ع) دلایل خاصی داشته است؟ این مطالعه به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و جمعآوری اطلاعات و تصاویر به صورت، میدانی و کتابخانهای بوده است. در نتیجۀ این مطالعه روشن گردید که متن کتیبههای انتخابشده برای کتابت بر ضریح با علم به باطن آیات و احادیث همراه است و زایر در هنگام زیارت هم از نظر معنوی و هم از نظر بصری با ضریح و علی الخصوص ولی مدفون ارتباط بر قرار میسازد.
کتیبه
ضریح امام رضا(ع)
شیر و شکر
ثلث
ابوالحسن حافظیان
محمدتقی ذوفن
هنر شیعی
2016
12
21
16
31
https://negareh.shahed.ac.ir/article_421_2678eab751eb9264d7cc6eaa7b75e094.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
مفاهیم تذهیبهای قرآنی در عصر صفوی
صمد
نجارپور جباری
خوشنویسی و تذهیب دو عنصر اصلی تشکیلدهندۀ کتابآرایی و کتابت قرآن هستند. تذهیبهای مختلف قرآنی که در طول تاریخ این هنر در ایران اجرا شدهاند دارای ویژگیها و خصوصیات خاص زیباییشناسانهاند. این هنر همواره در طول تاریخ رو به رشد بوده و در هر دورهای تذهیبهایش از ویژگیهای خاصی برخوردار بوده است، بهطوریکه زیباترین و ظریفترین تذهیبهای قرآنی مربوط به تذهیبهای عصر صفوی است. بنا به عقیدۀ برخی از هنرشناسان غربی تذهیبهای قرآنی فقط جنبۀ زیبایی و تزئینی داشته و دارند. برخی نیز معتقدند که در پس ظاهر نقشمایههای تذهیب بار معنایی نهفته است. حال سؤال اصلی این است که تذهیبهای قرآنی ایران در دورۀ صفوی که از ظرافت و زیبایی به مراتب بیشتری نسبت به دورههای قبل برخوردارند دارای چه بار معنایی و مفاهیمی هستند؟ هدف اصلی این پژوهش رسیدن به مفاهیم عمیق تذهیبهای قرآنی در دورۀ صفوی است برای رسیدن به پاسخ سؤال چنین به نظر میرسد که تذهیبهای قرآنی در عصر صفوی از مفاهیم عمیق اسلامی و عرفانی برخوردارند و برخی از هنرمندان تذهیبکار، به پشتوانۀ تجارب هنرمندان ماقبل خود، برای تذهیب قرآن از مفاهیم عمیق قرآنی نیز الهام گرفتهاند. روش توصیفی تحلیلی برای این پژوهش مناسب به نظر میرسد. شیوۀ جمعآوری اطلاعات و دادهها بهصورت ترکیبی کتابخانهای و میدانی بوده که، با مراجعه به موزههای قرآنی، نسخ قرآنهای تذهیبدار انتخاب شده است. همچنین جامعۀ آماری این پژوهش قرآنهای تذهیبدار دورۀ صفوی است که هشت جلد از آنها بهصورت هدفمند انتخاب شده و در نهایت میتوان به این نتیجه رسید که نقشمایههای تذهیب با بهره از مفاهیم اسلامی، نظیر مفهوم نور، رنگ و وحدت که در قرآن نیز ذکر شده است، توسط هنرمندان عصر صفوی بهصورت آگاهانه برای تزئین قرآن بهکار گرفته شده است.
قرآن مجید
تذهیب
دورۀ صفوی
تذهیبهای قرآن
شمسه
2016
12
21
32
49
https://negareh.shahed.ac.ir/article_422_ed86aedf04fc6b6378091d53a26e904f.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
ساختارشناسی طرح و نقشمایههای قالیهای بخشایش از اواخر قرن 12/19 میلادی تا به امروز
شبنم
محمدی
علی
وند شعاری
عبدالله
میرزایی
بخشایش از مناطق قدیمی بافندگی قالی ایران در استان آذربایجان شرقی، با تاریخ قالیبافی چندصدساله و شهرت جهانی است. با توجه به منابع و مستندات تاریخی، قدمت قالی این منطقه به دوران صفویه میرسد. قالیهای بخشایش بنابه دلایل فرهنگی منطقه و غلبۀ شهرت شهر هریس، عمدتاً با عنوان قالی منطقۀ هریس در بازار شناخته میشود، در حالی که خود این قالیها دارای ویژگیهای خاص با طرح و نقش بومی است و تا حال نیز طرح و نقش قالیهای بخشایش به شکل مستقل بررسی نشدهاند. در این مقاله سیر تحول طرحهای بخشایش از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور تاریخ قالیبافی بخشایش را به دو دورۀ تاریخی قدیمی (قرن 12 ه.ق) و معاصر (قرن 13ه.ق به بعد) تقسیم کرده و ویژگی این فرشها با توجه به نوع طرح، رنگ و نحوۀ اجرای طرح را بیان و سپس به بررسی طرحهایی که در حال حاضر در این منطقه بافته میشود پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله شناسایی سیر تحول ساختار طرح و نقش قالیهای بخشایش علیرغم داشتن شهرت جهانی و نبود اطلاعات کافی و تخصصی پیشین و شناسایی ویژگیهای بافت این منطقه است. بر این اساس سؤالات تحقیق عبارتاند از: ۱) تنوع طرح قالیهای منطقۀ بخشایش در گذر زمان به چه شکلی بوده است؟ ۲) ویژگی طرح و نقش قالیهای بخشایش در دورههای مذکور چگونه بوده است؟ نوع تحقیق توصیفی – تاریخی بوده و نتیجهگیری با رویکرد کیفی بهدست آمده است. شیوۀ جمعآوری اطلاعات میدانی و کتابخانهای است. بررسیهای میدانی انجامگرفته در این منطقه نشان میدهد که قالب اصلی و امروزی طرحهای این منطقه طرح لچک ترنج تاجری است. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که ساختار طراحی فرشهای امروزی بخشایش نسبت به گذشته تنوع کمتری داشته و منحصراً دارای سبک لچک ترنج بوده و از یک اسلوب مشخصشده در سه طرح لالهنقشه، عصمت نقشه و تاجری پیروی میکند.
قالی
بخشایش
طرح و نقش
2016
12
21
50
63
https://negareh.shahed.ac.ir/article_423_e7b558858a6e5f9e1ddc0c81ff66cffd.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
پدیدارشناسی جامعیت اسم حُسن وجنبه های زیباشناختی آن
حکمت الله
ملاصالحی
اسم حُسن یک اسم جامع و بسیار مهم وکلیدی ست که در قرآن شریف هم بر جامعیت آن انگشت تأکید نهاده شده هم بر اهمیت آن مهر تأیید زده شده است. به رغم اهمیت و جامعیت این اسم الله مهم وکلیدی در کلام وحیانی قرآن وقتی به منابع و متون کلامی و فلسفی و عرفانی عهد اسلامی رجوع میکنیم احساس میشود به لحاظ نظری هم جنبههای زیباشناختی هم لایههای عمیق معنایی و اهمیت هستیشناختی و معرفتشناختی و زیباشناختی آن مغفول و محجوب مانده است. هدف نوشتار پیشرو بهصورت فشرده و کوتاه این است که به پارهای از لایههای معنوی وجنبههای زیباشناحتی این مفهوم مهم، کانونی، کلیدی، جامع و ترجمهناپذیر پرداخته شود. سؤالهای این تحقیق عبارتاند از: مراد از حسن چیست؟ چرا همۀ اسماء و خداوند در قرآن کریم به اسم حسن باز میگردد؟ چرا همۀ اسماء باریتعالی در قرآن شریف اسماءالحسنایند؟ روش تحیقیق در این پژوهش روش پدیدارشناسانه است که با آن لایههای معنوی و جنبههای زیباییشناسی اسم حسن را شفافسازی نماید و روش جمع آوری اطلاعات آن کتابخانهای است. عبور از معانی لفظی یا لغوی مفهوم کلیدی اسم حُسن و ردیابی و رصد پدیدارشناختی لایههای معنوی و باطنیترآن و مهمتر از همه توجه به جنبههای نظری واژه اعم از ابعاد زیباشناختی آن در فلسفۀ هنر و زیبایی بهمثابه یک مفهوم پوششی "جنس" که زیر خیمه خود طیف وسیعی از انواع و اطوار مقولههای زیباشناختی را به مانند "مقولۀ زیباشناختی جمال" و "جلال یا امر والا" و یا "ظرافت و لطافت و ملاحت" و"شیک" و "تراژیک" و "کمیک" و "زشتی" و مانند آن جای داده است محصول خرمن مباحث نوشتار حاضر است.
اسم
حُسن
قرآن
زیباشناختی
جامعیت
وحدت
کثرت
2016
12
21
64
76
https://negareh.shahed.ac.ir/article_424_39721c1cc780fc7cd157bb1703343abe.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
بررسی تأثیرتفکرات شیعی درکاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران
راضیه
نایب زاده
صمد
سامانیان
آموزههای قرآنی و روایات و احادیث آلالله، که شامل خلقت جهان هستی و موجودات، یگانگیخدا، اعتقاد به بهشت و دوزخ و برشماری صفات نکوهیده است، مبانی تفکر هنرمند شیعی را تشکیل میدهد. اژدها، که هم در آیات قرآن دیده میشود و هم در کلام آل الله، بیشتردر چهرۀ موجودی دوزخی ظاهر میشود. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر تفکرات شیعی برخلق آثار هنری ایران با نقش اژدهاست. در واقع بررسی این موارد همه در جهت پاسخگویی به این سؤال است که چرا هنرمند ایرانی این پندارنگارۀ شر را در آثار هنری خود حتی در بناهای مذهبی و آرامگاه به کاربرده است. این پژوهش، که مبتنی بر روش مطالعۀ توصیفی-تحلیلی است و دادههای آن از مطالعات کتابخانهای و پژوهشهای میدانی حاصل شدهاست، نشان میدهد که هنرمند ایرانی منبع الهام روشنی بر اساس قرآن و روایات آلالله برای ترسیم اژدها داشته است. هنر اسلامی و خاصه هنرشیعی تمام باورها و معتقدات مذهبی است که در جان و زبان هنرمند جاری است و بروز و ظهور آن خلق اثری میشود که گواه همین مدعاست. از آن روی که هنرمند ایرانی متعهد به اصول مذهبی هنر خود را عرصهای برای بازگو کردن باورهای خود میداند، این اندیشههای دینی را در آن مجسم میکند. هنرمند نیز آگاه به مفهوم خیر و شر است، هرچند هنرمند مفاهیم دیگری را که خاص فرهنگ، اساطیر و عرفان ایرانی است به جهت ایرانی بودنش نیز بیان میکند.
اسلام
تفکرات شیعی
نقش اژدها
هنرایران
2016
12
21
78
91
https://negareh.shahed.ac.ir/article_425_5f36e8a55b6c068d3ec679857b12bd65.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
مطالعۀ تطبیقی تجلی نمادین سرو در ادبیات و نگارگری ایرانی
نیلوفر
زندی
فاطمه
سفیری
سرو عنصری پرکاربرد و مشترک در ادبیات و هنر نگارگری است. مسئلۀ اصلی تحقیق آن است که چگونه میتوان میان عنصر سرو در ادبیات و نگارگری رابطهای یافت که آن را توضیح دهد. بنابراین هدف اصلی تحقیق دستیابی به رابطۀ معنایی و نشانهای بین عنصر سرو در ادبیات و نگارگری بوده است و مبتنی بر این سؤالات است که چه رابطهای میان عنصر سرو در ادبیات و نگارگری وجود دارد و حاوی چه مفاهیمی است؟ بر این اساس در تحقیق حاضر عنصر سرو در نگارههای ایرانی و ادبیات با روش نشانهشناسی بینامتنی مورد بررسی قرار گرفته است. بینامتنیت اصطلاحی مبتنی بر آرای کریستوا و ژنت است. ژنت بیشمتنیت را نوعی بینامتنیت و شامل همانگونگی و دگرگونگی معرفی میکند. برای دستیابی به اهداف تحقیق، نخست نگارههای متعلق به مکاتب مختلف و اشعار مورد بررسی قرار گرفته و از میان آنها نگارههای حاوی نقش سرو و همچنین اشعار شامل سرو و همنشینانش، با نمونهگیری هدفمند، انتخاب شدهاند و تا زمانی که اشباع نظری حاصل شود نمونهگیری ادامه یافته است. یافتههای تحقیق حاکی از آن است که رابطۀ بینامتنیت میان نماد سرو در اشعار و نگارگریها وجود دارد و رابطۀ بینامتنی بیش متنیت همانگونگی و بیشمتنیت دگرگونگی افزایش و جانشینی نیز مشاهده میشود.
نماد سرو
اشعار سرو
نگارگری
بینامتنیت
بیشمتنیت
2016
12
21
86
99
https://negareh.shahed.ac.ir/article_426_a772113d811fd59b4d1aceba322e4c0f.pdf
فصلنامه نگره
1395
11
40
تاثیر نقوش ساسانی در تزئینات حجاری شده کلیسای صلیب مقدس آغتامار
مهتاب
مبینی
قرن 10 میلادی در جزیرۀ آغتامار در ترکیۀ امروزی کلیسایی توسط شاه گاگیک بهنام صلیب مقدس بنا شد که نمونهای منحصربهفرد در هنر مسیحی این دوره و یکی از شاهکارهای بینظیر کلیساسازی بهسبک ارمنی است. بسیاری از موضوعات و سبک حجاریهای این کلیسا بهشیوۀ ساسانی است، از جمله نقوش گیاهی، جانوری، اساطیری، ماسکهای انسانی و نقوش پادشاهی. این پژوهش به روش توصیفی و تطبیقی به بررسی نقوش حجاریشده در کلیسای آغتامار و تأثیر هنر ساسانی در آنها میپردازد. سؤال تحقیق آن است که کدام نقوشی ساسانی بر تزئینات کلیسای آغتامار تأثیر گذاشتند و علت استفاده از این نقوش چه بود. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی نقوش کلیسای صلیب مقدس آغتامار و نقوش دورۀ ساسانی و شناسایی وجوه مشترک و مفاهیم این نقوش در تزئینات کلیساست. موج جدید تأثیر محصولات ساسانی در قرن 10 میلادی نهتنها در سرزمینهای اسلامی بلکه در پادشاهی مسیحیت قفقاز و قسطنطنیه نمایان شد. نقوش ساسانی از طریق هنر اسلامی و بیزانس به هنر ارامنه و از جمله کلیسای آغتامار منتقل شد؛ استفاده از این نقوش در جهت تأیید قدرت شاه بر اساس سنتهای ساسانی بود که از طریق هنر اسلامی به هنر مسیحیت منتقل شد. تعدادی از نقشمایهها نشانههای خورنه در ایران باستان بودند. برخی از این نقوش به عنوان نشان آزادگی نیز بودهاند، اما بیشترین تأکید بر روی مفهوم سلطنت بوده است. این نقوش بهعنوان نمادهای سلطنت در ارتباط با مکانهای نقوش در نمای کلیسا نیز بودهاند. نقوش عقابها و گریفین در قاب نمای جنوبی کلیسا، که نمایانگر تصویر شاه گاگیک در درگاه است و در سمت راست این در پرنده با نقش سر قوچ نمایش داده شده است، نقش آنان را بهعنوان نمادهای قدرت و شکوه پادشاهی را با بیشترین وضوح به نمایش میگذارد. بسیاری از نقشمایههای کلیسای آغتامار در نهایت از هنر ساسانی سرچشمه میگیرند، هرچند، بهگواه جزئیات سبکی، الگوهای واقعی کارشده در آثار هنری در طی دوران اسلامی بوده است، سنتهایی که میراث هنر ساسانی بود و تا قرنها در هنر سرزمینهای دیگر ادامه یافت.
کلیسای صلیب مقدس
آغتامار
نقوش ساسانی
هنر ارمنی
2016
12
21
108
122
https://negareh.shahed.ac.ir/article_427_a612a17a94dd9a155f31f3a2b090a0a5.pdf