2024-03-28T11:44:53Z
https://negareh.shahed.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=192
فصلنامه نگره
1399
15
53
بازسازی تاریخ وجغرافیای هنرهای کاربردی ایران بر اساس منابع مکتوب در سدههای نخستین هجری با تکیه بر فرش دستباف
محمود
اشعاری
عوامل آسیبرسان در هنرهای کاربردی بهخصوص فرش دستباف با عنایت به نوع مواد اولیه بهکاررفته در آن بیشترین آسیب را بر پیکر مطالعات تاریخی آن وارد مینماید. گستره این آسیب به حدی است که تاریخ فرش قرون نخستین ایران اسلامی را تقریباً خالی از آثار تمدنی نموده است. بازسازی تاریخ و جغرافیای فرش دستباف ایران در سدههای نخستین بر اساس منابع مکتوب تاریخی از اهداف این پژوهش است. تحقیق حاضر در مبنا تحقیقی بنیادی و نظری است. همچنین برمبنای پرسشهایی که پی میگیرد، در دسته پژوهشهای کیفی قرار میگیرد و از نظر روش اجرا پژوهشی تاریخی ـ تحلیلی محسوب میشود. در این مقاله مشخص گردید که برخلاف محدودیتهای زمانی و موضوعی منابع مکتوب تخصصی و منابع مکتوب مستقیم؛ منابع مکتوب غیرمستقیم توانایی استخراج اطلاعات قابل قبولی در هنرهای کاربردی خواهد داشت. بر این اساس انواع واژگان رایج مربوط به فرش دستباف در منابع فوق ردگیری گردید. در منابع مورد استناد در این مقاله به لحاظ فراوانی واژگان زیلو، گلیم، قالی و مصلی نماز به ترتیب بیشترین تعداد را به خویش اختصاص میدهند. همچنین مراکز عمده تولید در فارس، طبرستان و دیلمان، خراسان بزرگ، خوزستان و آذربایجان تشخیص داده شد که از این میان خراسان، فارس، طبرستان به ترتیب بیشترین فراوانی را در حجم تولیدات داشتهاند.
هنرهای کاربردی
منابع مکتوب
فرش دستباف
2020
03
20
5
23
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1168_3d54056f3262b531faa2ca9983dcc7e3.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
بازتاب گفتمان ایرانشهری در دیوارنگارههای مکتب قاجار (مورد پژوهی: دیوارنگاری مضامین قهرمانی دوره فتحعلی شاه)
محبوبه
پهلوان نوده
ترنم
تقوی
ظهور اندیشههای ایرانشهری و توجه به مضامین باستانی و ملی در دوره اول مکتب قاجار موجبات نمود گونهای تصویری میشود که ریشههای آن در امتداد هویتی تاریخ ایران و روح مستتر در جوهر آریایی متون مذهبی، حماسی و اسطورهای جستجو میشود. اندیشه ایرانشهری مکتب قاجار به عنوان گفتمانی حکومتی- ملی همراه با گفتمان اسلامی-شیعی و مدرنیته، از باز یادآوریهای تصویری مدد میجوید که ریشه در مضامین قهرمانی و اسطورهای ایران دارد.
هدف از این پژوهش مطالعه گفتمانی و شمایلی دیوارنگارههای فضای عمومی ذیل اندیشه ایرانشهری و علل بازتاب این گفتمان در مضامین قهرمانی-اسطورهای است. نوع تحقیق به لحاظ هدف، بنیادین- نظری است و با مطالعات کتابخانهای آغاز و بر محوریت اندیشه ایرانشهری و تاریخ دوره قاجار با روشهای توصیفی و تحلیلی بنا شده است. مصادیق تصویری، دیوارنگارههای فضای عمومی با محوریت شمایلهای قهرمانی، بالأخص نقشِ رستم و شاه است و چرایی استملاک از این مضامین مورد بررسی قرارگرفته است.
بررسیها نشان میدهند ارجاعات تصویری بینامتنی در نقوش دیواری، با مفاهیم اسطورهای و بازتاب امر قهرمانی در شخص شاه در مکانهای عمومی، استمداد قدرت خواهی تصویری ممتدی است که در هر دوره از تاریخ ایران با توجه به مفهوم وحدت ملی مطرح میشود. در این میان، دیوارنگاری مکتب قاجار رسانه تبلیغی قدرتمند جهت نمود ملیگرایی است و نقش شاه بهعنوان رمزی از وحدت در تنوع همه اقوام ملت به رستم بهعنوان کالبدی نمادین جهت بروز معنای مثالین پادشاه فره مند و آشنا در اندیشهایرانی واگذار میشود.
دیوارنگاری
مکتب قاجار
گفتمان ایرانشهری
شمایل قهرمانی
فتحعلیشاه
2020
03
20
25
37
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1169_f02aec8a4cae6002a7ebbaa73071af70.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
تحلیل تجربی و تطبیق بصری لونهای زرد در کتاب جواهرنامه نظامی با نمونه رنگهای سفال مینایی قرون ششم و هفتم هجری قمری
زهره
مختاری
مهرنوش
شفیعی سرارودی
یوسف
امینی
تنوع رنگی و نمایش رنگین کمانی لعاب مینایی، این لعاب را جزو باشکوه ترین تزیینات سفالینهها قرار داده است و طیف گسترده رنگهای زرد، آبی، سبز، قهوهای، ارغوانی، سیاه که گاه همراه با طلاکاری و زرینفام است را شامل میشود.
سال تولید این شیوه تزیین سفالینهها، براساس کتیبههای موجود بر آثار سفالین، دوره زمانی اواخر قرن 6 و اوایل قرن 7 هجری قمری است. مقارن با این دوران، محمد ابن ابی البرکات جوهری نیشابوری در کتاب جواهرنامه نظامی متن ارزشمندی در فصل چهارم خود با عنوان «صفت انواع رنگها که بر قواریر و انواع اوانی قاشی و اصفهانی و شامی و چینی و غیر آن به کاردارند»، در مورد این تکنیک، اشارات و ترکیبات متنوعی ارائه کرده است که در بین آنها با دو ترکیب متفاوت با نام زرد مواجه میشویم؛
هدف از این تحقیق، مطالعه و مقایسه ترکیبهای مواد مولد رنگ زرد در کتاب مذکور و نتایج تجربی ساخت آنها و همچنین تطبیق بصری رنگهای حاصله با رنگهای بکاررفته در سفالهای مینایی این دوران است تا از این راه صحت ترکیبات مذکور را هم از طریق آزمایش و هم به واسطه تطبیق بصری با نمونههای سفالهای مینایی ارائه کنیم.
در این راستا سوالی مطرح میگردد که حاصل آزمایشهای تجربی دو ترکیب متفاوت ارائه شده در جواهر نامه نظامی با عنوان «لون زرد»، چگونه است و چگونه در بستر سفالهای مینایی شاهد آنها هستیم؟
این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی در بخش نظری و به روش تجربی در بخش آزمایشگاهی است. اطلاعات و دادهها به روش کتابخانهای، مشاهده و آزمایشگاهی جمع آوری و مورد ارزیابی کیفی قرار گرفته است. نتایج آزمایشگاهی نمایانگر دو رنگ زرد متفاوت با دو ترکیب متفاوت ارائه شده در متن جواهرنامه نظامی است. روش اجرایی به روش رولعابی در محیطی اکسیداسیون مشابه لعاب مینایی دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان است که در دو دمای متفاوت بدست آمدند. در مقایسه بصری نمونههای حاصله با رنگهای زرد بکار رفته در نقوش سفالهای مینایی مشابهتهای بسیاری یافت شد.
لعاب
مینایی
لون زرد
جواهرنامه نظامی
سلجوقی
خوارزمشاهی
2020
03
20
39
49
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1170_82dc34499a239bf6d39d80c02a714ec5.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
مطالعهٔ تحلیلی تصاویر پرندگان شکاری در نگارههای شاهنامهٔ طهماسبی
سیدرضا
حسینی
سحر
ذکاوت
شکار از دوران باستان تا به امروز از موضوعات موردتوجه پادشاهان، امرا و مردم عادی بوده است، چنانکه حتی مراسم تشریفاتی خاصی به این موضوع اختصاص مییافته و پادشاهان افرادی را برای تربیت حیوانات و پرندگان شکاری میگماردهاند. در آثار هنری و بالأخص در نگارگری و نسخههای خطی هم تصاویری مرتبط با موضوع شکار و پرندگان شکاری مشاهده میشود. شاهنامه طهماسبی یکی از شاهکارهای نگارگری ایرانی است که در برخی نگارههای آن پرندگان شکاری تصویرنگاری شده است. هدف از پژوهش حاضر تجزیهوتحلیل تصاویر پرندگان شکاری در نگارههای شاهنامه طهماسبی و ارتباط تصاویر با متن اصلی است. سؤالهای این پژوهش عبارتاند از 1. ساختار تصویری و زیباشناختی پرندگان شکاری در نگارههای شاهنامه طهماسبی چگونه است؟ 2. نقش چه پرندگانی بهعنوان پرندگان شکاری در نگارههای شاهنامه طهماسبی آمده است؟ 3. ارتباط میان تصاویر پرندگان شکاری و متن شاهنامه چگونه است؟ روش تحقیق پیشرو به شیوه توصیفی- تحلیلی انجامشده و دادههای آن با جستجو در منابع کتابخانهای و مشاهده آثار جمعآوریشده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که هنرمندان مصور کار شاهنامه طهماسبی در تصویرنگاری پرندگان شکاری و موضوع تربیت این حیوانات پایبند به واقعیت موضوع زمان خود بودهاند و در نگارهها برخی امور رایج در نگهداری پرندگان نظیر کاربرد دستکش و چشمبند و نوع گونه خاص موردتوجه بازداران برای تربیت، هیچکدام از دید ظریف و نکتهسنج نگارگران شاهنامه فروگذار نشده است. همچنین در میان تصاویر پرندگان شکاری در شاهنامه 22 تصویر از این نوع پرندگان بهدستآمده که بر اساس فرهنگهای عمید و معین، 17 تصویر به گونه باشه اختصاص دارد و تصویر غالب نوع باشه در میان گونههای دیگر این احتمال را افزایش میدهد که پرنده باشه بیشترین طرفدار را در میان بازداران آن زمان داشته و یا در آن زمان اینگونه بیشتر یافت میشده است. همچنین در مورد ارتباط تصویر با متن باید افزود که از 15 نگاره فقط دو مورد از نگارهها با متن ارتباط داشته و در راستای تصویرنگاری متن انجامشدهاند.
پرندگان شکاری
نگارههای شکارگاهی
شاهنامه طهماسبی
2020
03
20
51
69
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1171_0c5ed0a375624dd4b6a9155228e59905.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
بررسی پایه کار (گرید) در دو کتیبه بنّایی از مسجد گوهرشاد و کاربرد آن در طراحی حروف
عبدالرضا
چارئی
سپیده
نصرتی لیالمانی
هنر خوشنویسی در طول تاریخ وابستگی چشمگیری به فرهنگ یک ملت داشته است. خوشنویـــسی یک هنر ملی محســـوب میشود. خط بنّایی نوعی خط کوفی زاویهدار به شمار میرود که بر اساس خانههای شطرنجی طراحی شده و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، مستطیل، خطوط موازی ایجاد میگردد. این نوع خط در بناها و مساجد به خصوص دوره تیموری از جمله مسجد گوهرشاد دیده میشود. پژوهشهای زیادی در رابطه با خط بنّایی صورت گرفته، اما هیچ یک بهطور خاص به پایه کار (گرید که آن را مسطر یا مسطره نیز میگویند) در کتیبههای مسجد گوهرشاد نپرداخته اند.
این پژوهش با هدف مطالعه و بررسی دو کتیبه بنّایی مسجد گوهرشاد و پایه کار موجود در آن، به طراحی حروف فارسی پرداخته است. روش تحقیق به صورت توصیفی _ تحلیلی و شیوه گردآوری آن به صورت (کتابخانه ای- میدانی) و تجزیه و تحلیل داده ها به صورت کیفی و بر اساس منطق و استدلال بوده است. در این پژوهش دو پرسش مطرح است: 1- ویژگیهای اصلی خط بنّایی چیست؟ 2- عامل مؤثر خط بنّایی مسجد گوهرشاد در طراحی حروف چیست؟ بر اساس تحقیقات انجام شده که بر کتیبههای بنّایی مسجد گوهرشاد و با توجه به ویژگیهای آن صورت گرفت نتیجه حاکی از آن است که، خط بنّایی از قابلیت هندسی و ساختار گرافیکی زیادی برخوردار است. زیرا همواره برروی یک پایهکار ترسیم میشود. قرار گرفتن بر روی پایه کار این امکان را ایجاد میکند که خط بنّایی دارای اندازه محاسبه شده باشد. خط بنّایی به دلیل دارا بودن ویژگیهایی از جمله قانونمند بودن، رعایت تناسبات و تعیین عواملی مانند: ارتفاع حروف، فاصله حروف از یکدیگر، در خلق آثار گرافیکی، از جمله طراحی حروف و نشانه نوشته و... نقش عمدهای دارد.
بنّایی
مسجد گوهرشاد
پایه کار (گرید
مسطره)
طراحی حروف
2020
03
20
71
83
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1172_89a3df3d3bfb191fe8ed16c0fc0981f8.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
خوانش نگاره معراج پیامبر (ص) اثر سلطان محمد از منظر اصول ادراک دیداری گشتالت
سلیمه
باباخان
بهنام
کامرانی
معراج رسول اکرم (ص) رایجترین مضمون دینی در حوزه نگارگری ایرانی اسلامی است و در دورههای مختلف هنری و تاریخی بارها به تصویر درآمده است. درمیان نگارههای معراج، نگاره معراج حضرت رسول(ص) منسوب به سلطانمحمد از شاهکارهای این حوزه است. نظریه گشتالت در اوایل قرن بیستم ابتدا در حوزه روانشناسی مطرح شد و سپس پا به عرصه هنر گذاشت. بر اساس این نظریه ذهن انسان در فرآیند ادراک بصری تمایل به دستهبندی و ساماندهی عناصر بصری دارد بهطوریکه این کلِ سازمانیافته با تکتک عناصر به تنهایی متفاوت خواهد بود. آنچه در اصول ادراک بصری گشتالت اهمیت دارد، پیبردن به ادراک ارتباط است که موجب ترکیب معنادار میشود. مقاله پیشرو با هدف کشف کیفیت تأثیرگذاری قوانین ادراک دیداری گشتالت بر نگاره مورد بحث جهت شناسایی قابلیتهای آن در ایجاد ارتباطی سودمند و نیز بررسی میزان پراگنانس برخورداری نگاره در هرکدام از اصول هفتگانه انجام شده است. به طور کلی پژوهش پیش رو در صدد یافتن پاسخی برای سوالات زیر است: کدامیک از اصول ادراک دیداری گشتالت در نگاره معراج اثر سلطان محمد قابل بررسی هستند؟ پراگنانسهر کدام از این اصول چگونه است؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و شیوه جمعآوری اطلاعات کتابخانهای است. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد پس از تطبیق اصول هفتگانه گشتالت با نگاره مذکور، در پنج مورد شامل اصل مشابهت، اصل مجاورت، اصل تداوم، اصل یکپارچگی یا تکمیل و اصل سرنوشت مشترک با پراگنانس قوی قابل ارزیابی است که با بهکار بستن هرکدام از این اصول، فرآیند ادراک بصری شکل میگیرد. همچنین استفاده (ناآگاهانه) نگارگر از اصول گشتالت، سازماندهی بهتر اجزای تصویر و دریافت آسانتر اثر را به همراه داشته که موجب ارتباط فعالانه مخاطب در دورههای مختلف با نگاره شده است.
معراج
سلطان محمد
نگارگری
نظریهگشتالت
2020
03
20
83
97
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1173_a95c843b4d01597f5e2102e04b8aec5d.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
بررسی آرایۀ جدول در نسخ خطی؛ با تأکید بر متون قرون چهارم تا نهم هجری قمری
الهام
اکبری
سعید
خودداری نایینی
جدول آرایهای ساده است که در نسخههای اسلامی اولیه هم دیده میشود. میتوان این جداول را بر اساس نقش آنها در صفحهآرایی به دو شکل جداول کاربردی و جداول تزیینی تقسیم کرد. با توجه به اینکه این آرایهها بهصورت مستقل و با تکیه بر نمونههای متقدم موجود در نسخ اسلامی کمتر موردپژوهش قرارگرفتهاند مطالعۀ پیشرو ضرورت یافته است. از طرفی شناخت هرچه بهتر این آرایه شناخت جنبههای دیگر هنر کتابآرایی را هم تسهیل میکند. هدف این پژوهش شناخت این آرایه، پیشینه و سبکها و ابزارهای مرتبط با آن بوده است. پرسشهای مطرح در این زمینه عبارت بودهاند از: 1. آیا تعاریف لغوی موجود از جداول (اعم از کاربردی و یا تزیینی) در متون با توجه به نمونههای موجود از هریک از آنها در نسخههای خطی مطابقت دارد؟ 2. پیشینۀ جدول و جدولکشی با استناد بر متون به چه تاریخی بازمیگردد؟ 3. چه سبکهایی از جدولکشی در متون ذکرشده است؟ در مقالۀ پیشرو در مرحله نخست متون به روش تحلیل محتوایی موردبررسی قرارگرفته و سپس سبکهای مطرحشده در متون در نسخ خطی شناسایی و معرفیشدهاند و برای جمعآوری اطلاعات علاوه بر اینکه متون منثور و منظوم در بازۀ زمانی مدنظر موردبررسی و تحلیل قرارگرفتهاند، تمامی نسخ خطی همزمان با متون نیز در کتابخانههای مجلس و ملک و دانشگاه تهران مشاهده و مورد ارزیابی قرارگرفتهاند. درنتیجۀ این پژوهش تعاریفی دقیقتر برای هر دودسته از جداول ارائه شد، ضمن اینکه با توجه به متون مشخص گردید که پیشینۀ جداول کاربردی در نسخ خطی بهپیش از اسلام بازمیگردد، هرچند که قدیمترین جدول کاربردی در نسخ اسلامی موجود، متعلق به قرن چهارم قمری است و در مقابل، واژۀ جدول در معنای جداول تزیینی از قرون پنجم و ششم در متون بکار برده شده است و این در حالی است که از قرون اولیه جداول تزیینی در نسخ خطی (مصاحف) دیده میشوند. سبکهایی از نحوۀ جدولکشی همچون جدول سه تحریر و سیمین و شنگرف، نیز در متون آمده که اغلب آنها نیز در نسخ خطی تا پیش از قرن نهم شناساییشدهاند.
جداول کاربردی
جداول تزیینی
نسخ خطی
متون تاریخی سدۀ چهارم تا نهم قمری
2020
03
20
99
113
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1174_063688cb69e72622594ec186d0ffaeb7.pdf
فصلنامه نگره
1399
15
53
بررسی نقوش و سیر تحول آنها در تختهای ایرانی دوران باستان
سیده مطهره
موسوی
حسنعلی
پورمند
لیلا
کریمی فرد
این مقاله پژوهشی پیرامون تختهای ایرانی در دوره باستان از سلسله ایلامیان تا پایان سلسله ساسانیان و آغاز اسلام در ایران است. هدف پژوهش شناسایی و معرفی گونههای متفاوت تختهای ایرانی و بیان چگونگی آنها در این دوره است. پژوهش درصدد پاسخگویی به سؤالهای ذیل است: 1. شکلهای مورد استفاده در طراحی تختهای ایرانی در دوره باستان کدامند؟ 2. مفاهیم مرتبط با نقوش تختهای ایرانی در دوره باستان چیست؟ پژوهش حاضر از لحاظ روش پژوهشی توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر آیکونوگرافی است. شیوه گردآوری دادهها کتابخانهای و میدانی است. نتیجه حاصله چنین بود که مبلمان ایرانی در دوره باستان، در عین تفاوتهای بسیار، مسیری ممتد را در روند طراحی طی کرده است. در هر دوره شاهد بهکارگیری نقشمایههای حیوانات اساطیری، اشکال هندسی و ساده در طراحی مبلمان هستیم که هر یک متناسب با باورهای مذهبی، کاربرد و درجه اجتماعی افراد، مورد استفاده قرار میگرفته است. بهاینترتیب خدایگان، شاهان و ساتراپها در مراسم آیینی و رسمی از مبلمان با طراحی پیچیدهتر و پرکارتر به کار میبردند و در ضیافتها و مراسم غیررسمی، مبلمان سادهتر توسط آنها و نیز مردم عادی مورد استفاده قرار میگرفت.
تخت
چهارپایه
صندلی
ایران باستان
2020
03
20
115
133
https://negareh.shahed.ac.ir/article_1175_aaf6cc4e60942a9d8e9e1eb785691c71.pdf